Rak jajnika - objawy, rokowania, przerzuty

Rak jajnika to złośliwy nowotwór rozwijający się z nabłonka pokrywającego jajnik. W Polsce jest drugą co do częstości przyczyną śmierci z powodu nowotworów narządów płciowych u kobiet. Najczęściej rozwija się u kobiet w okresie około- i pomenopauzalnym. Co roku na raka jajnika zapada około 3000 polskich kobiet. Nowotwór ten często wykrywany jest zbyt późno.

Nowotwór złośliwy - co to jest?

Każda komórka ludzkiego organizmu ma swój cykl życiowy. Informacje o nim zakodowane są w DNA znajdującym się w jądrze komórki. Komórka powstaje, następnie rośnie, dzieli się, starzeje i w końcu umiera. Zaprogramowana śmierć komórki nosi nazwę apoptozy. Nowotwór złośliwy to nic innego jak zbiór uszkodzonych komórek, które „zapomniały”, że nadszedł czas ich śmierci. Komórki te nie są w stanie ulec apoptozie – stają się nieśmiertelne i zaczynają się mnożyć bez końca. Zmiana zdrowej komórki w komórkę nowotworową nosi nazwę transformacji nowotworowej.

Reklama

Rak jajnika - przyczyny i czynniki ryzyka

Jak do tej pory przyczyny powstawania raka jajnika nie zostały całkowicie poznane. Przypuszcza się, iż u podstaw tej choroby leży uszkodzenie fragmentów DNA komórki przez nieznany proces patologiczny lub predyspozycja genetyczna. Istnieje również kilka innych udokumentowanych czynników ryzyka wystąpienia raka jajnika.

Udowodniono natomiast, iż niektóre osoby posiadające specyficzne mutacje (zmiany) DNA są bardziej zagrożone rozwojem choroby niż inne.

Zobacz wideo: Znaczenie odpowiedniego żywienia

Żywienie jest ważne dla osób zdrowych, ale jeszcze ważniejsze dla chorych - mówi dietetyk Ewalina Bancerz-Poźniak.

Gen to fragment DNA, który koduje jedną lub więcej funkcji organizmu. Istnieją geny, których mutacje są odpowiedzialne za zwiększenie ryzyka wystąpienia chorób nowotworowych. Mutacja genów BRCA-1 i BRCA-2 predysponuje do rozwoju raka jajnika i raka piersi. Mutacje te są dziedziczone od rodziców przez dzieci – to właśnie dlatego rak jajnika czasem występuje „rodzinnie” (czyli znacznie częściej w jednej rodzinie niż innej).

W jaki sposób do tego dochodzi? Na skutek wspomnianych mutacji dochodzi do zmian w metabolizmie komórki – przestaje ona działać prawidłowo. Zaczyna zmieniać wygląd, zmienia ilość produkowanych dotychczas substancji lub zaczyna produkować nowe.

Kolejnym etapem jest niekontrolowany podział – komórka „zapomina” o tym, że po pewnym czasie swego życia powinna zginąć (ulec apoptozie) i zaczyna dzielić się bez końca. Powstaje coraz więcej zmutowanych komórek – guz nowotworowy staje się coraz większy.

Komórki nowotworowe występują już nie tylko w nabłonku jajnika, ale docierają także do narządów sąsiednich. Proces ten nosi nazwę naciekania. Rak jajnika rozprzestrzenia się przez ciągłość i nacieka jajowody, macicę, jelita, otrzewną.

Zaawansowany rak jajnika daje również tzw. przerzuty odległe (komórki nowotworowe drogą układu krwionośnego i limfatycznego docierają do odległych narządów i zagnieżdżają się w nich). Rak jajnika najczęściej daje przerzuty do węzłów chłonnych, wątroby, otrzewnej.

Jak już wcześniej wspomniano, etiologia raka jajnika nie została do końca poznana. Analizując znane czynniki ryzyka przypuszcza się, że w patogenezie powstania raka jajnika ma znaczenie stymulacja jajników (do jakiej dochodzi zarówno podczas normalnego cyklu u płodnej kobiety, jak i podczas stymulacji jajników w celach leczniczych). Ciąża, karmienie piersią, czy stosowanie doustnej antykoncepcji, powodują zatrzymanie dojrzewania komórek jajowych w jajniku i hamowanie owulacji. Jajnik pracuje wówczas inaczej – spada ryzyko transformacji nowotworowej i rozwoju raka.

Czynniki ryzyka raka jajnika to m.in.:

• dodatni wywiad rodzinny – występowanie w rodzinie raka jajnika, raka piersi, niepolipowatego raka jelita grubego zwiększa ryzyko zachorowania na raka jajnika;

• mała liczba porodów – każda ciąża zmniejsza ryzyko zachorowania na raka jajnika;

• brak karmienia piersią – karmienie piersią zmniejsza ryzyko zachorowania na raka jajnika;

• hiperestrogenizm i hiperandrogenizm – występujące m.in. w zaburzeniach płodności, nieco zwiększają ryzyko zachorowania;

• niepłodność i stosowanie leków stymulujących owulację – w niewielkim stopniu zwiększają ryzyko zachorowania;

• długoletnie stosowanie hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) - w niewielkim stopniu zwiększa ryzyko zachorowania;

• starszy wiek – ryzyko zachorowania na raka jajnika nieznacznie rośnie wraz z wiekiem;

• doustne środki antykoncepcyjne – zmniejszają ryzyko zachorowania na raka jajnika.

Reklama

Rak jajnika - objawy

Jajniki to dwa niewielkie, okrągłe twory znajdujące się bo bokach macicy. Są zbudowane z wielu różnorakich typów komórek. Większość z nich, w pewnych specyficznych warunkach, może ulec transformacji nowotworowej. W zależności od typu komórki ulegającej transformacji, a także od cech, które posiadają powstałe komórki nowotworowe, wyróżniamy bardzo wiele typów nowotworów jajnika. Najczęstszym z nich jest rak jajnika, czyli nowotwór wywodzący się z komórek nabłonkowych.

Rak jajnika jest chorobą podstępną – we wczesnym stadium nie daje żadnych objawów, później zaś objawy przez niego wywoływane są wysoce niespecyficzne (tj. mogą być powodowane również przez inne choroby). Większość objawów raka jajnika wynika z obecności w miednicy stale powiększającego się guza, który uciska na otaczające go tkanki i narządy.

W miarę rozwoju raka jajnika pojawić się mogą:

• wzdęcia,

• niestrawność,

• zaparcia,

• zatrzymanie gazów,

• uczucie pełności po spożyciu niewielkiego posiłku,

• utratę apetytu,

• nudności i wymioty,

• duszność i kaszel,

• nienormalnie częste oddawanie moczu,

• nieregularne miesiączki,

• upławy z pochwy,

• ból podczas stosunku seksualnego,

• utrata lub przyrost wagi,

• obwód brzucha może ulec powiększeniu (z powodu płynu gromadzącego się w jamie brzusznej), a kobieta może odczuwać ucisk w miednicy.

Odczuwalne objawy raka jajnika powstają właśnie na skutek:

• zwiększenia masy guza,

• naciekania sąsiednich narządów,

• przerzutów do narządów odległych.

Źródło: Opracowanie własne

Reklama

Rak jajnika - wizyta u ginekologa

W razie wystąpienia jednej z wymienionej wcześniej dolegliwości, należy skontaktować się z lekarzem. Diagnostyką i leczeniem raka endometrium zajmuje się lekarz ginekolog.

Wizyta u lekarza ginekologa powinna mieć następujący przebieg:

Lekarz zbiera wywiad, tzn. zapyta o:

• dotychczasowy stan zdrowia pacjentki,

• przebyte przez nią choroby,

• hospitalizacje,

• zabiegi operacyjne,

• ogólne samopoczucie,

• występowanie problemów ze snem, apetytem, wypróżnianiem się,

• uczulenia (w tym także na leki),

• stosowane używki (papierosy, alkohol, substancje psychoaktywne, czyli np. narkotyki),

• choroby, które występowały w najbliższej rodzinie (u rodziców, dziadków, rodzeństwa),

• objawy obecnej choroby, a także o czas ich trwania, stopień nasilenia.

Lekarz ginekolog dodatkowo skupi się na wywiadzie ginekologicznym, w którym spyta o:

• wiek, w którym wystąpiła pierwsza miesiączka,

• regularność i długość cykli miesięcznych,

• obfitość i czas trwania krwawienia miesięcznego,

• występowanie krwawień i plamień między miesiączkami,

• obecność skrzepów w krwi miesiączkowej,

• zespół napięcia przedmiesiączkowego,

• datę pojawienia się ostatniej miesiączki,

• przebyte ciąże (w tym także te zakończone poronieniem),

• ich czas trwania,

• sposób rozwiązania (naturalny, cięcie cesarskie),

• występujące powikłania,

• przebyte zabiegi ginekologiczne,

• aktywność seksualną,

• choroby przenoszone drogą płciową.

Reklama

Rak jajnika - badanie ogólne

Następnie lekarz powinien przystąpić do tzw. badania ogólnego. Jego wygląd różni się istotnie w zależności od wieku i ogólnego stanu zdrowia danego pacjenta. Lekarz zwraca szczególną uwagę na części ciała i narządy, których wygląd bądź funkcja ulegają zmianie pod wpływem danej choroby.

Do niezbędnego minimum badania należy:

• dokładne obejrzenie ciała pacjenta,

• zbadanie dotykiem głowy, szyi, brzucha, pachwin i kończyn.

Reklama

Rak jajnika - badanie piersi

Kolejnym etapem badania powinno być badanie gruczołów sutkowych (piersi). Polega ono na oglądnięciu i badaniu dotykiem piersi i ich okolic w różnych pozycjach ciała przyjmowanych przez pacjentkę. Podczas badania lekarz poszukuje:

• zaczerwienienia,

• zsinienia,

• owrzodzeń,

• innych uszkodzeń skóry pokrywającej piersi,

• guzków,

• zgrubień lub stwardnień wewnątrz gruczołu piersiowego, mogących świadczyć o toczącym się tam procesie nowotworowym.

Badanie dotykiem pachy umożliwia wykluczenie powiększenia węzłów chłonnych (które następuje m.in. w przypadku zapalenia piersi lub rozwoju w nich zmian nowotworowych). Lekarz uciśnie też brodawki sutkowe – sprawdzi w ten sposób, czy nie pojawia się wyciek, który (poza okresem ciąży i laktacji) świadczyć może o schorzeniu rozwijającym się w gruczołach piersiowych (np. zapalenie, zmiany nowotworowe).

Reklama

Rak jajnika - badanie ginekologiczne

Następnie lekarz przystępuje do badania ginekologicznego. Przeprowadza się je na fotelu ginekologicznym – kobieta znajduje się w pozycji leżącej z podpartymi i rozchylonymi nogami. Pacjentka przed badaniem powinna oddać mocz, a także – w miarę możliwości, wypróżnić się.

Lekarz kolejno:

• obejrzy narządy płciowe zewnętrzne,

• zbada ściany pochwy i szyjkę macicy za pomocą wziernika (niewielkiego plastikowego urządzenia służącego do rozchylenia warg sromowych i ścian pochwy),

• przeprowadzi badanie narządów płciowych wewnętrznych (pochwy, macicy, jajników).

Dokona tego za pomocą dwóch rąk – dwa palce jednej ręki wprowadzi do pochwy, drugą ręką natomiast będzie badał brzuch (u dziewic palec jednej ręki wprowadzany jest do odbytnicy zamiast do pochwy).

Rak jajnika - badanie USG

Końcowym elementem badania powinno być badanie ultrasonograficzne (USG). Badanie to odbywa się za pomocą sondy, którą wprowadza się przez pochwowo lub przez odbytniczo – umożliwia ona pokazanie na ekranie aparatu wyglądu niektórych narządów wewnętrznych. W przypadku raka jajnika, często uzupełnieniem USG wykonywanego drogą pochwową jest USG całej jamy brzusznej.

Po zakończeniu badania ginekologicznego, jeżeli lekarz podejrzewa rozwój raka jajnika, skieruje pacjentkę na dodatkowe badania.

Rak jajnika - diagnostyka

Zdiagnozowanie raka jajnika we wczesnych stadiach zaawansowania jest trudne. Jak do tej pory nie stworzono badania przesiewowego wykrywającego raka jajnika (takiego jak badanie cytologiczne w przypadku raka szyjki macicy).

W diagnostyce raka jajnika wykorzystuje się:

Badanie ginekologiczne (opisane w rozdziale poświęconym Wizycie u lekarza).

Badania obrazowe:

• USG przezpochwowe (patrz rozdział poświęcony Wizycie u lekarza).

• TK brzucha (tomografia komputerowa brzucha) – tomograf za pomocą wiązki promieni rentgenowskich wykonuje serię zdjęć. Każde zdjęcie przedstawia przekrój przez jamę brzuszną na innej wysokości.

• MRI brzucha (rezonans magnetyczny brzucha) – rezonans nie używa promieni rentgenowskich, lecz wykorzystuje fizyczne właściwości ciała człowieka – obraz powstaje pod wpływem drgań cząsteczek budujących ciało ludzkie. W efekcie powstaje seria zdjęć przedstawiająca kolejne (na różnych wysokościach) przekroje przez jamę brzuszną.

Badania laboratoryjne – badania te wykonuje się pobierając od pacjentki próbkę krwi i oznaczając w niej poziom specyficznych substancji i hormonów. Badanie można wykonać w dowolnym momencie cyklu miesiączkowego, nie trzeba być na czczo:

• Ca-125 – to niespecyficzny marker (wskaźnik), którego poziom podnosi się zarówno w przypadku raka jajnika, jak i zapalenia przydatków (czyli jajników i jajowodów), czy endometriozy, ciąży;

• HE 4 – bardziej specyficzny marker w kierunku diagnostyki raka jajnika.

Aktualnie oznaczenie poziomu Ca-125 i HE4 pozwala na określenie algorytmu ROMA niezwykle przydatnego w diagnostyce raka jajnika. Algorytm ten pokazuje w sposób procentowy ryzyko zmiany złośliwej w jajniku w zależności od wieku kobiety i jej statusu menopauzalnego.

• LDH, HCG, AFP – to hormony, których poziom może wzrosnąć w wielu różnych przypadkach, m.in. podczas rozwoju nienabłonkowych nowotworów jajnika.

Laparoskopia i laparotomia – czyli inwazyjne metody diagnostyki, zazwyczaj połączone z usunięciem podejrzanych zmian lub pobraniem wycinków do badania histopatologicznego, w sytuacjach, w których stopień zaawansowania nowotworu nie pozwala na całkowite usunięcie guza(patrz rozdział poświęcony Opisowi leczenia).

Sposób leczenia raka jajnika zależy od wieku kobiety, chorób współistniejących, ale przede wszystkim od stopnia zaawansowania choroby (jest ono oceniane wg 4 stopniowej skali FIGO). Skala FIGO służy do oceny stopnia zaawansowania nowotworu. Raka przyporządkowuje się do jednego z czterech głównych stopni zaawansowania, biorąc pod uwagę:

• lokalizację i wielkość guza nowotworowego,

• obecność nacieku nowotworowego na narządy sąsiednie,

• obecność przerzutów w węzłach chłonnych i do narządów odległych.

Rak jajnika - stopień zaawansowania

Wyróżniamy następujące główne stopnie zaawansowania klinicznego raka jajnika:

I stopień – nowotwór jest ograniczony do  jajników lub jajowodów

II stopień – nowotwór jest ograniczony do jajników lub jajowodów z zajęciem struktury miednicy mniejszej (poniżej płaszczyzny wchodu) lub pierwotny rak otrzewnej

III stopień – nowotwór ograniczony do miednicy i jamy brzusznej, szerzy się do węzłów chłonnych

IV stopień – nowotwór daje przerzuty odległe

Rak jajnika - leczenie I i II stopnia zaawansowania

Sposoby leczenia raka jajnika można podzielić na kilka głównych grup:

• leczenie operacyjne,

• chemioterapia

• radioterapia.

Najczęstszym sposobem leczenia raka jajnika jest skojarzona z zabiegiem operacyjnym chemioterapia.

Jak już wcześniej wspomniano zakres i sposób leczenia zależą w głównej mierze od stopnia zaawansowania nowotworu wg skali FIGO.

W przypadku I i II stopnia zaawansowania stosuje się chirurgiczne usunięcie macicy (histerektomię) wraz z:

• przydatkami (jajnikami, jajowodami i tkanką łączną otaczającą i mocującą macicę),

• siecią,

• wyrostkiem robaczkowym,

• węzłami chłonnymi zlokalizowanych w okolicach aorty i tętnic biodrowych.

Jednym z najważniejszych czynników rokowniczych w raku jajnika jest zakres pierwotnej cytoredukcji – czyli całkowite usunięcie widocznych makroskopowo ognisk guza (tak zwana cytoredukcja całkowita – R0). W przypadku pozostawienia po operacji ognisk guza o średnicy < 1 cm, mówimy o cytoredukcji suboptymalnej – R1. 

Po zabiegu operacyjnym kobieta musi poddać się leczeniu za pomocą chemioterapii. Najczęściej polega ona na cyklicznym podawaniu kroplówek zawierających związek chemiczny – cisplatynę lub mieszaninę związków chemicznych - karboplatynę z taxolem. Wszystkie te substancje niszczą szybko dzielące się komórki nowotworowe. W organizmie człowieka występują również inne szybko dzielące się komórki (tworzące włosy, wyścielające jelita, produkujące elementy krwi w szpiku kostnym), które niestety również giną w trakcie stosowania chemioterapii. Właśnie dlatego działaniem niepożądanym chemioterapii są m.in. wypadanie włosów, biegunki czy anemia i upośledzenie odporności.

Rak jajnika - leczenie III i IV stopnia zaawansowania

W przypadku III i IV stopnia zaawansowania stosuje się neoadjuwantową chemioterapię, czyli leczenie, które ma zapewnić zmniejszenie masy guza i umożliwić w kolejnym etapie leczenie chirurgiczne i cytoredukcję całkowitą. 

Zabieg operacyjny może być wykonany jedną z dwóch metod:

1. Sposobem laparoskopowym (czyli poprzez wprowadzenie przez 3 niewielkie otwory w brzuchu laparoskopu - rur zakończonych kamerą i manipulatorami).

2. Sposobem klasycznym (czyli rozcinając powłoki brzucha z pomocą skalpela - tzw. laparotomia). Wykonuje się ją, gdy usunięcie wszystkich zmian na drodze zabiegu laparoskopowego nie jest możliwe (może być to spowodowane dużym stopniem zaawansowania choroby, zbyt dużą liczbą zrostów – powstałych w trakcie trwania choroby lub po wcześniejszych zabiegach operacyjnych, lokalizacją zmian).

Rak jajnika - chemioterapia dootrzewnowa

Niektóre wyspecjalizowane ośrodki stosują inną metodę podawania chemioterapii – chemioterapię dootrzewnową. Polega ona na bezpośrednim podawaniu leku do jamy brzusznej, a następnie jego odsysaniu z użyciem drenów. Metoda ta wg części badań jest bardziej skuteczna od tradycyjnej chemioterapii i powoduje zmniejszenie jej działań niepożądanych. Chemioterapia dootrzewnowa niesie jednak ze sobą ryzyko wystąpienia innych ciężkich powikłań – między innymi zapalenia otrzewnej.

W razie wystąpienia wznowy choroby nowotworowej lub gdy standardowe leczenie nie jest skuteczne, stosuje się inne schematy leczenia (wykorzystujące m.in. topotekan, cisplatynę + endoksan, antracykliny). Radioterapia w leczeniu raka jajnika jest stosowana niezwykle rzadko.

Rak jajnika - szansa przeżycia

Pomimo zastosowania różnorakich metod leczniczych, czasami rokowanie pacjentki jest niekorzystne, a choroba kończy się śmiercią. Poniższa tabela przedstawia odsetek 5-letnich przeżyć pacjentek leczonych na raka jajnika w zależności od jego stopnia zaawansowania.

Rak jajnika - zapobieganie

Ponieważ nie istnieje badanie przesiewowe wykrywające raka jajnika (takie jak cytologia w przypadku raka szyjki macicy czy mammografia w przypadku raka piersi), niezwykle istotne jest szybkie zgłoszenie się do lekarza w razie dostrzeżenia niepokojących objawów. Tylko szybka wizyta u lekarza i diagnostyka pozwalają uchwycić zmianę nowotworową jajnika we wczesnym stadium, co znacznie zwiększa szansę na całkowite wyleczenie.

Niezwykle istotne są regularne wizyty u lekarza połączone z badaniem ginekologicznym i USG przezpochwowym, dzięki którym można wykryć raka jajnika we wczesnym stopniu zaawansowania.

U kobiet szczególnie narażonych na wystąpienie raka jajnika (posiadających mutacje genetyczne predysponujące do rozwoju raka jajnika), kontrole lekarskie powinny być szczególnie częste i wnikliwe. Kobiety takie, po podjęciu decyzji, iż nie chcą posiadać więcej dzieci, mogą się zdecydować na profilaktyczne usunięcie jajników wraz z jajowodami.

Znajomość czynników ryzyka jest również pomocna w profilaktyce raka jajnika – pozwala na uniknięcie lub zminimalizowanie ich skutków (np. poprzez zwiększenie częstotliwości badań kontrolnych u kobiet szczególnie zagrożonych rozwojem choroby).

Rak jajnika - działania niepożądane leczenia

Leczenie zaawansowanego raka jajnika jest procesem długotrwałym. Stosowane podczas niego metody (chirurgiczne usunięcie, chemioterapia, czasem radioterapia) są bardzo obciążające dla organizmu człowieka. Powodują one zaburzenia funkcji różnych narządów, co prowadzi do wystąpienia wielu działań niepożądanych, takich jak:

• ból jajnika,

• nudności i wymioty,

• biegunki lub zaparcia,

• wypadanie włosów,

• zmiana wyglądu skóry i paznokci,

• zwiększona podatność na infekcje,

• niekorzystny wpływ na życie seksualne,

• niekorzystny wpływ na psychikę,

• zmęczenie.

Niezwykle ważnym aspektem leczenia choroby nowotworowej jest wsparcie bliskich pacjentki.

Rak jajnika - domowe sposoby zapobiegania

Rak jajnika to złośliwy nowotwór narządu rodnego – należy pamiętać, że NIE ISTNIEJĄ żadne domowe sposoby leczenia choroby nowotworowej!

Poza stosowaniem się do zaleceń lekarskich, regularnym stosowaniem leków i odbywaniem kontrolnych wizyt lekarskich, warto stosować dobrze zbilansowaną dietę zawierającą wszystkie niezbędne środki odżywcze. Dieta taka musi również zawierać wystarczającą liczbą kalorii (koniecznych, by utrzymać wagę) i być bogata w białko (konieczne do regeneracji uszkodzonych narządów wewnętrznych). Zaleca się również wypijanie dużej ilości płynów, aby zmniejszyć niekorzystne działanie chemioterapii na pęcherz moczowy i nerki.

Poleca się także unikanie potencjalnych źródeł zakażenia – osób przeziębionych, kaszlących czy kichających. W czasie leczenia raka jajnika należy też zwrócić szczególną uwagę na zachowanie czystości w najbliższym otoczeniu.

​