Wścieklizna jest chorobą zakaźną, odzwierzęcą, o ostrym przebiegu. Wywołuje ją wirus powodujący zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego u ssaków, w tym także u ludzi. Choroba prowadzi na ogół do śpiączki i śmierci w przeciągu 7-10 dni od wystąpienia objawów.
Pierwsze wzmianki o wściekliźnie pojawiły się już w starożytności, około 5000 lat temu. Choroba była bezwzględnie śmiertelna, a chorzy umierali w okropnych męczarniach, nierzadko byli też z tego powodu dobijani. Jedynym, niezbyt skutecznym sposobem leczenia było wówczas wypalanie rozgrzanym metalem ran po pogryzieniu przez chore zwierzę.
Dopiero w roku 1885 Ludwik Pasteur odkrył pierwszą szczepionkę przeciwko wirusowi wścieklizny i od tej pory los osób zarażonych nie był już przesądzony. Po raz pierwszy szczepionka uratowała życie 9-letniemu chłopcu, który zgłosił się do Pasteura z licznymi ranami po pogryzieniu przez wściekłego psa.
Zachorowalność na wściekliznę
Do dnia dzisiejszego, pomimo znacznego postępu naukowego, wścieklizna jest ważnym światowym problemem. Według danych WHO co roku na tę chorobę umiera ponad 55 000 osób, a miliony ludzi wymagają leczenia po ekspozycji.
Około 95% zgonów ma miejsce w Azji i Afryce, gdzie głównym źródłem zakażenia są chore psy. Od 30% do 60% ofiar pogryzień przez wściekłego psa stanowią dzieci w wieku do15 lat.
W Polsce liczbą przypadków wścieklizny u zwierząt dramatycznie spadła od roku 1993, gdy wprowadzono masowe, doustne szczepionki dla dzikich zwierząt. W 2007 roku, w porównaniu z rokiem 2001, zaobserwowano ponad czterdziestokrotny spadek liczby przypadków wścieklizny u zwierząt.
W Polsce liczba osób szczepionych przeciwko wściekliźnie wynosi około 7 000 rocznie, a głównym powodem szczepienia jest kontakt ze zwierzęciem, u którego nie wykluczono wścieklizny. Obecnie w naszym kraju nie odnotowuje się wśród ludzi zgonów spowodowanych wścieklizną.
Reklama
Wirus wścieklizny
Wścieklizna jest chorobą odzwierzęcą, wywoływaną przez wirus wścieklizny, Jest to tzw. wirus neurotropowy, charakteryzujący się szczególnym powinowactwem do tkanki nerwowej. Wirus namnaża się w obrębie układu nerwowego wywołując stan zapalny mózgu i rdzenia kręgowego, co powoduje szereg objawów, w tym zmiany psychiczne tj. agresja, pobudzenie.
Reklama
Wścieklizna a typy genetyczne wirusa
Wirus wścieklizny należy do rodziny Rabdoviridae, rodzaju Lyssavirus. Do tej pory wyodrębniono 7 typów genetycznych wirusa:
Genotyp 1 – najbardziej popularny, występuje głównie u mięsożernych zwierząt dzikich i hodowlanych tj.:
- psy,
- lisy,
- wilki,
- szakale,
- kojoty,
- skunksy,
- szopy pracze,
- mangusty i inne,
- a także u nietoperzy.
Zarażenia u zwierząt tj. sarny, krowy, wiewiórki, gryzonie oraz koty są rzadkie i przypadkowe, związane z epidemią choroby wśród psów i dzikich drapieżników.
Genotyp:
- 2 (wirus Lagos),
- 3 (wirus Mokola),
- 4 (wirus Duvenhage),
są obecne na kontynencie afrykańskim, wyizolowano je m.in. od nietoperzy owadożernych i gryzoni tj. ryjówka.
Genotyp 5 i 6 - występują na kontynencie europejskim, wśród nietoperzy owadożernych.
Genotyp 7 spotykany jest na kontynencie australijskim, gdzie został wyizolowany od nietoperzy z rodzaju Pteroptis.
Wszystkie genotypy są potencjalnie patogenne dla człowieka.
Reklama
Przyczyny i okres wylęgania wścieklizny
Do zarażenia wścieklizną dochodzi głównie w wyniku:
- pogryzienia przez chore zwierzę,
- poślinienia przez chore zwierzę uszkodzonej skóry, śluzówki (np. jamy ustnej, nosa) lub spojówki oka. Ślina chorego człowieka jest również zakaźna, ale praktycznie nie spotkano do tej pory przypadku zarażenia się wścieklizną od człowieka.
Wirus obecny w ślinie zwierzęcia wnika do zakończeń nerwowych w uszkodzonych powłokach, w śluzówce lub w oku, a następnie wędruje wzdłuż nerwów obwodowych z miejsca zakażenia do centralnego układu nerwowego i tam namnaża się. Na kilka dni przed wystąpieniem klinicznych objawów choroby, wirus przedostaje się do ślinianek.
Okres wylęgania wścieklizny wynosi od 10 dni do 3 miesięcy, lecz w niektórych przypadkach może trwać od zaledwie kilku dni, aż do kilku lat. Długość tego okresu zależy od dawki zakażającej i miejsca wprowadzenia wirusa do organizmu. Objawowa wścieklizna u człowieka kończy się śmiercią.
Reklama
Wścieklizna a czynniki ryzyka
Do głównych czynników ryzyka należą:
- kontakt z obcymi zwierzętami domowymi (głównie z psami, rzadziej z kotami) lub dzikimi – dotykanie ich i głaskanie,
- pogryzienie lub zanieczyszczenie śliną rany, błony śluzowej lub spojówki oka przez zwierzę wściekłe lub u którego nie wykluczono wścieklizny,
- nieszczepienie przeciwko wściekliźnie zwierząt domowych – szczególnie psów,
- wypuszczanie zwierząt domowych bez nadzoru,
- ignorowanie śladów pogryzienia zwierząt domowych,
- kontakt z padłymi zwierzętami,
- kontakt z osobą chorą na wściekliznę, jeśli doszło do silnego zanieczyszczenia rany, błony śluzowej lub oka śliną chorego.
Jak można zarazić się wścieklizną? Wścieklizna jest chorobą odzwierzęcą, a do zakażenia dochodzi przez ślinę chorego zwierzęcia przedostającą się do rany, nienaruszonej śluzówki (nos, jama ustna) lub oka. Jedynym ratunkiem dla osoby po ekspozycji na wściekliznę jest szczepienie.
Reklama
Objawy wścieklizny
W początkowym etapie choroby występuje tzw. okres niepokoju i podrażnień, któremu towarzyszą:
- gorączka,
- ból głowy,
- nudności,
- zaburzenia czucia w okolicy miejsca zakażenia,
- wzmożona nerwowość i niepokój,
- pobudzenie układu współczulnego przejawiające się m.in. łzawieniem, rozszerzeniem źrenic, potliwością, wzmożonym wydzielaniem śliny,
- bolesne skurcze mięśni gardła i przełyku przy przełykaniu, czego przyczyną jest ślinotok - chory z obawy przed bólem unika połykania śliny,
- trudności w oddychaniu wywołane skurczami mięśni oddechowych,
- napady drgawek,
- wodowstręt - charakterystyczny objaw wścieklizny, u chorego obserwuje się gwałtowne skurcze mięśni gardła i głośni przy próbie połykania wody, a nawet na sam widok lub dźwięk lejącej się wody.
w późniejszym etapie choroby dochodzi do:
- porażeń,
- apatii,
- śpiączki,
- śmierci.
Czasem porażenia pojawiają się bez okresu podrażnień i niepokoju.
Reklama
Objawy wścieklizny u zwierząt
- podwyższona ciepłota ciała,
- wodowstręt,
- brak naturalnego lęku przed ludźmi u zwierząt dzikich,
- rozdrażnienie, niepokój i nagła zmiana usposobienia zwierzęcia – zmniejszenie lub wzrost agresji,
- wzmożone reakcje na bodźce zewnętrzne, ataki szału,
- brak koordynacji ruchowej, niezborność wzroku,
- ślinotok,
- drgawki,
- śpiączka.
Kto jest narażony na wściekliznę?
Na zakażenie wścieklizną są narażone głównie:
- osoby mieszkające lub podróżujące do ubogich krajów Afryki i Azji,
- osoby należące do określonych grup zawodowych tj. lekarze weterynarii, naukowcy i badacze zwierząt, leśnicy,
- osoby mieszkające na wsi, w pobliżu lasów i miejsc licznego występowania dzikich zwierząt,
- osoby mieszkające na terenach licznego występowania nietoperzy,
- dzieci - najczęściej nie zdające sobie sprawy z zagrożenia i bawiące się z obcymi zwierzętami.
Jak zmniejszyć ryzyko zachorowania na wściekliznę?
Aby obniżyć ryzyko zachorowania na wściekliznę należy:
- natychmiast zgłosić się do lekarza w przypadku pokąsania przez zwierzę dzikie lub domowe, poważnie traktować każde pogryzienie, nawet w przypadku udokumentowanego szczepienia zwierzęcia przeciwko wściekliźnie,
- izolować w warunkach szpitalnych chorych z klinicznymi objawami wścieklizny, w przypadku osób kontaktujących się z chorym można zastosować szczepienia ochronne jedynie w przypadku silnego zanieczyszczenia błon śluzowych, oka lub uszkodzonej skóry śliną chorego,
- regularnie szczepić zwierzęta domowe, psy – obowiązkowo raz na rok, począwszy od 2 miesiąca życia, dla kotów szczepienia nie są obowiązkowe, lecz zalecane,
- prowadzić masowe szczepienia ochronne dzikich zwierząt,
- szybko eliminować zwierzęta chore - w tym celu należy powiadomić odpowiednie służby (straż miejską, policję, weterynarzy) - nie należy próbować samodzielnie schwytać podejrzanego zwierzęcia,
- unikać kontaktów z obcymi zwierzętami domowymi i dzikimi, nawet jeżeli zachowują się bardzo przyjaźnie,
- dzikie zwierzęta obserwować wyłącznie z oddali,
- nie dotykać, nie patroszyć i nie skórować zwierząt chorych lub padłych,
- prowadzić nadzór nad zwierzętami domowymi i nie dopuszczać do ich wałęsania się bez nadzoru (koty, psy), natychmiast zgłosić się do weterynarza w przypadku ich pogryzienia,
- prowadzić i wspierać działania zmniejszające populację zwierząt bezpańskich (psów i kotów),
- prowadzić nadzór epidemiologiczny nad zwierzętami wwożonymi do Polski.
Ugryzienie nietoperza
Wścieklizna nietoperzy występuje powszechnie na całym świecie i jest bardzo dobrze znana ekspertom już od dziesiątków lat. Z tego względu odkrycie zakażonego nietoperza nie jest niczym niezwykłym.
Przebieg choroby po ugryzieniu nietoperza bardzo różni się od klasycznej wścieklizny. Wynika to między innymi z faktu różnej głębokości penetracji ciała zębami podczas ugryzienia przez nietoperza a przez inne zwierzę.
Wirus wścieklizny namnaża się w nerwach. Zęby nietoperza są w stanie wprowadzić go dość płytko w skórę. Tam do rozwoju znajduje wyłącznie nerwy czuciowe, stąd powszechne po takim ugryzieniu problemy z poruszaniem się, miejscowe zaburzenia czucia, drżenia i skurcze mięśni.
Warto zapamiętać, że wścieklizną można zakazić się nie tylko w wyniku pogryzienia, ale też podrapania przez nietoperza. Wirusy występujące u nietoperzy nie wywołują u nich agresji, zatem nie zaatakują one same.
Należy koniecznie zaszczepić się w przypadku pogryzienia lub zadrapania przez nietoperza. W Stanach Zjednoczonych odnotowywano przypadki zarażenia się wścieklizną przez osoby, do których sypialni wleciał przez otwarte okno nietoperz, zwierzę powodowało niewinnie wyglądające, drobne obrażenia będące jednak wrotami zakażenia,
Co robić, gdy dojdzie do pogryzienia?
W przypadku pogryzienia człowieka przez chore lub podejrzane o wściekliznę zwierzę należy:
- pozwolić, aby krew przez jakiś czas swobodnie wypływała z rany,
- przemyć ranę wodą z mydłem, zdezynfekować,
- nałożyć opatrunek i jak najszybciej zgłosić się do lekarza, który zdecyduje o konieczności poddania szczepieniu czynnemu lub bierno-czynnemu przeciw wściekliźnie.
Jeśli pojawią się objawy wścieklizny opisane we wcześniejszym rozdziale należy jak najszybciej wezwać pogotowie (telefoniczny numer alarmowy 112).
Wścieklizna a diagnostyka weterynaryjna
Zwierzę domowe, u którego nie wykluczono wścieklizny musi zostać poddane badaniu i obserwacji przez lekarza weterynarii przez okres około 10-15 dni. Zwierzęta dzikie i domowe padłe i zabite powinny zostać przekazane do laboratorium diagnostyki weterynaryjnej.
Nie należy tego robić na własną rękę, lecz zwrócić się o pomoc do odpowiednich służb. Jeżeli zwierzę okaże się zdrowe, szczepienie pacjenta można przerwać. Chorzy na wściekliznę, a także osoby poddane szczepieniu bierno-czynnemu są leczeni w warunkach szpitalnych. Naczynia i bielizna chorego powinny być dezynfekowane.
Badania na wściekliznę
Diagnostyka wścieklizny opiera się na:
- wykryciu antygenu wirusa wścieklizny metodą immunofluorescencji bezpośredniej w próbce pobranej od pacjenta lub chorego zwierzęcia. Badanie to wykonuje się głównie pośmiertnie w celu potwierdzenia przyczyny zgonu, a do badania pobierana jest tkanka mózgowa;
- izolacji wirusa z materiału biologicznego (śliny, płynu mózgowo-rdzeniowego, mózgu) i próba biologiczna na hodowli komórkowej lub myszach laboratoryjnych. Próba biologiczna polega na zainfekowaniu linii komórkowej (najczęściej komórek neuroblastoma) lub podaniu do centralnego układu nerwowego myszy odpowiednio opracowanego materiału klinicznego;
- stwierdzeniu obecności w surowicy krwi lub w płynie mózgowo-rdzeniowym osoby nieszczepionej przeciwciał neutralizujących wirusa wścieklizny metodami serologicznymi;
- wykazaniu obecności materiału genetycznego wirusa w materiale klinicznym tj. ślina, płyn mózgowo-rdzeniowy, w oparciu o metodę łańcuchowej rekcji polimerazy (PCR, ang. polymerase chain reaction). Metoda ta jest bardzo czuła i pozwala na wykrycie wirusa w bardzo małej ilości materiału, jest też stosunkowo szybka. Metody molekularne są szeroko stosowane w badaniach epidemiologicznych oraz w celu ustalenia ogniska zakażenia. W połączeniu z sekwencjonowaniem, PCR może być używany do odróżnienia odmian wirusa wścieklizny.
Ujemne wyniki badań diagnostycznych chorego nie wykluczają zakażenia wirusem wścieklizny.
Leczenie wścieklizny
W leczeniu wścieklizny największe znaczenie ma zwiększenie odporności polegające na poddaniu szczepieniu osoby eksponowanej. Nie podaje się leków przeciwwirusowych, a jedynie stymuluje się organizm do zwiększenia odpowiedzi immunologicznej (uodpornienie czynne) lub podaje się gotową surowicę zawierająca białka odpornościowe neutralizujące wirusa wścieklizny (tzw. uodpornienie bierne).
Szczepionka przeciw wściekliźnie
Szczepionki są przygotowane na ogół w oparciu o genotyp 1 wirusa, ale chronią one także przed zakażeniami innymi typami wirusa. Wyróżniamy:
- szczepienie profilaktyczne - zalecane osobom narażonym na zakażenie, na ogół ze względu na wykonywany zawód. Szczepienie przeprowadza się według schematu 0 (pierwsza dawka rozpoczynająca), 7 (po siedmiu dniach od pierwszej dawki) i 21 (28) (21 lub 28 dni po pierwszej dawce). Kolejną dawkę szczepionki tzw. dawkę przypominającą, można podać po roku, po uprzedniej obowiązkowej kontroli miana przeciwciał (szczepienie przypominające zalecane jest przy mianie równym lub poniżej 0,5 j.m./ml);
- szczepienie po narażeniu – przeprowadza się u osób po ukąszeniu przez dzikie zwierzę, nietoperza, zwierzę domowe wściekłe lub u którego nie wykluczono wścieklizny. Szczepienie zaleca się również w przypadku zanieczyszczenia skóry, błon śluzowych lub oka śliną lub tkanka nerwową chorego zwierzęcia. Szczepienie powinno zostać wykonane jak najszybciej po ekspozycji. Szczepionkę przeciwko wściekliźnie podaje się ludziom domięśniowo w 5 dawkach wg schematu: 0 (najlepiej w dniu ekspozycji), 3, 7, 14, 28 dni. W ciężkich pogryzieniach, w przypadku gdy pogryzienia są rozległe, dotyczą głowy, karku lub rąk, stosuje się uodpornienie bierno-czynne i oprócz szczepionki podaje się surowicę z przeciwciałami. Polega to na podaniu pełnej dawki surowicy odpornościowej (uodpornienie bierne) z równoczesnym rozpoczęciem cyklu szczepienia (uodpornienie czynne). Zalecane jest także nakropienie do rany i nasączenie jej dookoła surowicą odpornościową. Osoby poddawane uodpornieniu bierno-czynnemu są hospitalizowane.
Szczepionka podawana jest domięśniowo w mięsień naramienny lub głęboko podskórnie, według zaleceń producenta preparatu.
Wścieklizna u kota
Czy mając kota powinienem obawiać się wścieklizny, skoro za przenoszenie choroby odpowiedzialne są głównie dzikie zwierzęta oraz psy?
To prawda, że wśród zwierząt domowych za przenoszenie wścieklizny odpowiedzialne są głownie psy, lecz odnotowuje się także przypadki występowania wścieklizny u kotów. Związane jest to z tolerowaniem wałęsania się kotów, społecznym zezwoleniem na istnienie bezpańskich kotów oraz rzadszym szczepieniem przeciwko wściekliźnie i złagodzeniem przepisu obowiązku szczepienia w stosunku do kotów.
Na zakażenie wirusem wścieklizny narażone są głównie koty swobodnie wychodzące na zewnątrz, szczególnie:
- na wsi,
- na terenach blisko lasów ,
- miejsc występowania dzikich zwierząt oraz nietoperzy.
Objawy wścieklizny u kotów są podobne do symptomów choroby u psów, ale chore zwierzęta mają tendencję do ukrywania się w zaciszne miejsce i wykazują bardziej błędne zachowanie. Osoby posiadające koty, szczególnie swobodnie wychodzące z domu, powinny szczepić je przeciwko wściekliźnie.
