Czaszka - anatomia. Jak wygląda i ile się zrasta po operacji?

Jak wygląda ludzka czaszka?

Czaszka jest niezwykle wytrzymałą strukturą kostną, zapewniającą naturalną ochronę dla mózgu oraz innych narządów znajdujących się w głowie. W anatomii człowieka zaliczana jest do tzw. szkieletu osiowego, wraz z kręgosłupem, mostkiem i żebrami.

W najogólniejszym zarysie, składa się ona z dwóch zasadniczych części, jakimi są:

• mózgoczaszka (neurocranium),
• twarzoczaszka (splanchnocranium).

Grubość czaszki różni się w zależności od wieku i cech osobniczych. Jest też różna w poszczególnych miejscach. Przykładowo, na potylicy kości są grube nawet na centymetr, na czole mają około 5-7 mm, zaś w części twarzowej 1-3 mm.

Czaszka jest gładka, ale głównie w górnej części, czyli na sklepieniu. W pozostałych miejscach w jej budowie widoczne są liczne zagłębienia, wybrzuszenia i otwory.

Kształt czaszki zbliżony jest do kulistego, aczkolwiek w części przedniej jest ona wyraźnie wydłużona ku dołowi. Jej wygląd i budowa ewoluowały na przestrzeni wieków wraz z rozwojem gatunku ludzkiego.

U człowiekowatych, takich jak żyjący 4 miliony lat temu australopitek, przypominała czaszki małp, z wyraźnie wysuniętą szczęką, wystającymi kośćmi policzkowymi i niewielką puszką ochraniająca mózg.

W przypadku znacznie bliższego czasom współczesnym neandertalczyka (400-25 tys. lat temu) kości głowy były już bardzo zbliżone do tych, które obserwuje się w anatomii ludzi, choć wciąż cechą charakterystyczną pozostało wysunięcie szczęki.

Dopiero u człowieka rozumnego (Homo sapiens) część okalająca mózg nabrała naprawdę dużych rozmiarów, w związku z czym doszło do uwydatnienia czoła. Ma to oczywiście związek z powiększeniem mózgu. Drugą zauważalną zmianą było zmniejszenie się żuchwy, co jest następstwem zmiany diety oraz sposobu spożywania pokarmów.

Oczywiście człowiek nie jest jedyną istotą żywą, która posiada czaszkę. Mają ją wszystkie zwierzęta. Struktura ta różni się bardzo u poszczególnych gatunków ze względu na wiele czynników, takich jak rozwój inteligencji, sposób bytowania, funkcje życiowe etc. Przykładowo, drapieżne koty, takie jak lew i tygrys, mają czaszki mocne i rozbudowane w przedniej części, ponieważ jest to niezbędne do tego, by skutecznie polować na ofiary.

Podobnie wydłużone są czaszki wielu innych zwierząt, w tym choćby psów - zdecydowanie ułatwia to łapanie pokarmów w zęby. U ryb są one dodatkowo spłaszczone i opływowe - taki kształt ułatwia poruszanie się w wodzie. Charakterystyczny dla licznych gatunków jest też szeroki rozstaw oczu, który zapewnia lepszy kąt widzenia w nieprzyjaznym i pełnym zagrożeń środowisku.

W porównaniu z innymi gatunkami, czaszkę człowieka wyróżnia:

• duży rozmiar mózgoczaszki w stosunku do twarzoczaszki,
• istnienie szwów pozwalających na rozwój czaszki wraz z powiększaniem się mózgu,
• nachylenie czoła ku górze,
• oczodoły skierowane w przód.

Reklama

Budowa czaszki. Z ilu kości się skada?

Ile kości ma czaszka? Łącznie składa się ona z 23 kości, z czego osiem znajduje się w części mózgowej, zaś 15 - twarzowej. Niektóre z nich są pojedyncze, inne zaś podwójne i rozmieszczone symetrycznie pod obu stronach głowy.

Kości czaszki okalające mózg i narządy zmysłu to:

• czołowa - chroni mózg od przodu, tworzy górną ścianę oczodołów, zawiera jamę pneumatyczną zwaną zatoką czołową;
• sitowa - znajduje się między oczami, tworzy ściany boczne i przyśrodkowe jamy nosowej oraz przyśrodkową oczodołów, zawiera zatoki;
• klinowa - buduje środkowy dół czaszki, na górnej powierzchni jej trzonu opiera się przysadka mózgowa; również posiada przestrzenie pneumatyczne;
• potyliczna - buduje tylny dół czaszki. Znajdujący się w niej otwór pozwala na połączenie jamy mózgowej z kręgosłupem;
• ciemieniowa (dwie) - tworzy sklepienie, czyli górną część czaszki, chroniąc mózg od góry;
• skroniowa (dwie) - współtworzy staw skroniowo-żuchwowy, wewnątrz znajdują się narządy słuchu i równowagi.

Natomiast kości, które w budowie czaszki człowieka można wyróżnić w części twarzowej, to:

• szczękowa (dwie) - tworzy ściany oczodołów, jamy nosowej oraz ust, składa się z trzonu i czterech wyrostków; to właśnie w niej osadzony jest górny rząd zębów;
• łzowa (dwie) - część ściany przyśrodkowej oczodołu, tworzy przednio-górną część jamy nosowej;
• nosowa (dwie) - konstytuuje górną część jamy nosowej, do niej przyczepia się chrząstka przegrody;
• jarzmowa (dwie) - leży po dwóch stronach twarzy i buduje boczne oraz dolne ściany oczodołu;
• podniebna (dwie) - leży na dolnej powierzchni czaszki, jej pozioma blaszka tworzy tylną część podniebienia twardego, zaś pionowa buduje boczną ścianę jamy nosowej;
• małżowina nosowa dolna (dwie) - także tworzy ścianę boczną jamy nosa;
• żuchwa - jedyna ruchoma część czaszki, potocznie nazywana szczęką dolną; w jej trzonie są osadzone zęby;
• lemiesz - wraz z k. sitową tworzy przegrodę kostną nosa ;
• gnykowa - leży w obrębie szyi (poniżej żuchwy) i nie jest połączona z resztą czaszki, lecz mimo tego jest zaliczana do jej struktur.

Połączenia kości czaszki

Innymi elementami czaszki są różnego typu połączenia kości. Zalicza się do nich:

• Więzozrosty, w tym:
  • Szwy, czyli cienkie pasma zbudowane z tkanki łącznej, wiążące ze sobą podstawowe struktury kostne w jedną całość. Wyróżnia się ich kilkanaście, w tym między innymi:
    • wieńcowy - spojenie kości czołowej z ciemieniowymi,
    • strzałkowy - łączy dwie kości ciemieniowe,
    • węgłowy - połączenie kości ciemieniowej z potyliczną.
  • Ciemiączka: nieskostniałe połączenia występujące u płodów, noworodków i niemowląt, zbudowane z błon łącznotkankowych, znajdujące się na styku kilku kości. Wyróżnia się:
    • czołowe (przednie) - pomiędzy kością czołową a ciemieniowymi, na skrzyżowaniu szwów wieńcowego, strzałkowego i czołowego; u maluchów w tym właśnie miejscu wyczuwa się tętnienie naczyń mózgowych, zrasta się pomiędzy 9 a 18 miesiącem życia;
    • potyliczne (tylne) - między kością potyliczną a ciemieniowymi, na linii szwów strzałkowego i węgłowego, zazwyczaj przestaje istnieć przed upływem 4-5 miesięcy;
    • klinowe (przednio-boczne) - nad wierzchołkiem kości klinowej, zanika w życiu płodowym, może być jednak widoczne u wcześniaków;
    • sutkowe (tylno-boczne) - poniżej kości ciemieniowej, także znika bardzo wcześnie.
• Chrząstkozrosty - ścisłe połączenia zbudowane z tkanki chrzęstnej, wstępujące na podstawie czaszki;
• Kościozrosty - będące skostnieniem więzozrostów i chrząstkozrostów;
• Połączenie wolne, czyli staw skroniowo-żuchwowy - łączy żuchwę z resztą czaszki, a dokładnie mówiąc kośćmi skroniowymi. Umożliwia jej ruchy (opuszczanie, podnoszenie, wysuwanie i cofanie), co ma fundamentalne znaczenie między innymi dla procesów odżywiania oraz komunikacji werbalnej.

Otwory i szczeliny w czaszce

W czaszce znajdują się też liczne wgłębienia, doły, otwory, jamy, szczeliny. Pełnią one różne funkcje. Są miejscem przyczepu mięśni, przechodzą przez nie nerwy i naczynia i umieszczone są w nich narządy.

Należą do nich między innymi:

• Dół przedni - jedno z trzech pól wewnętrznych czaszki; znajdują się w nim płaty czołowe mózgu, nerwy węchowe, czy naczynia sitowe przednie;
• Dół środkowy - położone są tu m.in. płaty skroniowe mózgu oraz przysadka, wyodrębnić w nim można wiele otworów, przez które przebiegają między innymi nerwy wzrokowe oraz kanał słuchowy;
• Dół tylny - wewnętrzna część kości potylicznej; przez znajdujący się tu tzw. otwór wielki przebiega rdzeń kręgowy;
• Oczodoły, czyli jamy kostne pomiędzy mózgoczaszką a twarzoczaszką, w których znajdują się oczy;
• Jama nosowa - pierwszy odcinek układu oddechowego, ulokowany w środkowej części twarzoczaszki;
• Zatoki: czołowa, klinowa, szczękowa - wyściełane błoną śluzową jamy powietrzne połączone z nosem, oczyszczające i ogrzewające wdychane powietrze, a także zapewniające dodatkową ochronę dla mózgu;
• Jama ustna - pierwszy odcinek przewodu pokarmowego oraz oddechowego, znajduje się pomiędzy szczęką a żuchwą.

Reklama

Jak zbudowana jest mózgoczaszka?

Mózgoczaszka jest kulistą puszką kostną okalająca i chroniąca mózg oraz narządy zmysłów.

W jej budowie wyróżnia się część górną (sklepienie) i dolną (podstawa), a także ściany: tylną, przednią i dwie boczne. Są one zbudowane z ośmiu wyżej wymienionych kości parzystych i nieparzystych.

W anatomii człowieka jest ona silnie rozbudowana, duża, ciężka i gruba. Jest to efekt ewolucyjnego przystosowania uwzględniający zarówno rozmiary mózgu, jak też wyjątkowe znaczenie intelektu dla funkcjonowania gatunku Homo sapiens - w ten sposób chroniony jest jego najcenniejszy zasób.

Reklama

Jak wygląda twarzoczaszka?

Twarzoczaszka zwana też trzewioczaszką, znajduje się w przedniej części głowy. Otacza jamę gębową, nozdrza i oczodoły. Chroni między innymi narząd wzroku, stanowi swego rodzaju rusztowanie dla początkowych odcinków układu oddechowego i pokarmowego.

Jaka jest jej budowa? Na twarzoczaszkę składa się 15 powyżej wymienionych kości, w większości parzystych. W odróżnieniu od zwierząt, ta część czaszki u człowieka jest stosunkowo mało rozbudowana i wysunięta ku przodowi, co także jest konsekwencją ewolucyjnej adaptacji do warunków i stylu życia Homo sapiens.

W związku m.in. z rozwojem narzędzi oraz metod obróbki pożywienia, które pozwalają spożywać pokarm w postaci rozdrobnionej, ludziom nie są potrzebne potężne szczęki i żuchwy.

Jednocześnie twarzoczaszka w dużej mierze stanowi o wyglądzie zewnętrznym każdego człowieka, pełniąc w tym względzie rolę subtelną i nieoczywistą, ale istotną dla większości osób.

Reklama

Jakie są funkcje czaszki?

Czaszka pełni przede wszystkim funkcję ochronną. Głównym jej zadaniem jest zapewnienie stabilnego środowiska dla mózgu oraz zmysłów odpowiedzialnych za widzenie, słyszenie, węch i smak.

Chroni je mechanicznie przed urazami zewnętrznymi, zapewnia też sztywną i trwałą strukturę umożliwiającą rozmieszczenie poszczególnych narządów. W czaszce, oprócz samego mózgu są ulokowane górne odcinki przewodów oddechowego i pokarmowego oraz oczy, przystają do niej również uszy.

Ponadto czaszka stanowi punkt zaczepu i podporę dla mięśni oraz więzadeł umożliwiających ruchy całej głowy, a także zapewniających mobilność żuchwy i poszczególnych partii twarzy (co przekłada się między innymi na zdolności mimiczne).

Kształt czaszki ma fundamentalne znaczenie dla ludzkiego wyglądu, nadając twarzy strukturę oraz wyraz. Pełni ona również rolę w przenoszeniu dźwięków bez udziału kanału słuchowego - zjawisko to nazywane jest przewodnictwem kostnym.

Czaszka ma znaczenie także dla procesów termoregulacji mózgu, pomagając utrzymać właściwa temperaturę tej części ośrodkowego układu nerwowego.

Reklama

Urazy czaszki. Jakie są ich przyczyny?

Urazy czaszki często wiążą się z uszkodzeniami mózgu i innych znajdujących się w jej obrębie struktur, dlatego w terminologii medycznej mówi się szerzej o urazach czaszkowo-mózgowych, aczkolwiek są też takie, które dotyczą jedynie kości i nie mają wpływu na tkanki znajdujące się wewnątrz.

Najczęstszą ich przyczyną są współcześnie:

• wypadki komunikacyjne (w krajach rozwiniętych stanowią około 50 procent przypadków - dane: A. Radek, M. Radek);
• wypadki w pracy i w czasie uprawiania sportów kontaktowych;
• upadki z dużej wysokości, skoki „na główkę” do wody;
• pobicia i inne celowe lub przypadkowe uderzenia;
• postrzały z broni palnej.

Urazy czaszkowo-mózgowe dzielą się na pierwotne i wtórne.

Te pierwsze są spowodowane bezpośrednio działaniem sił zewnętrznych. Należą do nich między innymi złamania podstawy czaszki oraz jej sklepienia, a także inne jej pęknięcia, urazy tkanek miękkich, wstrząśnienia mózgu, stłuczenia mózgu czy krwiaki wewnątrzmózgowe.

Drugie natomiast są ich następstwem i zwykle rozwijają się na przestrzeni kilku godzin po wypadku czy innym zdarzeniu na skutek na przykład niedotlenienia czy niedokrwienia.

Jeśli chodzi o same złamania i pęknięcia czaszki, mogą one mieć różny charakter. Ze względu na umiejscowienie dzieli się je na urazy części twarzowej oraz tej, która okala mózg.

W drugim z wymienionych przypadków są to złamania podstawy lub sklepienia. Często też problem jest bardziej złożony i obejmuje jednocześnie różne struktury kostne.

Inny z funkcjonujących podziałów wyróżnia złamania liniowe (stabilne), które charakteryzują się brakiem przemieszczenia kości oraz wgłobione (niestabilne), gdzie dochodzi do przemieszczenia pękniętych kości w głąb. Te drugie są znacznie groźniejsze.

Możliwe konsekwencje urazów czaszki, to:

• uszkodzenia zewnętrzne dotyczące miękkich elementów otaczających czaszkę, takich jak skóra i tkanka podskórna, czepiec, okostna oraz naczynia krwionośne;
• uszkodzenia wewnętrzne mózgu, opon mózgowych, nerwów czaszkowych, naczyniowe - ich następstwa mogą być tragiczne: obrzęki, krwiaki i inne tego typu problemy stanowią bezpośrednie zagrożenie dla życia.

Złamania i pęknięcia czaszki nie zawsze są widoczne gołym okiem, a tym bardziej dotyczy to uszkodzeń wewnątrzczaszkowych. Dlatego po różnego typu wypadkach należy zwracać baczną uwagę na potencjalne występowanie takich objawów, jak:

• silny ból,
• obrzęk tkanek,
• zaczerwienienie,
• miejscowy wzrost ciepłoty ciała,
• krwiaki na skórze,
• krwawienie z otwartej rany,
• wyciek przeźroczystej treści z rany (możliwe uszkodzenie opon mózgowych).

Oprócz tego zawsze warto w takiej sytuacji zwracać uwagę na symptomy nieswoiste, które w danych okolicznościach mogą wskazywać na uraz wewnątrz czaszki. Są to między innymi: ból całej głowy, zaburzenia widzenia oraz równowagi, nudności, wymioty czy uczucie splątania.

Pierwsza pomoc w razie podejrzenia złamania czaszki, które w praktyce często związane jest też z innymi obrażeniami, obejmuje kilka podstawowych działań, do których zaliczają się:

• sprawdzenie drożności dróg oddechowych i ewentualne usunięcie ciał obcych z ust,
• sprawdzenie czy pacjent oddycha i ma zachowane krążenie, a w razie konieczności wykonanie sztucznego oddychania i masażu serca,
• unieruchomienie głowy, zabezpieczenie stabilności kręgosłupa na odcinku szyjnym,
• obrócenie głowy na bok, jeśli występuje ryzyko zachłyśnięcia się wymiotami,
• zatamowanie krwawienia za pomocą opatrunku uciskowego,
• wezwanie pogotowia ratunkowego lub - jeśli stan pacjenta na to pozwala - samodzielne przetransportowanie go do szpitala.

Reklama

Jakie są choroby kości czaszki?

Ból głowy u góry czaszki, ale też u jej podstawy, z boku czy w części twarzowej może być konsekwencją nie tylko urazu, ale też groźnej choroby.

Wymienić można w tym kontekście takie schorzenia, jak między innymi:

• Osteoliza kości czaszki, czyli rozpad tkanki kostnej, którego efektem jest powstawanie ubytków. Proces ten powodowany jest działaniem komórek kościogubnych zwanych osteoklastami. U zdrowego człowieka ich aktywność jest równoważona przez komórki kościotwórcze, tak zwane osteoblasty. W tym przypadku dochodzi do zaburzenia równowagi na rzecz osteoklastów. Osteoliza bardzo często jest następstwem choroby nowotworowej kości czaszki. Może też być powodowana przez długotrwały stan zapalny tkanek kostnych. Inną przyczyną jest chroniczny nacisk wywierany na kości na przykład przez torbiele.
• Osteoporoza, czyli rozrzedzenie struktury kostnej czaszki oraz innych części szkieletu. Następstwem tego schorzenia jest zwiększona podatność na złamania. Jego przyczyny są bardzo zróżnicowane. Może się kształtować w wyniku uwarunkowań genetycznych, zaburzeń hormonalnych, niedoborów żywieniowych, deficytu witaminy D, palenia papierosów i nadużywania alkoholu. Występuje w każdym niemal wieku, ale w zdecydowanej większości przypadków dotyczy osób starszych.
• Zapalenie kości czaszki - infekcja jest konsekwencją zakażenia przez bakterie (na przykład gronkowce i paciorkowce) przenikające do tkanek kostnych z sąsiadujących struktur, przez krew albo w wyniku bezpośrednich urazów. Powoduje różnorodne deformacje kości, w tym m.in. zmiany osteolityczne czy włóknienie.
• Choroba Pageta - schorzenie metaboliczne dotykające kości czaszki i kilka innych struktur ludzkiego szkieletu. W jego przebiegu dochodzi nierównej pracy osteoklastów i osteoblastów oraz związanego z tym zaburzenia procesów tworzenia się i wchłaniania tkanek kostnych. Efektem tego jest nieprawidłowa budowa czaszki, która w niektórych miejscach staje się pogrubiała i skrajnie twarda, w innych zaś jest cienka i słaba. Efektem tego może być deformacja kształtu głowy (w tym twarzy), ucisk na struktury wewnętrzne, zwiększona podatność na urazy. Choroba Pageta nie jest nowotworem, w sporadycznych przypadkach zdarza się jednak, że rak kości jest jej powikłaniem (nie należy jej mylić z tzw. rakiem Pageta, który atakuje sutki). Przyczyny tego schorzenia nie są do końca znane. Podejrzewa się, że główną rolę odgrywają czynniki genetyczne, zwraca się jednak uwagę także na wpływy środowiskowe oraz zakażenia wirusowe.
• Rak kości czaszki - choroby onkologiczne kostnych struktur głowy nie są tak częste, jak nowotwory mózgu i opon, nie mniej zdarzają się. Zmiany te mają bardzo zróżnicowany charakter, niektóre są niegroźne, inne śmiertelnie niebezpieczne. Wymienić w tym kontekście można:
  • nowotwory niezłośliwe, takie jak:
    • kostniak (osteoma),
    • chrzęstniak (chondroma),
    • naczyniak kostny (hemangioma),
    • torbiel naskórkowa (epidermoid cyst),
    • torbiel skórzasta (dermoid cyst),
    • przyzwojak kłębka szyjnego (paraganglioma).
  • nowotwory złośliwe, w tym:
    • kostniakomięsak (osteosarcoma),
    • chrzęstniakomięsak (chondrosarcoma),
    • struniak (chordoma),
    • przerzuty ze stercza, sutka, nerki, płuca, jajnika, tarczycy,
    • nowotwory szerzące się przez ciągłość, w tym nerwiak węchowy zarodkowy, mięsaki nosogardła i zatok, rak oczodołu, ucha.
• Rozszczep czaszki utajony - wada rozwojowa występująca już w czasie życia płodowego, będąca jedną z form tak zwanej przepukliny oponowej. Pod tym pojęciem kryje się patologiczny otwór w pokrywie czaszki, zwykle w okolicach potylicy. Wada ta powinna być leczona prenatalnie, stanowi też wskazanie do wcześniejszego rozwiązania ciąży. W kolejnych latach życia może powodować różnego typu zaburzenia neurologiczne, nie modyfikuje jednak rozwoju mózgu.

Deformacja czaszki u dorosłych

Kształt czaszki różni się u każdego człowieka, niemniej u większości osób jest on typowy, mieszczący się w kanonach. Nie zawsze jednak tak jest. W przebiegu różnych schorzeń, na skutek wad wrodzonych i obciążeń genetycznych, a także w rezultacie urazów może dochodzić do różnego typu deformacji czaszki. Nie sposób w tym przypadku wspomnieć o wszystkich możliwych przypadkach, ale warto opisać choć kilka z nich.

W terminologii medycznej występuje pojęcie zespołów czaszkowo-twarzowych. Są to wady spowodowane przedwczesnym i nieprawidłowym zrastaniem się szwów czaszkowych. Należą do nich między innymi:

• zespół Crouzona,
• zespół Aperta,
• zespół Pfeiffera,
• zespół Saethre-Chotzen.

Są one determinowane genetycznie, zazwyczaj wiążą się z mutacją genu FGFR2, odpowiadającego za kodowanie receptora czynnika wzrostu fibroblastów (komórek produkujących białko budulcowe kolagen).

Nieprawidłowości zachodzą już w życiu płodowym lub po urodzinach, ale siłą rzeczy powstałe wówczas anomalie pozostają na całe życie, jeśli nie są poddawane korektom.

Na skutek zaburzeń możliwe są takie deformacje czaszki, jak:

• brachycefalia (krótkogłowie) - czaszka jest trapezowata, krótka, większa i wypłaszczona z tyłu;
• trigonocefalia - czaszka szpiczasta, z wyraźnie trójkątnym czołem;
• dolichocefalia - dwugłowie charakteryzujące się silnym spłaszczeniem głowy, która jest długa i wąska;
• plagicefalia - asymetria czaszki, będąca wynikiem jednostronnego jej spłaszczenia, najczęściej w sektorach bocznych oraz z tyłu.

Nierówna czaszka u dorosłych występuje rzadziej niż u dzieci z racji tego, że u większości małych pacjentów wdrażane są różne metody leczenia. Wykonuje się między innymi korekty chirurgiczne. Stosowane są też korygujące ortezy, czyli swego rodzaju kaski modyfikujące kształt głowy na etapie rozwoju. Podobną rolę spełniają opaski uciskowe i poduszki ortopedyczne.

Oczywiście, oprócz wspomnianych wad wrodzonych możliwe są też deformacje nabyte. Dochodzi do nich u pacjentów, którzy doznali rozległych urazów lub też byli poddani bardzo inwazyjnym zabiegom operacyjnym. Nieprawidłowy kształt może też być związany m.in. z rozwojem nowotworu czy chorobą Pageta.

Czaszka noworodka i niemowlaka

Czaszka noworodka, czyli dziecka w pierwszych czterech tygodniach jego życia, jest nie w pełni wykształcona, w porównaniu z osobami dorosłymi. Inne są też jej proporcje.

Tak jak zostało wspomniane wyżej, nie wszystkie kości są ze sobą trwale zespolone, czego wyrazem jest istnienie ciemiączek. O ile zarośnięte powinny być już ciemiączka klinowe i sutkowe, o tyle otwarte pozostają czołowe i potyliczne.

Pierwsze z nich może się utrzymywać nawet półtora roku, drugie kilka miesięcy. Niepełne są też inne struktury obecne w budowie czaszki, jak choćby zatoki, które będą osiągać pełną dojrzałość na przestrzeni kilkunastu kolejnych lat.

Siłą rzeczy czaszka malucha jest mniejsza, niż osoby dorosłej, warto jednak zwrócić uwagę, że proporcjonalnie jej rozmiary są bardziej znaczące w stosunku do reszty ciała.

Tuż po narodzinach objętość mózgoczaszki stanowi około 60 procent objętości typowej dla dorosłych, jeśli zaś chodzi o twarzoczaszkę - jest to mniej więcej 40 procent (dane: M. Kulewicz). Właśnie dlatego głowa wydaje się relatywnie duża, inne są też proporcje - puszka okrywająca mózg jest uwydatniona względem twarzy.

Najbardziej intensywny rozwój czaszki zachodzi w pierwszych trzech latach życia, później jednak również zmienia ona swój kształt i wielkość. U noworodków i niemowląt jest zdecydowanie bardziej miękka, niż u starszych dzieci i dorosłych, co ma związek z niepełnym skostnieniem wszystkich jej elementów.

Wszystko to sprawia, że na wstępnym etapie życia jest podatna na mechaniczne odkształcenia. Zwykle mają one trywialną przyczynę, jaką jest długotrwałe przebywanie dziecka w jednej pozycji, na przykład na wznak, czy na określonym boku.

Właśnie dlatego tak dużo mówi się o potrzebie przekładania malucha w łóżeczku. Innym przypadkiem są urazy powstałe w czasie porodu, kiedy główka ulega zniekształceniu na skutek przeciskania się przez kanał rodny.

Oczywiście u dzieci widoczne są też wszelkie anomalie powstałe w czasie życia płodowego. Nierówna czaszka u dziecka często ma charakter wrodzony i jest konsekwencją zaburzeń genetycznych, takich jak wspomniane wyżej.

Zdarza się również, że przyczyną są oddziaływania mechaniczne w brzuchu mamy, związane z dużymi rozmiarami płodu, czy też występujące w ciąży bliźniaczej.

Rentgen czaszki i inne badania

W diagnostyce urazów i schorzeń czaszki wciąż wykonywane jest tradycyjne prześwietlenie. W wielu przypadkach jest ono badaniem podstawowym. RTG czaszki wykonuje się przede wszystkim po urazach, ale też u pacjentów cierpiących na niektóre choroby powodujące deformację kości.

Wskazaniem są między innymi:

• podejrzenie złamania lub pęknięcia kości;
• narośle, ubytki, zwapnienia i inne anomalie występujące na skutek nowotworu i innych schorzeń oraz zaburzeń;
• wady wrodzone, deformacje etc.

Rentgen czaszki jest badaniem bezbolesnym, wiąże się jednak z silnym napromieniowaniem głowy. Dlatego może być wykonywany rzadko i wyłącznie w uzasadnionych przypadkach. Metoda ta ma również tę zaletę, że nie wymaga od pacjenta praktycznie żadnego przygotowania i jest również bardzo tania.

Jednak nie zawsze się sprawdza. Z racji tego, że poważne urazy czaszki, a także ciężkie choroby często skutkują uszkodzeniami mózgu i innych struktur wewnętrznych, bardziej zasadne może być sięgnięcie po inne, dokładniejsze metody obrazowania, doskonale penetrujące wnętrze czaszki, takie jak tomograf komputerowy i rezonans magnetyczny.

Operacja czaszki i jej konsekwencje

Czaszka jest puszką ściśle opasującą mózg i opony mózgowe. Dlatego większość zabiegów chirurgicznych tej części ośrodkowego układu nerwowego wymaga przerwania struktur kostnych. Czyli - jak mówią lekarze - otwarcia czaszki.

Jedną ze stosowanych procedur jest tak zwana trepanacja. Jej celem jest odsłonięcie opon, najczęściej po to, by zminimalizować skutki wewnątrzczaszkowego krwawienia lub krwiaka.

Zwykle wykonuje się ją u pacjentów po przebytych urazach komunikacyjnych. Polega ona na nawierceniu jednego lub kilku otworów specjalnym świdrem. Zabieg jest bardzo trudny i obarczony ryzykiem ciężkich powikłań takich, jak zawał mózgu, zapalenie opon, ropniak podtwardówkowy czy zator tętnicy płucnej.

Operacja może trwać nawet kilkanaście godzin, zaś związana z nią hospitalizacja zajmuje do trzech tygodni. W tym czasie, a także po wyjściu ze szpitala, pacjent przechodzi zaawansowaną rekonwalescencję, będąc zmuszonym trwale zmienić tryb życia na mniej intensywny.

Ma to związek m.in. z bardzo długim okresem zrastania się czaszki po wszelkich interwencjach chirurgicznych - może to zająć nawet dwa lata. Co ważne, po trepanacji często wykonuje się też inne operacje czaszki, których istotą jest uzupełnienie ubytków.

Co ciekawe, trepanację czaszki indiańscy medycy z plemienia Inków wykonywali już kilka tysięcy lat temu. Później jednak przez wieki uchodziła ona za skrajnie ryzykowną i obarczoną ogromnym ryzykiem zgonu.

Z tego też względu w wielu miejscach na świecie była zakazana. Dopiero w XX wieku zaczęto wykonywać trepanację w szpitalnych salach operacyjnych, co było możliwe m.in. dzięki wynalezieniu antyseptyki, zmniejszającej ryzyko zakażeń.

Inna operacją jest kraniotomia. Także i w tym przypadku chodzi o zapewnienie dostępu do narządów wewnętrznych głowy. Uzyskuje się go jednak nie poprzez nawiercenie otworu, a wycięcie fragmentu czaszki.

Wskazaniem do zabiegu są między innymi nowotwory mózgu, tętniaki czy zaleganie płynu mózgowo-rdzeniowego. Co ważne, usunięta kość jest na zakończenie umieszczona w miejscu, z którego ją wycięto. Tym zabieg ten różni się od kraniektomii - przy tego typu operacjach wyciętego fragmentu nie wstawia się z powrotem.

Współczesna chirurgia proponuje pacjentom wiele możliwości rekonstrukcji czaszki. Wstawienie różnego typu implantów w miejsce brakujących lub silnie zdeformowanych kości jest wskazane nie tylko ze względów estetycznych. Głównym celem w wielu przypadkach jest skuteczna ochrona tkanek mózgu przez urazami mechanicznymi, a także wyrównanie ciśnienia wewnątrz głowy.

Takie zabiegi wykonuje się po innych operacjach wymagających usunięcia kości, a także u pacjentów po rozległych urazach, czy też cierpiących z powodu znacznych deformacji wrodzonych.

.