Czym są siatki centylowe?
Fizyczny rozwój dziecka bardzo wiele mówi o jego ogólnym stanie zdrowia. Monitorowanie rozwoju odbywa się na wizytach profilaktycznych, tzw. „bilansach” u pediatry, ale obserwacji należy dokonywać także na co dzień, w domu.
Rodzice z reguły bacznie przyglądają się rozwojowi swoich pociech - zarówno temu na płaszczyźnie fizyczno-ruchowej, jak i intelektualno-emocjonalnej. Do tej oceny służy nie tylko obserwacja, ale też różne metody badawcze, pozwalające obiektywnie kontrolować postępy rozwojowe.
Jedną z takich metod są siatki centylowe. Czym są i do czego dokładnie służą? Definicja mówi, że siatki centylowe są jedną z metod obiektywnej oceny rozwoju fizycznego dziecka na każdym jego etapie - od narodzin, aż do osiągnięcia biologicznej dorosłości (choć z reguły używa się ich do obserwowania niemowląt i młodszych dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym).
Pozwalają na podstawową ocenę rozwoju fizycznego oraz na wczesne wykrycie zaburzeń wzrastania. Wykorzystuje się je również do oceny ryzyka nadwagi i otyłości.
Czym w ogóle jest centyl? Jest to jednostka statystyczna pokazująca położenie jednego, konkretnego wyniku względem całej grupy wyników tego samego badania. Centyle dzieci pokazują więc, jaki procent dziewczynek lub chłopców w danym wieku osiągnęło taki sam wynik, jak badany pacjent.
Można to objaśnić na prostym przykładzie. Chłopiec w wieku 8 miesięcy został zważony, a jego waga wynosi 9 kg. Wynik ten mieści się około 60 centyla w siatce centylowej, co oznacza, że około 60 proc. 8-miesięcznych chłopców waży ok. 9 kg lub mniej, a 40% ok. 9 kg lub więcej.
Należy pamiętać, że siatki centylowe są inne dla chłopców i inne dla dziewczynek, a ponadto te dla polskich dzieci mogą nieco różnić się od tych dla dzieci z innych krajów, ponieważ miejsce zamieszkania (a wraz z nim takie czynniki jak klimat, czy pożywienie) wpływa na wzrost, przybieranie na wadze i inne oceniane parametry.
Siatki centylowe przyjęte przez WHO (Światową Organizację Zdrowia) posiadają więc nieco inne kanały centylowe, niż siatki tylko dla samej Polski. W obu przypadkach jednak za wyniki najbardziej wzorcowe uznaje się te najbliższe 50 centylowi, choć norma mieści się między 3 a 97 centylem. Dopiero wynik poniżej 3 lub powyżej 97 centyla uznawany jest za nieprawidłowy.
Oprócz wymienionych, istotne są także centyle 25 i 75. Wynik znajdujący się w 25 centylu oznacza, że 25% dzieci w tym samym wieku osiągnęło wynik zbliżony lub niższy, natomiast 75% - zbliżony lub wyższy.
25 i 75 centyl wyznaczają tzw. normę wąską (oznacza to, że połowa badanych pacjentów osiąga wyniki znajdujące się w tym przedziale), natomiast pomiędzy 10 a 90 centylem mówi się o normie szerokiej.
Uplasowanie się wyników w niskim bądź wysokim centylu, pozostającym w granicach normy, nie jest powodem do niepokoju.
Siatki mają za zadanie pokazywać, w jaki sposób rozwija się dziecko i najlepszą sytuacją jest, jeśli we wszystkich siatkach wyniki są zbliżone. Np. zarówno wzrost, jak i waga mieszczą się w tym samym kanale centylowym.
Ponadto porównanie centyli w kolejnych miesiącach lub latach życia pomaga stwierdzić, czy rozwój dziecka jest równomierny, czy raczej skokowy.
Jak się tworzy siatki centylowe?
Siatki centylowe mają postać prostych wykresów graficznych, zawierających oś pionową i poziomą. Na osi poziomej oznaczony jest wiek dziecka, natomiast na pionowej określany jest parametr, a więc wzrost, masa ciała, BMI, ciśnienie tętnicze, czy obwód głowy.
Na płaszczyźnie ograniczonej osiami, liniami krzywymi oznacza się centyle, czyli jednostki statystyczne wyznaczające normy. Przestrzeń pomiędzy liniami to tzw. kanały centylowe ukazujące procentowo, ile dzieci w tym samym wieku osiągnęło zbliżony wynik.
Odczytywanie wyników na mapie centylowej jest więc stosunkowo proste i pozwala w domowych warunkach, w dowolnych momencie kontrolować wybrany parametr.
Wystarczy znaleźć odpowiedni punkt na osi z wiekiem oraz na osi z wynikiem wyrażonym w cm, kg lub innych jednostkach i sprawdzić, jakiemu centylowi on odpowiada.
Warto wspomnieć, że w Polsce zrealizowano projekt badawczy OLAF oraz OLA z opracowania, którego korzystają także inne kraje. W jego ramach stworzono siatki centylowe dotyczące przede wszystkim:
- masy ciała,
- wysokości ciała,
- wskaźnika masy ciała - BMI,
- a także: stosunku masy ciała do wysokości dla dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat.
Dla dzieci w wieku 0-3 lat nadal obowiązują siatki centylowe standardu wzrastania Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), gdyż nie mamy własnych polskich badań nad populacją dziecięcą w tak młodym wieku.
Rodzaje siatek centylowych
Jak już zostało wspomniane, istnieją różne rodzaje siatek centylowych, w zależności od parametrów, które określają.
Najczęściej stosowanymi są siatki wysokości i masy ciała. Odpowiednie wzrastanie i przybieranie na wadze to jedne z ważniejszych czynników wskazujących na prawidłowy rozwój i zdrowie malucha.
Oprócz tych dwóch istnieją też inne siatki pozwalające dopełnić obraz rozwoju dziecka. Są to:
- Siatki centylowe obwodu głowy. Stosowane przede wszystkim u niemowląt, dlatego zwykle na ich osi poziomej znajdują się miesiące życia (od 1 do 12), a na osi pionowej obwód głowy w centymetrach. Obwód głowy u najmłodszych pacjentów bardzo wiele mówi o stanie ich zdrowia, a odbiegający od normy może świadczyć o wielu poważnych chorobach.
- Siatki centylowe obwodu klatki piersiowej. Często u najmłodszych porównywane są z siatkami obwodu głowy. Dobrze, gdy zarówno jeden, jak i drugi obwód mieści się w tym samym kanale centylowym. Jest to wówczas sygnał, że ciało dziecka jest proporcjonalne i rośnie równomiernie.
- Siatki centylowe ciśnienia tętniczego u dzieci. Nadciśnienie tętnicze nie jest problemem jedynie osób starszych zmagających się z otyłością. Współcześnie dotyczy ono również dzieci. Niekiedy wiąże się z masą ciała wykraczającą ponad normę, innym razem świadczy o zaburzeniach pracy układu krążenia. Wczesna diagnostyka pozwala wykryć nieprawidłowości i zapobiegać ich konsekwencjom.
- Siatki centylowe obwodu talii. Dziś coraz więcej dzieci boryka się z problemem nadwagi i otyłości. Mierzenie dzieciom obwodu talii (a co za tym idzie również ocena grubości tkanki tłuszczowej) i umiejscowienie wyników na siatkach centylowych pozwala wykryć otyłość brzuszną i np. związane z nią problemy z przemianą materii. Należy pamiętać, że nieleczona otyłość prowadzi do bardzo poważnych konsekwencji zdrowotnych, a wczesne wykrycie problemu zmniejsza ryzyko ich wystąpienia.
- Siatki centylowe sprawności fizycznej. Za pomocą centyli można także określić fizyczną sprawność dziecka, umieszczając na osi pionowej wyniki osiągnięte w rozmaitych dyscyplinach sportowych (skokach, biegach itp.). Badania takie były wielokrotnie prowadzone przez różne instytuty naukowe, czy akademie, np. Akademię Wychowania Fizycznego w Warszawie.
Siatki centylowe u różnych grup dzieci
Siatki centylowe nie są jednakowe dla wszystkich dzieci, ale różnią się ze względu na ich wiek i płeć. Inne są dla niemowląt, inne dla dzieci w wieku przedszkolnym, szkolnym, a jeszcze inne dla nastolatków.
Siatki rekomendowane przez Światową Organizację Zdrowia WHO przeznaczone są dla osób do 19. roku życia. Czy oznacza to, że nie istnieją siatki centylowe dla dorosłych?
Teoretycznie można stworzyć siatkę dla pacjentów w każdym wieku, jednak wobec osób dorosłych nie stosuje się tej metody statystycznej, a bazuje raczej na opracowywanych normach.
Dla wykrywania niedowagi, nadwagi lub otyłości określa się u nich wskaźnik masy ciała - BMI, który ocenia stosunek masy ciała do wzrostu, wieku oraz płci biologicznej.
Siatki centylowe najczęściej stosowane są u niemowląt i małych dzieci, ponieważ to właśnie w pierwszych miesiącach i latach życia dzieci rozwijają się najszybciej i rozwój ten wymaga największej kontroli.
Prawidłowe centyle u dziecka (oczywiście w sytuacji, gdy nie występują inne niepokojące objawy) oznaczają właściwy rozwój ciała, niezwykle ważny dla rozwoju ogólnego.
Dla niemowląt opracowano tzw. mini-siatki, w których wiek podawany jest w miesiącach, natomiast wzrost zamieniono na długość ciała, ponieważ dzieci, które nie potrafią jeszcze stać mierzy się nieco inaczej.
WHO wyodrębnia nawet siatki dla dzieci karmionych piersią, ponieważ ich wzrost i przybieranie na wadze często różnią się od wzrastania dzieci karmionych sztucznie.
W ginekologii stosuje się niekiedy siatki centylowe płodu, w których zamiast wieku dziecka na osi poziomej zaznaczony jest tzw. „wiek ciąży”. Za pomocą takich siatek ciążowych ocenia się stopień i prawidłowość fizycznego rozwoju płodu.
Umożliwiają one też, już na etapie płodowym, wykrycie takich poważnych zaburzeń, jak np. hipotrofia wewnątrzmaciczna, czyli niedobór wzrostu i zbyt niska masa ciała dla danego momentu ciąży.
Siatki centylowe stosowane w ramach polskiego projektu OLAF przeznaczone są dla dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat. Jego głównym celem było opracowanie i korzystanie z siatek centylowych przede wszystkim dotyczących masy ciała, wysokości ciała, BMI w zależności od wieku i płci w populacji pediatrycznej.
W ramach projektu opracowano także siatki:
- częstości tętna,
- ciśnienia tętniczego,
- grubości fałdów skórno-tłuszczowych,
- obwodu talii,
- obwodu bioder.
Zróżnicowanie siatek centylowych zależy nie tylko od wieku pacjenta, ale też jego przynależności do różnych grup, np. dzieci z danego regionu geograficznego lub dzieci z chorobami genetycznymi. Inne są np. siatki centylowe dla dzieci z zespołem Downa.
Wyodrębnia się też siatki dla wcześniaków i dla bliźniąt. Niemowlęta urodzone przed 37. tygodniem ciąży lub te „pochodzące” z ciąż mnogich zawsze mają niższą masę urodzeniową i mniejszą długość ciała. Z tego powodu plasują się w innych normach niż dzieci z ciąż pojedynczych lub tych urodzonych w terminie.
Siatki centylowe dziewczynek
W zależności od płci biologicznej dzieci różnią się budową ciała na każdym etapie życia i nie chodzi tu tylko o różnice w anatomii narządów płciowych, ale również wzrostu, wagi, czy obwodu klatki piersiowej.
Siatka centylowa wzrostu dziewczynki jest więc inna, niż siatka wzrostu chłopca, nawet jeśli oboje są w tym samym wieku. Parametry podane na osiach siatki mogą być te same, ale inaczej przebiegać będą kanały centylowe na płaszczyźnie wytyczonej przez osie.
Podobnie jest z siatką centylową masy ciała, obwodu głowy i innych badanych czynników. Chcąc samemu dokonać pomiarów i sprawdzić, w jakich centylach mieszczą się wyniki, należy więc skorzystać z właściwej siatki dla dziecka określonej płci, wieku, regionu geograficznego, czy ogólnego stanu zdrowia.
Nanoszenie wyników pomiaru chłopca na siatkę centylową wzrostu dziewcząt lub odwrotnie może zafałszować obraz i przysporzyć niepotrzebnych zmartwień.
Siatki dziewcząt i chłopców znajdują się w książeczkach zdrowia, jednak dla ułatwienia można również skorzystać ze specjalnych kalkulatorów online.
Siatki centylowe chłopców
Organizmy chłopców zazwyczaj rozwijają się wolniej niż organizmy dziewczynek.
Choć siatka centylowa wzrostu chłopców w pierwszych latach życia nie różni się za bardzo od siatki dziewczynek, to wraz z wiekiem dzieci widoczne są większe różnice w kanałach centylowych.
Dla przykładu: u 18-letnich chłopców 97 centyl określa wzrost na ok. 190 cm, podczas gdy ten sam centyl dla dla 18-letnich dziewczyn opisuje ich prawdopodobny wzrost na 177 cm. Podobnie jest z siatką centylową masy ciała. Początkowo normy dla chłopców i dla dziewcząt nie różnią się tak bardzo, jednak różnice zwiększają się wraz z wiekiem.
I tak górna granica normy, jeśli chodzi o masę ciała chłopców osiągających pełnoletność to ok. 88 kg, tymczasem u dziewcząt 72 kg.
Wynika to nie tylko z różnic we wzroście, ale także w „składowych” ciała. Chłopcy mają więcej tkanki kostnej i więcej tkanki mięśniowej, dlatego ich masa całkowita może być również większa.
Pozostałe rodzaje siatek centylowych dla chłopców także różnią się od tych dla dziewcząt. Chłopcy mają z reguły większy obwód klatki piersiowej i obwód głowy, a ze względu na inną budowę ciała osiągają też lepsze wyniki w różnych dyscyplinach sportowych, więc normy dla ich sprawności fizycznej również są wyższe.
Jak działa kalkulator siatek centylowych?
Wielu rodziców boryka się z problemem, jak korzystać z siatek centylowych, a mechanizm ich stosowania nie jest dla nich całkiem jasny.
Jak obliczyć centyle u dziecka, aby prawidłowo kontrolować jego rozwój? Centyli w ogóle nie trzeba obliczać. Aby sprawdzić, jakie są statystyki i jaki jest stosunek wzrostu, masy ciała lub innych parametrów dziecka do wyników jego rówieśników, wystarczy odnaleźć wynik na siatce i odczytać, w jakim przedziale lub któremu centylowi on odpowiada.
Jeśli odczytywanie i interpretacja wyników mimo wszystko są dla kogoś trudne, można poprosić o pomoc pediatrę lub pielęgniarkę podczas bilansu. Istnieje także ułatwienie w postaci kalkulatorów siatek centylowych, dostępnych w Internecie.
Jak działa kalkulator centyli? Zawsze trzeba podać w nim biologiczną płeć dziecka oraz jego wiek lub datę urodzenia. Dodatkowo wpisuje się te parametry, których dotyczy dany kalkulator: aktualny wzrost, wagę, obwód głowy, itd. W zależności od kalkulatora niekiedy podaje się tylko jeden wynik, innym razem kilka.
Po zatwierdzeniu wprowadzonych danych, kalkulator automatycznie je przelicza i wyświetla wynik w formie liczbowej (np. waga - 55 centyl) lub graficznej - w formie siatki z zaznaczonym już w odpowiednim miejscu wynikiem.
Centyle wagi dziecka i jego wzrostu są stosowanymi najczęściej, ponieważ więcej mówią rodzicom, niż np. obwód klatki piersiowej.
Parametrem, który pokazuje stosunek wagi do wzrostu dziecka jest BMI (od ang. Body Mass Index). Aby obliczyć BMI i sprawdzić, w którym centylu znajduje się wynik, również można skorzystać z kalkulatora online dostępnego na medme.pl.
Nasz kalkulator siatek centylowych od razu podaje wynik BMI i automatycznie umieszcza go na miarce centylowej. Obliczanie BMI i porównywanie wyników za pomocą siatki centylowej może zatem zaalarmować rodzica, np. o niedożywieniu lub przeciwnie, o zbyt szybkim przybieraniu na wadze grożącym nadwagą lub otyłością.
Wdrożenie odpowiedniej diety lub rozpoczęcie ewentualnego leczenia zapobiega przykrym konsekwencjom nadmiernej masy ciała.
Jak odczytywać siatki centylowe?
Jak interpretować i jak czytać siatki centylowe? Jakie wyniki mieszczą się w normie, a które są powodem do niepokoju i wymagają konsultacji z pediatrą? Miara centylowa ma za zadanie pokazać, jak dziecko „wypada” na tle rówieśników, jeśli chodzi o wzrost, wagę i inne parametry.
Tak naprawdę pojedynczy wynik na siatce centylowej nie musi być od razu powodem do niepokoju. Zawsze powinno się go wpisać w pewien kontekst i porównać z wynikami na innych siatkach lub z wynikiem z poprzedniego badania.
Przykładowo, jeśli wzrost dziecka jest oznaczony na poziomie 90 centyla, warto sprawdzić, w którym kanale mieścił się np. pół roku wcześniej. Jeśli znajdował się w tym samym przedziale, oznacza to, że dziecko rośnie równomiernie.
Jeśli jednak w poprzednim badaniu wzrost był na poziomie np. 30 centyla, wskazuje to na wzrastanie skokowe, które niekiedy może być przyczyną pewnych dolegliwości, w tym bólów wzrostowych.
Podczas tych samych pomiarów warto też porównać między sobą różne rodzaje siatek. Jeśli dziecko ma wzrost na poziomie 10 centyla i wagę w tym samym przedziale, oznacza to po prostu, że jest ono drobnej budowy.
Jeśli jednak waga mieści się w kanale 3-10 centylu, a wzrost w kanale 75-90, wyniki takie mogą świadczyć o niedowadze, którą należy skonsultować z lekarzem.
Opis siatek centylowych polega więc przede wszystkim na porównywaniu wyników, a nie odczytywaniu ich pojedynczo.
A jak czytać siatki dla wcześniaków lub dzieci pochodzących z ciąż mnogich? Zasada jest dokładnie ta sama, tyle że kanały centylowe na siatkach przebiegają nieco inaczej.
50 centyl oznacza niejako środek normy (należy jednak pamiętać, że mowa tu o normie statystycznej!) we wszystkich rodzajach siatek. Co jednak robić, gdy wyniki naniesione na siatkę są znacząco od niego oddalone? Czy wzrost powyżej 97 centyla lub waga poniżej 3 są powodem do niepokoju?
Bezwzględnie należy skonsultować się z lekarzem, kiedy poszczególne centyle znacząco odbiegają od siebie nawzajem lub są diametralnie różne od wyników z badania poprzedniego.
Jeśli jest inaczej, warto dokładnie przeanalizować wartości i w razie jakichkolwiek obaw lub niepewności zgłosić się do pediatry.
Dlaczego warto skorzystać z kalkulatora siatek centylowych?
Kalkulator centylowy może być pomocny dla każdego rodzica lub opiekuna chcącego samodzielnie monitorować rozwój fizyczny swojego dziecka.
Siatki centylowe służą do oceny rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży i są odwzorowaniem testów przesiewowych badających wzrost, wagę, wskaźnik BMI, ciśnienie tętnicze, puls oraz obwody różnych części ciała.
Ocena rozwoju za pomocą statystyk jest o tyle miarodajna, że uwzględnia aktualne warunki bytowe wpływające w znacznym stopniu na wymienione parametry. To dlatego siatki centylowe muszą być ciągle uaktualniane.
Jeśli np. średnia waga dzieci w wieku przedszkolnym obecnie jest wyższa niż była dekadę temu, siatki sprzed 10 lat są nieaktualne. Kalkulator centyli i siatki centylowe są szczególnie ważne dla rodziców, którzy podejrzewają u swoich dzieci jakiekolwiek zaburzenia wzrastania lub nieprawidłowości masy ciała, takie jak: niedożywienie, niskorosłość, nadwaga, otyłość, czy gigantyzm przysadkowy.
To wszystko zaburzenia, które im wcześniej wykryte, tym skuteczniej mogą być leczone. Dla opiekunów dzieci z niską masą urodzeniową siatki centylowe mogą być pomocne w monitorowaniu ich początkowego rozwoju i wyrównywaniu różnic między nimi a ich rówieśnikami.
Bibliografia:
- Z. Kułaga, M. Litwin, M. M. Zajączkowska i wsp., Zespół Badaczy OLAF: Porównanie wartości obwodów talii i bioder dzieci i młodzieży polskiej w wieku 7–18 lat z wartościami referencyjnymi dla oceny ryzyka sercowo-naczyniowego – wyniki wstępne projektu badawczego OLAF (PL0080), w: Standardy Medyczne Pediatria, 2008; 5: 473–485.
- T. Nawarycz, L. Ostrowska-Nawarycz, Rozkłady centylowe obwodu pasa u dzieci i młodzieży, w: Pediatria Polska, 2007; 82 (5–6): 418–42.
- N. Bieńko, Siatki centylowe, czyli ocena rozwoju fizycznego i stanu odżywienia dziecka, Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej https://ncez.pzh.gov.pl/dzieci-i-mlodziez/siatki-centylowe-czyli-ocena-rozwoju-fizycznego-i-stanu-odzywienia-dziecka/ [28.09.2022].
- Siatki ciśnienia tętniczego i wskaźnika względnej masy ciała u dzieci, w: Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 1.
- M. Krawczyński (red.), Norma kliniczna w Pediatrii, PZWL 2005.
- M. Jodkowska, B. Woynarowska, A. Oblacińska, Test przesiewowy do wykrywania zaburzeń w rozwoju fizycznym u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, Warszawa 2007. https://imid.med.pl/files/imid/Do%20pobrania/TEST-PRZESIEWOWY%202007-DO-WYKRYWANIA-ZABURZEn.pdf [28.09.2022].
- J. Dobosz, Kondycja fizyczna dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Siatki centylowe, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie https://demo.ncbkf.pl/pliki/dl/publikacje/Kondycja%20fizyczna_siatki%20centylowe.pdf [28.09.2022].
