Zmysły człowieka
Zmysły człowieka tworzą rozbudowany układ zdolny odbierać i przetwarzać bodźce fizyczne (między innymi wizualne, dźwiękowe, zapachowe, czuciowe) ze środowiska zewnętrznego oraz wewnętrznego. System ten złożony jest przede wszystkim z receptorów, które bezpośrednio zbierają dane, ale też połączeń nerwowych oraz odpowiednich ośrodków w korze mózgowej, odpowiedzialnych za interpretację przesyłanych informacji.
Wyróżnia się wiele typów komórek odpowiedzialnych za rejestrację różnego typu bodźców, takich jak m.in.
- fotoreceptory (rejestrują światło);
- chemoreceptory (smak, zapach);
- mechanoreceptory (dotyk i nacisk);
Zmysły pozwalają postrzegać rzeczywistość, odczuwać ją i poruszać się w niej. Zapewniają możliwość rozwoju, ale też elementarnego przetrwania. Dlatego utrata zmysłów lub zaburzenie w obszarze choćby jednego z nich rodzi poważne konsekwencje dotyczące codziennego funkcjonowania.
Reklama
5 zmysłów
Ile mamy zmysłów? W klasycznej teorii nakreślonej w IV wieku przed naszą erą przez Arystotelesa, ale stosowanej do czasów współczesnych, wyróżnia się pięć zmysłów.
Są to:
- zmysł wzroku;
- zmysł słuchu;
- zmysł smaku;
- zmysł węchu;
- zmysł dotyku;
Obecnie, oprócz powyższych, w typologii uwzględnia się także inne, w dużej mierze odpowiadające za rejestrację bodźców wewnętrznych. Ich liczba jest dyskusyjna, naukowcy nie są bowiem w stanie osiągnąć konsensu w kwestii interpretacji poszczególnych zdolności.
Wymienić jednak można w tym kontekście między innymi:
- zmysł propriocepcji, czyli tzw. czucia głębokiego, który zdefiniować można, jako świadomość położenia poszczególnych elementów własnego ciała względem siebie. Odpowiedzialne za tę zdolność są receptory znajdujące się w mięśniach i więzadłach. Dzięki nim człowiek jest w stanie na przykład podrapać się, albo bezbłędnie dotknąć palcem czubka nosa.
- zmysł równowagi, umożliwia rozpoznanie i utrzymanie pozycji ciała względem otoczenia, zapewnia też pełną koordynację wykonywanych ruchów. Zadanie to realizują tak zwane kanaliki półkoliste znajdujące się w uchu.
Oprócz tego do kategorii zmysłów zalicza się też niekiedy percepcję czasu, nocycepcję (odczuwanie bólu) czy świadomość ciepłoty własnego ciała.
Reklama
Zmysł wzroku
Wzrok jest zmysłem, który odbiera około 80 procent wszystkich sygnałów zewnętrznych rejestrowanych przez człowieka, dlatego powszechnie uważany jest za najważniejszą z tego typu struktur. W tym kontekście pogorszenie wzroku uznać można za poważne upośledzenie funkcji poznawczych, zaś jego całkowita utrata oznacza dramatyczne ograniczenie możliwości funkcjonowania w otaczającym świecie.
Za widzenie odpowiadają tzw. fotoreceptory (czopki i pręciki), zlokalizowane w niezwykle czułym i precyzyjnym narządzie, jakim jest oko, a mówiąc dokładniej – jego siatkówka. Odbierają one fale elektromagnetyczne znajdujące się w zakresie tzw. światła widzialnego. Część receptorów odpowiada za kolor, inne za jaskrawość.
Drugim kluczowym narzędziem zmysłu wzroku jest specjalny ośrodek w mózgu – znajdująca się w płacie potylicznym kora wzrokowa. Odpowiada ona za interpretację i przetwarzanie zbieranych przez siatkówkę sygnałów. Tu właśnie z zarejestrowanych fal świetlnych zostaje złożony całościowy obraz, tutaj też jest on zintegrowany z innymi doznaniami (czuciowymi, smakowymi, węchowymi) oraz doświadczeniami pozostającymi w pamięci.
Reklama
Zmysł smaku
Smak jest zmysłem, którego podstawowe narzędzie tworzą chemoreceptory znajdujące się na języku. Wyróżnia się 5 rodzajów tego typu komórek, z których każda odpowiedzialna jest za rozpoznawanie innego typu smaków.
A są to:
- gorzki (kofeina, nikototna, alkaloidy, niektóre aminokwasy);
- słodki (węglowodany, niektóre aminokwasy, alkohole);
- słony (sole nieorganiczne – jony metali);
- kwaśny (kwasy – jony wodorowe);
- umami (aminokwasy, w tym głównie kwas glutaminowy, a także tłuszcze);
Receptory zlokalizowane są u ssaków w tak zwanych kubkach smakowych. Są to niewielkie struktury złożone z neuronów czuciowych, komórek smakowych, podstawnych i podporowych oraz rzęsek. Człowiek posiada około 10 tysięcy kubków, a w każdym z nich znajduje mniej więcej 100 receptorów. Jednak ze względu na ograniczoną do 5 liczbę rozpoznawanych smaków, całościowo zmysł ten uważa się za względnie prosty i mało wyrafinowany.
Reklama
Zmysł dotyku
Dotyk jestzmysłem pozwalającym rozpoznawać kształt i strukturę znajdujących się w pobliżu obiektów. Podstawowym jego narzędziem są tzw. mechanoreceptory, znajdujące się w skórze i rozmieszczone w liczbie kilku tysięcy na powierzchni całego ciała.
Wyróżnić wśród nich można takie struktury, jak:
- ciałka Meissnera, odpowiedzialne za delikatny dotyk i percepcję wibracji o niskich częstotliwościach;
- ciałka Paciniego– czucie głębokie, rozciąganie, wibracje o wysokiej częstotliwości;
- ciałka Ruffiniego – rozciąganie;
- tarcza Merkla – dotyk, delikatny nacisk;
- wolne zakończenia nerwowe – ból;
Oprócz tego za zmysł dotyku odpowiadają też termoreceptory, rejestrujące wysoką i niską temperaturę.
Reklama
Zmysł węchu
Węch (powonienie)także jest zmysłem wychwytującym bodźce za pomocą chemoreceptorów, w porównaniu jednak ze smakiem, uchodzi on za zdecydowanie bardziej rozbudowany i czuły. U dorosłego człowieka znajduje się około 50 milionów komórek rozpoznających kilkaset różnych zapachów.
Są one zlokalizowane w górnej części jamy nosowej. Układ węchowy u gatunku ludzkiego składa się z:
- opuszki węchowej;
- komórek mitralnych;
- blaszki sitowej;
- kłębuszka;
- komórek podporowych;
- komórek dwubiegunowych;
Z wyżej wymienionych, funkcję receptorów pełnią te ostatnie. Każda z nich ma 8 do 20 specjalnych rzęsek, zanurzonych w specjalnym śluzie (w obrębie nabłonka węchowego). Substancja ta rozpuszcza cząsteczki wdychanych substancji zapachowych, a towarzyszące temu pobudzenie rzęsek rozpoczyna długi i skomplikowany proces interpretacji zapachu.
Dochodzi do wytwarzania impulsów elektrycznych, które przez opuszkę węchową, trafiają do kory mózgowej, gdzie są rozpoznawane i definiowane. Co ważne, zmysł węchu pozwala nie tylko rozpoznać zapach, ale też określić jego natężenie, a także nadać mu znaczenie i zabarwienie emocjonalne (pachnie, śmierdzi).
Reklama
Zmysł słuchu
Słuch jest zmysłem, którego istotą jest odbiór i przetwarzanie fal akustycznych. Dźwięki zbierane są z zewnątrz przez małżowinę uszną, a następnie za pośrednictwem przewodu słuchowego uderzają w tzw. błonę bębenkową. W dalszej kolejności uruchamiane są takie narządy, jak młoteczek, kowadełko i strzemiączko.
W efekcie fale dźwiękowe zostają zamienione na impulsy nerwowe i jako takie są przekazywane do właściwego ośrodka w korze mózgowej. Teoretycznie ludzkie ucho jest w stanie zarejestrować dźwięki w przedziale od 15 do 30 000 Hz, przy czym u większości osób zakres ten jest nieco mniejszy (16-20 000 Hz).
Słuch jest zmysłem niezbędnym do sprawnego porozumiewania się. Zapewnia kontakt ze światem, zwiększa poczucie bezpieczeństwa, umożliwia uczenie się, w tym przyswajanie mowy w pierwszych latach życia.
Wyostrzone zmysły
Zdrowy organizm dba o równowagę w świecie zmysłów. Osłabienie jednego z nich powoduje wyostrzenie pozostałych, zapewniając człowiekowi i innym istotom żywym maksimum bezpieczeństwa w otaczającym świecie. Klasycznym przykładem jest sytuacja utraty wzroku. W sposób bardzo wyraźny zostają wówczas wyostrzone zmysły słuchu, węchu, zapachu i dotyku. Pozwala to do pewnego stopnia kompensować niedomagania w sferze wizualnej.
Dzięki temu osoba niewidoma jest w stanie poruszać się, a nawet na swój sposób postrzegać rzeczywistość w takich kategoriach, jak piękno czy brzydota. Należy jednak pamiętać, że wyostrzenie któregoś zmysłów może też niekiedy być nie mechanizmem adaptacyjnym, lecz symptomem chorobowym.
Choroby zmysłu węchu, słuchu, wzroku
Istnieją setki zaburzeń i chorób zmysłów. Wymienić w tym kontekście można między innymi takie problemy medyczne jak:
- przeczulica (hiperestezja) – zaburzenie, którego istotą i podstawowym objawem jest nadmierne wyostrzenie zmysłów, patologiczna nadwrażliwość na dotyk, ból, światło, dźwięk smak, zapach. Przeczulica może występować w przebiegu wielu ciężkich i kompletnie różnych schorzeń, takich jak stwardnienie rozsiane, cukrzyca, schizofrenia, migrena i dziesiątki innych;
- hiposmia lub ansomia, czyli osłabienie lub zupełnybrak zmysłu węchu. Zaburzenie to przyjmuje różne postaci i ma zróżnicowaną patogenezę. Może być efektem zwykłej niedrożności nosa, ale też dysfunkcji chemoreceptorów lub nieprawidłowego działania kory mózgowej;
- wady wzroku, takiej jak krótko- i dalekowzroczność, astygmatyzm, jaskra, zaćma, ślepota, w różnym stopniu upośledzające ostrość widzenia, zdolność postrzegania barw czy akomodacji;
- zaburzenia słuchu, w tym przede wszystkim niedosłuch – od częściowego, po całkowitą głuchotę. W zależności od etiologii, umiejscowienia oraz objawów wyróżnia się:
- niedosłuch przewodzeniowy, powodowany dysfunkcjami w obrębie zewnętrznego przewodu albo ucha środkowego wraz z błoną bębenkową;
- odbiorczy (w tym ślimakowy, pozaślimakowy i ośrodkowy), związany z zaburzeniami działania ucha środkowego lub nerwu słuchowego, postępujący wraz z wiekiem i obumieraniem komórek;
- zaburzenia integracji sensorycznej – dysfunkcje w obszarze przetwarzania i organizacji bodźców zmysłowych, w szczególności dotyczące dotyku, równowagi i czucia własnego ciała, skutkujące m.in. wytwarzaniem nieprawidłowego napięcia mięśniowego, czy niezbornością ruchów.
