Alergeny - poznaj listę najczęstszych. Jak długo organizm się z nich oczyszcza?

Co to jest alergen?

Współcześnie coraz więcej osób boryka się z różnego rodzaju alergiami, czyli nadwrażliwością układu odpornościowego na wybrane substancje, zwane alergenami. Co należy rozumieć pod tym pojęciem?

Alergenem określa się substancje powszechnie występujące w środowisku naturalnym, które nie są drażniące ani też nie wykazują właściwości toksycznych.

Mimo to u części osób, tzw. uczulonych, czyli z nadprodukcją ciał IgE, wywołują różne objawy chorobowe. Organizm nieprawidłowo ocenia nieszkodliwe np. substancje zawarte w pokarmie, jako te groźne dla zdrowia, dlatego wytwarza przeciwciała w celu ich zwalczenia.

Wykaz alergenów znajdziemy m.in. w restauracji, na opakowaniach wielu produktów spożywczych, ale nie tylko. W sierpniu 2023 roku weszła w życie nowelizacja unijnego rozporządzenia dotyczącego alergenów w kosmetykach. Do listy, na której dotychczas znajdowały się 24 substancje, dopisano 56 nowych.

Obowiązek oznaczania alergenów w kosmetykach dotyczy tych, gdzie stężenie alergenów jest na bardzo niskim poziomie - gdy przekracza 0,001 proc. w produktach niespłukiwanych i 0,01 proc. w produktach spłukiwanych.

Wśród substancji ujętych rozporządzeniem znajduje się m.in.:

• mentol,
• olejki eteryczne, np. eukaliptusowy, różany, lawendowy.

Alergeny są wszędzie - uczulić może praktycznie wszystko: pokarm, materiał, pyłki w powietrzu. Jednak według Codex Alimentarius Comission istnieje 8 produktów pokarmowych, które odpowiadają za 90 proc. wszystkich reakcji alergicznych (przedstawimy je w dalszej części tego artykułu).

Reklama

Rodzaje alergenów

Wyróżnia się kilka grup alergenów. W zależności od tego, w jaki sposób substancje te przedostają się do organizmu wskazać można alergeny:

• wziewne,
• kontaktowe,
• pokarmowe,
• krzyżowe.

Aby poznać najczęściej występujące typy, warto sięgnąć po naszą tabelę alergenów.

Źródło: Opracowanie własne [16.10.2023]

Taka mapa alergenów ułatwi Ci określenie, z jakim typem masz do czynienia.

Alergeny pokarmowe

W 1995 roku eksperci z Food and Agriculture Organization stworzyli listę 8 najczęstszych alergenów pokarmowych, które odpowiadają za 90% reakcji alergicznych. W 1999 roku zaakceptowała ją Codex Alimentarius Comission w 1999 roku, nadając jej miano wielkiej ósemki alergenów.

Znajdują się na niej:

• mleko krowie - reakcję alergiczną może wywołać aż 30 białek obecnych w składzie mleka krowiego. Wśród najbardziej popularnych alergenów wskazuje się m.in. kazeinę, białka serwatkowe. Co ciekawe, alergia na mleko krowie może iść w parze z alergią na mleko innych zwierząt kopytnych, np. owiec albo kóz. Pierwsze objawy alergii pojawiają się zazwyczaj już u małych dzieci, po rozpoczęciu karmienia sztucznego. Zwykle ma charakter przemijający i ustępuje po kilku latach życia. Klasyczne objawy reakcji na alergen mogą dotyczyć wielu narządów. Pojawiają się:
  • kolki,
  • bóle brzucha,
  • astma,
  • zapalenie ucha środkowego,
  • pokrzywki,
  • atopowe zapalenie skóry,
  • bóle głowy,
  • nadpobudliwość,
  • zaburzenia snu,
  • drgawki;
• jaja - do alergii przyczyniają się różne obecne w jajku białka. To m.in. lizozym, owoalbumina czy konalbumina. Alergeny te mają dużą odporność na działanie wysokich temperatur. Nie są więc niszczone pod wpływem np. gotowania albo smażenia;
• ryby - alergen ryb to parwalbumina. Reakcja alergiczna może mieć nie tylko charakter alergii pokarmowej, ale czasem wystarczy poczuć zapach ryby, by doświadczyć objawów alergicznych;
• skorupiaki - ich alergeny często wchodzą w reakcje krzyżowe na różnych drogach ekspozycji;
• orzechy - jak wskazuje Edward Rudzki z Katedry i Kliniki Dermatologicznej Akademii Medycznej w Warszawie, działanie alergizujące ma około 15 rodzajów orzechów. Alergia na orzechy obejmuje ciężkie reakcje alergiczne, prowadzą nawet do wstrząsu anafilaktycznego czy obrzęku górnych dróg oddechowych;
• orzeszki arachidowe - to najsilniej alergizujący rodzaj orzechów. Daje on też najbardziej niebezpieczne objawy. Zjedzenie orzeszków przez osobę uczuloną może prowadzić do śmierci;
• soja - jej alergeny mogą wywoływać reakcje miejscowe, ale też uogólnione. Zwykle są to dolegliwości ze strony układu oddechowego;
• pszenica - znajduje się w niej około 40 białek wywołujących alergię. Uczulenie dotyczy zazwyczaj dzieci, a dolegliwości pojawiają się albo natychmiast, albo do 48 godzin po spożyciu produktu z pszenicą.

Tabela jest pełna również innych alergenów pokarmowych z racji tego, że znanych jest wiele innych typów tych substancji w żywności. Reakcję alergiczną mogą wywoływać np. owoce. Wzrost alergii pokarmowych ma bezpośredni związek z nowymi sposobami na przetwarzanie żywności.

Alergeny wziewne

Alergeny wziewne to inaczej alergeny znajdujące się w powietrzu. Wśród tych najczęstszych wymieniliśmy już w tabelce zbiorczej takie przykłady jak:

• roztocza - obecnie zidentyfikowano kilka grup alergenów roztoczy kurzu domowego. Są to alergeny:
• grupy I - znajdują się w drobinach odchodów roztoczy;
• grupy II - dostępne w ciałach roztoczy;
• grupy III - proteazy serynowe w odchodach roztoczy;
• grupy IV - amylaza obecna w odchodach roztoczy;
• zarodniki grzybów pleśniowych - to alergeny całoroczne, jednak szczyt stężenia osiągają na przełomie lata i jesieni. Znajdują się nie tylko wewnątrz domu, np. w pomieszczeniach zamkniętych o dużej wilgotności, ale też na zewnątrz. Ilość tych drugich może spaść do zera dopiero po obfitych opadach śniegu. Są nierzadko przyczyną nieżytu nosa, a nawet astmy;
• alergeny zwierząt - reakcję alergiczną może wywołać m.in. kontakt z alergenami pochodzącymi od takich zwierząt jak: kot, pies, koń, drobne gryzonie, np. świnki morskie, szczury, myszy, a także bydło. Wśród najczęstszych alergenów wziewnych odzwierzęcych wymienia się: pot, ślinę, surowicę, sierść. Ta ostatnia ma drugorzędne znaczenie w produkcji alergenów, ale jest ich istotnym źródłem, ponieważ przenosi substancje alergenowe np. ze śliny, skóry czy moczu zwierząt. Główny alergen u kota znajduje się w jego skórze i moczu. Nie ma go natomiast w ślinie. Natomiast u psa alergeny wziewne zlokalizować można w moczu, ślinie, w krwi oraz w odchodach. Co ciekawe, w przypadku drobnych gryzoni reakcja alergiczna występuje podczas znacznego uwolnienia się alergenów, które pojawiają się w trakcie czyszczenia klatek. Alergeny konia bardzo szybko rozprzestrzeniają się w powietrzu i do reakcji alergicznej może dojść poprzez bezpośredni, ale też pośredni kontakt ze zwierzęciem;
• alergeny karaluchów - najwięcej gatunków karaluchów znajduje się w krajach tropikalnych, gdzie częstotliwość alergii na karaluchy jest porównywalna np. z alergią na roztocza kurzu domowego. Zmiany skórne, nieżyt nosa, astma to dolegliwości, do których mogą prowadzić te alergeny;
• pyłki roślin - to grupa pierwszych zidentyfikowanych w historii alergenów. Ze względu na to, jak pyłki są przenoszone można wskazać na alergeny:

- przenoszone przez owady - zazwyczaj przez te alergeny cierpią przede wszystkim ogrodnicy i rolnicy, a czasem też osoby z atopią;

- niesione wiatrem - to największe zagrożenie dla alergików, bo alergeny są tu wytwarzane w sporych ilościach i przenoszone nawet 200 km dalej.

Co ciekawe, niektóre pyłki, np. mniszka lekarskiego, są przenoszone na dwa sposoby. Już w 1931 roku Thommen wskazał, jakie warunki muszą być spełnione, by pojawiła się reakcja alergiczna. Pyłek musi pochodzić od rośliny wiatropylnej. Ponadto musi być go bardzo dużo i być dostatecznie lekki, by dało się go przenosić.

Dodatkowo roślina powinna znajdować się na określonym terenie. Najczęstszą grupę alergenów pyłkowych w Polsce stanowią trawy. 

Uczulają również chwasty, np. bylica, a także drzewa (leszczyna, olcha, brzoza). Brzoza osiąga bardzo duże stężenia w powietrzu, bo wywołuje alergiczne zapalenie błony śluzowej nosa i spojówek.

Jak twierdzą Ewa Dadas-Stasiak, Bolesław Kalicki, Anna Jung z Kliniki Pediatrii, Nefrologii i Alergologii Dziecięcej CSK MON WIM w Warszawie, aby u dziecka pojawiły się objawy alergii tego rodzaju, wystarczy obecność 100 roztoczy w 1g kurzu. Te popularne alergeny wziewne w większej ilości zwiększają aż pięciokrotnie ryzyko rozwoju astmy u osoby z uczuleniem.

Alergeny kontaktowe

U osoby uczulonej w wyniku kontaktu skóry z alergenem dochodzi do reakcji alergicznej. W Polsce najczęstsze alergeny kontaktowe to chrom oraz nikiel - wynika z publikacji dr med. Moniki Świerczyńskiej-Krępy.

Ten pierwszy typ alergii dotyczy zazwyczaj mężczyzn, którzy na co dzień mają kontakt z cementem, a także osób korzystających z wyrobów z garbowanej skóry.

Natomiast drugi typ alergenu kontaktowego występuje nawet u co 5. osoby. Dodatkowo alergia kilkukrotnie częściej pojawia się u młodych kobiet niż u młodych mężczyzn.

Nikiel powszechnie występuje w:

• biżuterii,
• opakowaniach na żywność,
• monetach,
• elementach ubrania.

Jak twierdzi specjalistka, obecnie substancji o takim działaniu wymienić można znacznie więcej. Jednak znacznie ma zaledwie kilkanaście z nich.

Najpopularniejsze alergeny kontaktowe to oprócz wymienionych:

• substancje obecne w perfumach - np. mech dębowy prowadzi do wyprysków;
• neomycyna - substancja czynna antybiotyku. Jako alergen wywołuje zapalenie spojówek, a także wyprysk podudzi;
• aminy aromatyczne - znajdziesz je w utwardzaczach żywic epoksydowych, barwnikach, substancjach do wywoływania fotografii, a nawet w lekach;
• sztuczna henna, inaczej parafenylenodwuamina. To alergen często spotykany w pracy zawodowej fryzjerów.

Alergeny krzyżowe

Zjawisko reaktywności krzyżowej opisał po raz pierwszy Carl Juhlin-Dannfelt w latach 40. XX wieku. Alergeny krzyżowe to takie substancje, które są podobne do pierwotnie uczulającego alergenu. Jak wskazuje Adam Wawrzyńczyk i Zbigniew Bartuzi Z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, około 60 proc. przypadków alergii pokarmowej może wynikać z alergii wziewnej. Bardzo często rozpoznaje się alergeny krzyżowe wśród pyłków traw, drzew i owoców albo innych pokarmów.

Jakie są typowe alergeny krzyżowe pokarmowe i wziewne? Oto kilka przykładów:

• zespół wołowina-sierść kota - u osoby z uczuleniem na sierść kota może rozwinąć się reakcja alergiczna na mięso wołowe. Nie zawsze jednak tak się dzieje. Objawy zwykle pojawiają się w przypadku jedzenia surowego mięsa;
• reaktywność roztocza kurzu domowego-skorupiaki - według specjalistów z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Adama Wawrzeńczyka i Zbigniewa Bartuzi, główną przyczyną alergii na skorupiaki jest wcześniejsza alergia na roztocza kurzu domowego. Podobieństwo pomiędzy występującymi tam alergenami sięga około 71%;
• zespół ptak-jajo - uczulenie na pierze często idzie w parze z nieprzyjemnymi objawami alergicznymi w przypadku zjedzenia jajka;
• alergeny krzyżowe czosnek z cebulą, porem, szczypiorkiem, szalotką, szparagami;
• topola - alergeny krzyżowe to: pyłki wierzby;
• pyłek brzozy krzyżuje się z pyłkiem olszy, leszczyny, buku, owoców pestkowych, np. czereśni, jabłka, moreli, gruszki, wiśni, a także mango, kiwi, pieprzu, marchewki, selera;
• alergeny krzyżowe olszy to leszczyna, brzoza, a także pokarmowe: orzechy laskowe, jabłko, brzoskwinia.

Przykładowe alergeny krzyżowe brzozy to jabłko, ale też pyłki dębu czy leszczyny. Jeśli masz uczulenie na pyłki brzozy, to po zjedzeniu jabłka w wyniku reakcji krzyżowej, z dużym prawdopodobieństwem pojawią się u Ciebie objawy alergiczne, np. swędzenie jamy ustnej.

Pamiętaj, że alergeny krzyżowe występują nie tylko w przypadku alergenów pokarmowych i wziewnych, ale też kontaktowych. Takim przykładem relacji jest zespół lateksowo-owocowy. 

U osób uczulonych na lateks reakcję alergiczną często wywołuje też zjedzenie:

• bananów,
• awokado,
• kiwi,
• melona,
• ananasa,
• figi,
• pomidora,
• ziemniaka.

Co ciekawe, w 2007 roku naukowcy rozpoznali mechanizm silnej reakcji alergicznej po zjedzeniu czerwonego mięsa u pacjentów ugryzionych w przeszłości przez kleszcza. Za taką reakcję krzyżową odpowiada węglowodan alpha-gal.

Alergeny w mleku matki

Jak można przeczytać w publikacji dr n. med. Anny Oslislo i lek. Moniki Żukowskiej-Rubik, Międzynarodowych Konsultantów Laktacyjnych, alergia pokarmowa dotyczy ok. 0,5-2 proc. dzieci karmionych mlekiem matki. Zazwyczaj przytrafia się to tym maluchom, które mają obciążenie rodzinne atopią.

Najczęstsze alergeny w mleku matki to:

• mleko krowie,
• przetwory z mleka krowiego,
• jaja.

Rzadsze alergeny w mleku kobiecym pochodzą z takich źródeł, jak:

• soja,
• pszenica,
• ryby,
• orzechy,
• owoce cytrusowe,
• czekolada.

Zacznijmy od tego, po jakim czasie alergen przenika do mleka matki. Zazwyczaj taka substancja największe stężenie osiąga po 0,5-2 godzin od zjedzenia posiłku.

Po jakim czasie alergen znika z mleka matki? W przypadku podejrzenia u dziecka uczulenia na białko mleka krowiego, z diety matki poleca się wyeliminować na 2-4 tygodnie ten składnik oraz jego przetwory. Tyle czasu potrzeba na to, by pozbyć się alergenu z mleka matczynego. To jednocześnie odpowiedź na pytanie,  jak długo alergen utrzymuje się w mleku matki. Kobieta musi też uważać na produkty zawierające niewielką ilość mleka. Można ją znaleźć np. w wypiekach.

Reklama

Jak długo organizm oczyszcza się z alergenu?

Od konkretnego typu alergenu zależy to, jak długo będzie on obecny w organizmie. Niektóre z reakcji alergicznych są tymczasowe i mijają bardzo szybko, natomiast inne mogą utrzymywać się tygodniami, a nawet miesiącami. Ma to związek z obecnością alergenu w organizmie. Jeżeli objawy nie mijają, należy zgłosić się do lekarza, który zaproponuje działania niwelujące tego typu dolegliwości.

Jak długo organizm oczyszcza się z alergenu? Ten proces może trwać nawet kilka tygodni. Jest to szczególnie istotna informacja zwłaszcza dla matek karmiących, które powinny uważać na podawanie swojego mleka zawierający alergen mleka krowiego (z powodu przyjęcia tej substancji) niemowlętom uczulonym na to białko.

Alergeny z powietrza usuniesz poprzez użycie oczyszczacza powietrza, a także regularne wietrzenie. Aby uniknąć dostania się alergenów pokarmowych do organizmu, sprawdzaj dokładnie etykiety na produktach. Usuń alergeny również ze swojej diety. Jeżeli to możliwe, nie pracuj z materiałami zawierającymi alergen kontaktowy.

Reklama

Testy na alergeny. Jaki panel wykonać?

W przypadku podejrzenia alergii należy udać się do alergologa, który przeprowadzi dopasowane do indywidualnej sytuacji pacjenta testy na alergeny. Istnieje kilka rodzajów tego typu badań.

Pod względem typu wykrywanego alergenu wymienić tu można:

• testy na alergeny pokarmowe,
• alergeny wziewne,
• testy na alergeny kontaktowe.

Równie istotny jest typ badania. Wiele z nich ma formę testów alergicznych skórnych - na jakie alergeny się je przeprowadza? Oto przydatne narzędzia, które sprawdzają się nie tylko u dorosłych, ale też u dzieci:

• testy płatkowe - to badanie służące do rozpoznania alergii kontaktowej. Lista alergenów diagnozowanych testami płatkowymi to: kobalt, nikiel, chrom, leki, substancje zapachowe, barwniki, konserwanty;
• testy punktowe - przeprowadza się je w przypadku podejrzenia natychmiastowej reakcji alergicznej na alergen, np. w ciągu kilku lub kilkunastu minut. Wykonuje się je w rozpoznawaniu uczulenia na pyłki roślin, roztocza, sierść zwierzęcą, grzyby pleśniowe. Takie testy sprawdzą się u pacjentów, którzy borykają się np. z całorocznym zapaleniem błony śluzowej nosa, astmą albo zapaleniem spojówek. Takie testy sprawdzą się w przypadku alergii pokarmowych. Wykonuje się je w okresie wolnym od objawów. Pacjent powinien odstawić leki przeciwhistaminowe na około 1-2 tygodnie przed badaniem.

Odrębną grupę stanowią testy na alergeny z krwi. Wystarczy oddać próbkę krwi, a specjalista wyznaczy w laboratorium poziom przeciwciał IgE. Takie badanie można wykonać również u pacjenta z silnymi objawami alergicznymi i tego, który z przyczyn chorobowych nie może odstawić leków.

U niektórych pacjentów, np. u dzieci, wykonuje się też próby prowokacyjne. Po rozpoznaniu alergii pokarmowej, należy wprowadzić dietę eliminacyjną, a następnie po kilku miesiącach podać badanej osobie alergizujący pokarm. Próbę wykonuje się zawsze pod nadzorem lekarza.

Panel pokarmowy

Podejrzewasz u siebie alergię na konkretne produkty w żywności? Przydatny w rozwianiu wątpliwości jest panel pokarmowy. Jak działa? Dzięki temu badaniu możesz potwierdzić albo wykluczyć od 10 do 30 różnych alergenów.

Panele pokarmowe wykonasz z krwi. Przewagą tego badania nad testami jest możliwość przeprowadzenia go nawet u osoby, która przyjmuje leki lub jej organizm zareagował w bardzo intensywny sposób na alergen w przeszłości. Specjalista pobiera tylko krew do badań i oznacza poziom IgE w surowicy. Organizm pacjenta nie ma więc styczności z alergenem.

W panelu alergenów pokarmowych znajdują się powszechne w diecie pokarmy, takie jak m.in.:

• orzechy,
• migdały,
• mleko,
• ziemniak,
• seler,
• marchew,
• mąka żytnia.

W zależności od potrzeb można zdecydować się na panel pokarmowy 30 alergenów lub mniejszej liczby, np. 10 czy 20. Ma to wpływ na koszty, jakie należy ponieść. Te małe to koszt około 150 zł, a te większe np. pakiet badań metodą molekularną na 282 alergeny kosztuje już około 1000 zł.

Cena panelu pokarmowego 30 alergenów to około 300 zł. Przewidywany czas badania waha się w zależności od obłożenia laboratorium od 1 dnia do 7 dni.

Panel oddechowy

W przypadku tzw. panelu oddechowego, podobnie jak przy panelu pokarmowym, badania wykonuje się z krwi. Różnica polega na tym, że specjalista w ramach testu sprawdza poziom IgE w stosunku do alergenów wziewnych, dostępnych w panelu.

Panel alergenów oddechowych to badanie krwi mające na celu określenie poziomu przeciwciał skierowanych przeciwko konkretnym alergenom.

Obok testów skórnych, panel alergenów wziewnych ułatwia rozpoznanie alergii na m.in. pyłki:

• brzozy,
• bylicy,
• roztocza domowe,
• traw,
• piór ptasich.

Każdy pacjent może dostosować liczbę analizowanych alergenów. Panel wziewny 20 alergenów to koszt około 200 zł. Na wynik czeka się do tygodnia, jednak zazwyczaj pojawia się szybciej.

Panel atopowy

Ciekawym rodzajem badania krwi pod względem alergenów jest panel atopowy. Wykonuje się go w przypadku osób, u których występuje skłonność do atopii. Diagnostyka w ramach panelu atopowego polega przede wszystkim na ocenie poziomu uczulenia na 30 alergenów, na które najczęściej reagują osoby z atopią.

Za wykonanie takiego badania zapłacisz w zależności od tego, ile alergenów chcesz sprawdzić. Panel atopowy 30 alergenów to koszt około 300 zł, choć zdarzają się również niższe ceny. Natomiast panel 20 alergenów kosztuje około 220 zł.

Jak czytać wyniki panelu atopowego? Dane są podawane w formie klas, które odpowiadają stężeniu przeciwciał. Im klasa jest wyższa, tym większe prawdopodobieństwo alergii.

Panel pediatryczny

Tego typu badanie stężenia IgE w krwi, jak sama nazwa wskazuje, przeznaczone jest dla dzieci. Panel pediatryczny zawiera najczęściej występujące alergeny wziewne oraz pokarmowe.

Panel alergenów pediatrycznych zazwyczaj zawiera alergeny:

• mleka,
• jajek,
• roztoczy,
• sierści psa, konia i kota,
• pyłków drzew i traw,
• warzyw,
• owoców,
• kakao,
• orzechów.

Istotne pytanie o panel pediatryczny: od jakiego wieku można poddać dziecko temu badaniu. Okazuje się, że to test przeznaczony dla dzieci poniżej 4 roku życia. To alternatywa dla testów skórnych, które można wykonywać dopiero po ukończeniu przez dziecko tego wieku. Warto więc wykonać panel pediatryczny u niemowlaka, ale też u kilkulatka, u którego podejrzewasz alergię.

Panel pediatryczny na NFZ to rozwiązanie, z którego warto skorzystać w przypadku podejrzenia alergii. Najpierw jednak należy uzyskać takie skierowanie od alergologa. Aby dostać się do tego specjalisty, niezbędne jest wcześniejsze skierowanie od lekarza POZ, lekarza rodzinnego albo pediatry.

Oczywiście, trzeba tu się liczyć ze znacznie wydłużonym czasem uzyskania wyniku. Dlatego chcąc szybciej zdiagnozować dziecko, można skorzystać z prywatnych badań. Cena panelu pediatrycznego zależy od liczby alergenów w teście. Klasyczny panel pediatryczny 27 alergenów to koszt około 300 zł.

Jak się przygotować do panelu pediatrycznego? Takie badanie nie wymaga szczególnego przygotowania. Dziecko nie musi być na czczo. Nie trzeba też odstawiać leków.

Jak czytać wyniki panelu pediatrycznego? Stężenie przeciwciał oceniane jest w skali. Im wyższa klasa, tym wyższe prawdopodobieństwo alergii.