Czym jest uczulenie na gluten i kogo dotyczy?
Uczulenie na gluten (białka występujące w pszenicy, jęczmieniu i życie) dotyka coraz więcej osób i jest dla nich źródłem ogromnego dyskomfortu. Jako że gluten znajduje się nie tylko w bułkach, ciastach i makaronach, ale jest powszechnie używany w przemyśle spożywczym jako zagęstnik, unikanie go w diecie jest ogromnym wyzwaniem.
Reakcja alergiczna na gluten jest IgE-zależna, co oznacza, że układ odpornościowy osoby uczulonej wytwarza specyficzne przeciwciała klasy IgE (immunoglobulina E) w odpowiedzi na gluten. Gdy osoba spożyje gluten po raz pierwszy, układ odpornościowy rozpoznaje go jako obcy i potencjalnie szkodliwy.
Komórki plazmatyczne zaczynają wytwarzać specyficzne przeciwciała IgE skierowane przeciwko białkom glutenu. Przeciwciała IgE przyłączają się do receptorów na powierzchni mastocytów (komórek tucznych) i bazofili, które są obecne w skórze, płucach, przewodzie pokarmowym i krwi. Przy kolejnym spożyciu glutenu, białka te wiążą się z IgE na powierzchni mastocytów i bazofili. To połączenie powoduje degranulację mastocytów, co oznacza, że uwalniają one histaminę i inne mediatory zapalne do otaczających tkanek.
Uwolnione substancje powodują szereg objawów alergicznych – skórnych, oddechowych i pokarmowych. Pojawia się swędzenie skóry, wysypka (pokrzywka), obrzęk warg, twarzy, języka, wodnisty katar, trudności w oddychaniu (skurcz oskrzeli), bóle brzucha, biegunka i wymioty.
Objawy alergii pojawiają się w ciągu kilkunastu minut (maksymalnie do kilku godzin) po spożyciu glutenu.
Zrozumienie, że reakcja alergiczna na gluten jest IgE-zależna, pomaga w jej prawidłowej diagnostyce i leczeniu oraz odróżnia ją od innych stanów związanych z nietolerancją glutenu.
Uczulenie na gluten może pojawić się w każdym wieku, zarówno u dzieci, jak i dorosłych, choć objawy najczęściej pojawiają się w dzieciństwie, po wprowadzeniu do diety produktów zawierających ten składnik. Osoby, które mają bliskich krewnych z alergią na gluten (rodzice, rodzeństwo, dzieci), mają predyspozycję do jej wystąpienia.
Uczulenie, nietolerancja, nadwrażliwość - czym się różnią?
Dolegliwości po spożyciu glutenu doświadcza wiele osób, ale kluczowe jest zrozumienie, czy ich źródłem jest uczulenie na gluten, jego nietolerancja. Szczególnie wiele wątpliwości wzbudza też kwestia alergia na gluten a celiakia.
Otóż, koniecznie trzeba wiedzieć, że często mylona z uczuleniem na gluten celiakia jest przewlekłą, glutenozależną, wielonarządową chorobą trzewną, występującą u osób genetycznie predysponowanych – posiadających geny HLA-DQ2 i HLA-DQ8. Choroba jest klasyfikowana w ICD-10 jako K90.0. Spożycie glutenu u osób z celiakią prowadzi do reakcji immunologicznej, która powoduje uszkodzenie błony śluzowej jelita cienkiego. W efekcie dochodzi do zaburzeń wchłaniania składników odżywczych i innych poważnych skutków zdrowotnych ze strony układu nerwowego, kostno-stawowego czy hormonalnego.
W odróżnieniu od celiakii, alergia na gluten nie powoduje uszkodzenia jelit, a objawy alergiczne, oprócz układu pokarmowego dotyczą także układu oddechowego i skóry. Kluczowa w rozróżnieniu tych stanów jest także diagnostyka. Celiakię potwierdza się poprzez testy serologiczne i biopsję jelita cienkiego, natomiast do stwierdzenia alergii na gluten wykonuje się testy skórne i badania krwi.
Dość problematyczne jest także rozróżnienie w kwestii alergia a nietolerancja glutenu. Znana również jako nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (NCGS) – nietolerancja glutenu to stan, w którym spożycie pszennych bułeczek czy kaszy jęczmiennej prowadzi do objawów podobnych do celiakii, ale bez obecności przeciwciał celiakialnych i bez uszkodzenia jelit.
Mechanizm nietolerancji glutenu nie jest do końca zrozumiany, ale obejmuje zarówno reakcje immunologiczne, jak i nieimmunologiczne. Najczęściej występują: bóle brzucha, wzdęcia, biegunki, ale pojawić mogą pojawić się także ogólne symptomy, jak: zmęczenie, bóle głowy, mięśni i stawów, które ustępują po eliminacji glutenu z diety.
NCGS diagnozuje się po wykluczeniu celiakii i alergii na gluten oraz po indywidualnej obserwacji stanu zdrowia pacjenta po wprowadzeniu glutenu i po jego eliminacji.
Czy alergia na gluten oznacza alergię na pszenicę?
Alergia pokarmowa na gluten dotyczy różnych białek glutenowych: gliadyny pszenicy (obecnej również w jej prastarych odmianach - orkiszu, płaskurce, samopszy), sekaliny - występującej w życie oraz hordeiny obecnej w jęczmieniu.
Z kolei alergia na pszenicę obejmuje różne białka obecne w pszenicy, a zatem glutenową gliadynę, ale także inne białka, takie jak albuminy i globuliny. Alergia na pszenicę oznacza zaten, że dana osoba może być uczulona na jedno lub więcej z tych białek, a niekoniecznie tylko na gluten.
W obu przypadkach wystąpią podobne objawy: swędzenie skóry, wysypka, opuchlizna twarzy i języka, trudności w oddychaniu i dolegliwości ze strony układu pokarmowego.
Uczulenie na pszenicę (popularnie zwane alergią na chleb) może występować u dorosłych, chociaż jest przede wszystkim jedną z najczęstszych alergii pokarmowych u dzieci. Wiele maluchów wyrasta z niej w wieku szkolnym, choć u niektórych może utrzymywać się dłużej. Alergia na pszenicę u dorosłych może być trwała, ale pilnowanie diety pozwala unikać objawów.
Co ciekawe, u niektórych dorosłych może wystąpić alergia związana z ćwiczeniami (wheat-dependent exercise-inducedanaphylaxis), gdzie objawy alergii pojawiają się podczas wysiłku fizycznego po spożyciu pszenicy.
Aby uniknąć objawów alergii, należy przestrzegać diety bezglutenowej (choć osoby uczulone na pszenicę mogą tolerować jęczmień i żyto, trzeba mieć świadomość, że produkty zawierające te zboża często maja domieszkę pszenicy).
Warto mieć świadomość, że nawet 10 g glutenu może wywołać reakcję alergiczną. Należy zatem unikać pieczywa, makaronu i wypieków glutenowych – które można zastąpić odpowiednikami ze znakiem przekreślonego kłosa, czyli bezglutenowymi. Choć często różnią się jakością, produkty bezglutenowe są już dostępne w hipermarketach, dyskontach a nawet małych sklepikach osiedlowych.
Dalszą część artykułu znajdziesz pod sekcją "Pytania do eksperta"
Reklama
Jakie są objawy uczulenia na gluten?
Osoby z alergią na gluten muszą unikać wszelkich potraw, w których może znajdować się to białko. Niestety - zawsze istnieje ryzyko zanieczyszczenia glutenem przez kontakt jedzenia bezglutenowego z produktami go zawierającymi.
Objawy takie jak swędzenie w ustach i gardle, pokrzywka, obrzęk warg, języka i gardła, a także trudności w oddychaniu mogą pojawić się w ciągu kilku minut do pół godziny po spożyciu glutenu.
Z kolei symptomy uczulenia na gluten ze strony przewodu pokarmowego, takie jak bóle brzucha, biegunka i skurcze, mogą wystąpić po kilku godzinach (łatwo je pomylić z nietolerancją laktozy).
Jeśli dodatkowo pojawią się zawroty głowy, utrata świadomości i gwałtowny spadek ciśnienia krwi – konieczna jest niezwłoczna interwencja medyczna.
Trzeba mieć świadomość, że odpowiedź na pytanie - czym objawia się uczulenie na gluten, jest zawsze niejednoznaczna. Poszczególne osoby mogą doświadczać różnych kombinacji objawów alergii, a ich nasilenie będzie się różnić w zależności od indywidualnej wrażliwości na gluten.
Choć u dzieci oznaki alergii na gluten są zazwyczaj łagodne, u niektórych dorosłych może dojść do ciężkich reakcji. Warto nosić ze sobą auto-strzykawkę z epinefryną i wiedzieć, jak jej używać w przypadku anafilaksji.
Skórne objawy uczulenia na gluten
Skórne objawy uczulenia na gluten są wynikiem reakcji immunologicznej organizmu na obecność tego białka.
Najczęściej pierwszym znakiem alergii na gluten jest pokrzywka - swędząca, czerwona wysypka, która ma postać małych plamek lub większych bąbli. Może występować na twarzy, tułowiu, ramionach, nogach i innych częściach ciała. Objawy mogą nasilać się bezpośrednio po spożyciu glutenu i trwać od kilku minut do kilku godzin.
Obrzęk naczynioruchowy to bolesna i trudna do zniesienia opuchlizna uczuleniowa wokół oczu, warg, języka, gardła i kończyn, znacznie rzadziej na rękach i stopach. Symptomy mogą pojawić się stosunkowo szybko po spożyciu glutenu i trwać kilka godzin lub dłużej. W ciężkich przypadkach obrzęk może prowadzić do problemów z oddychaniem – wówczas należy natychmiast skontaktować się z pogotowiem ratunkowym.
Inne objawy skórne uczulenia na gluten mogą pojawić się po kilku godzinach lub nawet dniach od spożycia glutenu. Egzema - charakteryzująca się suchymi, swędzącymi plamami, które mogą pękać i wysiękać - może być przewlekła i nawracająca.
Nasilenie objawów skórnych alergii może się różnić w zależności od ilości spożytego glutenu, stopnia uczulenia oraz innych czynników, takich jak obecność innych alergenów, stan zdrowia ogólnego i stres.
Jeśli skórne objawy uczulenia na gluten utrzymują się przez dłuższy czas lub nasila się ich intensywność, konieczna jest konsultacja z alergologiem lub dermatologiem w celu dalszej diagnostyki i leczenia.
Reklama
Uczulenie na gluten u dzieci
Alergia na gluten może wystąpić w każdym wieku, jednak najczęściej pojawia się w dzieciństwie. Może ujawnić się już u niemowlaka, po wprowadzeniu do diety pokarmów zawierających zboża (pszenicę, jęczmień, żyto). Charakterystyczne objawy uczulenia na gluten u niemowląt dzielą się na 4 typy:
- symptomy skórne: swędzenie, pokrzywka, wyprysk atopowy (egzema);
- pokarmowe: wymioty, biegunka, bóle brzucha, wzdęcia, krew w stolcu;
- oddechowe: trudności w oddychaniu, świszczący oddech, kaszel;
- ogólnoustrojowe: drażliwość, trudności w karmieniu, słaby przyrost masy ciała.
Warto zaznaczyć, że objawy uczulenia na gluten u niemowląt karmionych piersią mogą być subtelniejsze i trudniejsze do zidentyfikowania, gdyż gluten dostaje się do organizmu dziecka pośrednio - przez mleko matki.
Zamiast typowych objawów alergicznych, które obserwuje się u starszych dzieci i dorosłych, u niemowląt pojawia się drażliwość, problemy z przyrostem masy ciała, kolki, wzdęcia, gazy, jak i biegunki.
Starsze dziecko uczulone na gluten wykazuje zazwyczaj podobne objawy, ale trudnościom w oddychaniu raczej nie towarzyszy kaszel, a symptomy ogólnoustrojowe obejmują zmęczenie, bóle głowy i osłabienie. Rzadko natomiast dochodzi do anafilaksji, która zagraża osobom dorosłym z tego typu alergią.
Na szczęście wielu dzieciom udaje się wyrosnąć z alergii na gluten. Szacuje się, że około 65% dzieci z uczuleniem na gluten, przestaje reagować alergicznie przed osiągnięciem wieku 12 lat (za: acaai.org).
Reklama
Jakie badania przy alergii na gluten?
Osoby, które zauważyły u siebie lub u swojego dziecka niepokojące objawy po spożyciu makaronów, pszennego pieczywa czy ciastek, zastanawiają się, jak sprawdzić, czy jest się uczulonym na gluten.
Diagnostyka alergii na gluten obejmuje kilka kluczowych badań, z których najważniejsze są testy z krwi, mierzące poziom specyficznych przeciwciał IgE skierowanych przeciwko białkom glutenu w krwi. Podwyższony poziom tych przeciwciał może wskazywać na uczulenie na gluten.
U dzieci, u których często występują nieswoiste objawy uczulenia na gluten, często stosuje się panel alergenów pokarmowych (szeroki test, który może obejmować wiele różnych alergenów pokarmowych, w tym gluten i inne białka pszenicy) oraz testy skórne (polegające na nakłuciu skóry, podaniu niewielkiej ilości alergenu i obserwacji reakcji).
W niektórych przypadkach, jeśli wyniki badań krwi i skórnych są niejednoznaczne, lekarz może zalecić pokarmowe testy prowokacyjne. Badanie polega na kontrolowanym spożyciu glutenu pod nadzorem medycznym i obserwacji reakcji organizmu.
Koszt tych badań może się różnić, a w Polsce część z nich może być refundowana przez NFZ, pod warunkiem uzyskania odpowiedniego skierowania od lekarza specjalisty.
Cena wykonanych prywatnie testów z krwi na przeciwciała IgE specyficzne dla glutenu może wynosić od 100 do 200 zł za jedno badanie. Panel alergenów pokarmowych kosztuje od 200 do 500 zł, w zależności od liczby testowanych alergenów, a testy skórne - od 50 do 150 zł za każdy test.
Testy prowokacyjne są zazwyczaj droższe ze względu na potrzebę nadzoru medycznego i mogą kosztować od 300 do 600 zł.
Reklama
Co jeść, a czego unikać przy uczuleniu na gluten?
Osoby, u których zdiagnozowano uczulenie na gluten, często zastanawiają się, co będą jeść. Uspokajamy - na diecie bezglutenowej można spożywać wiele naturalnie bezglutenowych produktów, które są zdrowe i bogate w witaminy i minerały. Wszystkie świeże owoce i warzywa, oleje roślinne, mięso (bez panierki), ryby i owoce morza, a także jaja, mleko, sery i orzechy są naturalnie bezglutenowe i stanowią doskonałe źródło substancji odżywczych.
Dieta osób z alergią na gluten może też zawierać zboża bezglutenowe: ryż, komosę ryżową, kaszę jaglaną i gryczaną oraz amarantus.
Wykluczone są zboża glutenowe: pszenica (i jej odmiany: orkisz, kamut, semolina), jęczmień, żyto oraz owies (o ile nie jest oznaczony jako bezglutenowy, ponieważ może być zanieczyszczony glutenem).
Oczywiście objawy uczulenia wywołają także przetworzone produkty zbożowe: chleby, makarony, płatki śniadaniowe, ciastka, krakersy i inne wypieki zawierające gluten.
Należy szczególnie uważać na garmażeryjne sosy, zupy, gotowe dania, wędliny i przekąski, które mogą zawierać gluten jako zagęszczacz. Także piwo (o ile nie jest oznaczone jako bezglutenowe) i napoje słodzone z dodatkami mogą zawierać gluten.
Na szczęście na rynku dostępnych jest wiele bezglutenowych zamienników, które mogą być używane w codziennej diecie: chleby bezglutenowe, bułki i pieczywo chrupkie, makarony z ryżu, kukurydzy, soczewicy lub ciecierzycy, płatki śniadaniowe z komosy, ryżowe, kukurydziane (o ile są oznaczone jako bezglutenowe).
Do gotowania można stosować mąki bezglutenowe, takie jak np. ryżowa, kokosowa, migdałowa, z tapioki, z ciecierzycy.
Warto wyrobić sobie nawyk czytania etykiet i szukać symbolu przekreślonego kłosa lub certyfikatów bezglutenowych oraz unikać zanieczyszczeń krzyżowych (wybierać produkty z jasno oznaczoną informacją, że są produkowane w zakładach wolnych od glutenu).
Stosowanie diety bezglutenowej wymaga uważnego planowania i świadomego wyboru produktów spożywczych, ale z czasem staje się łatwiejsze i pozwala na prowadzenie zdrowego i pełnowartościowego stylu życia.
