Antybiotyk na zatoki - jaki wybrać, kiedy zaczyna działać i ile brać?

Zobacz nasz test inhalatorów:

Jaki antybiotyk na zatoki wybrać?

Antybiotyk na zatoki? Tak, jest to jedna z rekomendowanych opcji terapeutycznych w leczeniu niektórych postaci groźnych i nieprzyjemnych chorób obejmujących łączące się z jamą nosową przestrzenie pneumatyczne wewnątrz twarzoczaszki.

Jaki antybiotyk na silne zapalenie zatok? W pierwszej kolejności amoksycylina, ewentualnie amoksycylina z kwasem klawulanowym albo cefalosporyny. Jeśli nie przyniosą one poprawy - inne leki.

Zgodnie z wypracowanymi przez międzynarodowe autorytety standardami, dobry antybiotyk na zatoki to taki, który działa na cztery główne szczepy bakteryjne, potencjalnie mające swój udział w rozwoju infekcji, a więc:

• Staphylococcus aureus (gronkowiec złocisty),
• Streptococcus pneumoniae (dwoinka zapalenia płuc),
• Haemophilus influenzae (pałeczka grypy),
• Moraxella catarrhalis.

Początek treści sponsorowanej

Należy pamiętać, że podczas antybiotykoterapii, dzieci są szczególnie narażone na liczne zakażenia ze strony przewodu pokarmowego, należy wówczas sięgnąć po preparat przywracający równowagę flory bakteryjnej. Na rynku dostępne są probiotyki bez recepty, w wielu owocowych smakach. Mają ciekawą formę żelków w kształcie misia, co na pewno spodoba się maluchom. Suplementy można podawać już od 3. roku życia. Owocowy probiotyk dla dzieci znajdziesz TUTAJ.

Druga kluczowa zasada - leczenie zaczyna się od antybiotyku o najwęższym spektrum działania, a dopiero przy braku poprawy włącza środek o spektrum szerszym. W kolejności powinny to być:

• Lek pierwszego rzutu:
  • Amoksycylina - półsyntetyczna penicylina, zbliżona charakterem do ampicyliny, zaliczana do grupy antybiotyków β-laktamowych,
• Leki drugiego rzutu:
  • Amoksycylina z kwasem klawulanowym, który jest związkiem β-laktamowym o budowie zbliżonej do penicylin,
  • Cefalosporyny - antybiotyki β-laktamowe zbliżone do penicylin,
• Leki trzeciego rzutu:
  • Klarytromycyna, azytromycyna i podobne - półsyntetyczne pochodne erytromycyny, zaliczane do grupy makrolidów, czyli antybiotyków bakteriostatycznych o szerokim zakresie działania,
  • Kotrimoksazol - antybiotyk (chemioterapeutyk) złożony z dwóch sustancji: sulfametoksazolu i trimetoprimu.
• Lek czwartego rzutu:
  • Klindamacyna - antybiotyk z grupy linkozamidów.

Należy pamiętać, że substancje te mają silne działanie i możliwe skutki uboczne. W związku z tym, to jakie antybiotyki na zatoki należy przyjmować, nie jest zależne od wyboru pacjenta, lecz wskazania lekarza.

Reklama

Jak działa antybiotyk na zatoki?

Stosowany najczęściej na zatoki antybiotyk, jakim jest amoksycylina działa poprzez blokowanie biosyntezy ścian komórkowych bakterii na jednym z ostatnich jej etapów.

Jest to możliwe z uwagi na podobieństwo leku do naturalnych substancji, z których zbudowane są zewnętrzne elementy otaczające komórki bakterii.

Finalnie mechanizm ten prowadzi do rozpadu owych komórek i śmierci patogenów. Podkreśla się, że amoksycylina i inne antybiotyki β-laktamowe charakteryzują się najsilniejszym działaniem w fazie największego wzrostu i rozwoju bakterii.

Makrolidy, czyli erytromycyna i jej pochodne, hamują biosyntezę białka w komórkach bakterii. Nie zabijają drobnoustrojów, lecz blokują ich rozwój, dlatego nazywane są bakteriostatykami. Na bardzo podobnej zasadzie działa antybiotyk z niewielkiej grupy linkozamidów, jakim jest klindamycyna.

Po jakim czasie należy się spodziewać efektów? Kiedy zaczyna działać antybiotyk na zatoki? Pochodne penicyliny zaczynają z wolna niszczyć i uśmiercać komórki bakterii już po kilku godzinach, natomiast na realne efekty należy poczekać około 2-3 dni.

Możliwe jest też, że po upływie 4-5 dni wciąż nie będzie widoczna poprawa. Zaleca się wówczas konsultację lekarską i ewentualną zmianę leku.

Ile trwa leczenie zatok antybiotykiem? Standardowa kuracja zajmuje zazwyczaj około 7-14 dni, odnośnie dawkowania i czasu terapii należy jednak bezwzględnie kierować się wskazaniami lekarza.

Możliwe jest też podanie leków o większej sile rażenia, za to krótszym czasie stosowania (szczegóły poniżej).

Reklama

Kiedy zastosować antybiotyk na zatoki?

Pacjenci pytają niekiedy, czy na zatoki zawsze przyjmuje się antybiotyk? Nie, wręcz przeciwnie. Należy pamiętać, że zapalenie zatok jest chorobą o bardzo zróżnicowanej etiologii i przebiegu. W najogólniejszym zarysie dzieli się na:

• alergiczne,
• infekcyjne.

W pierwszym z wymienionych przypadków antybiotyki nie znajdują żadnego zastosowania. Jeśli chodzi o infekcje, dzieli się jej na ostre i przewlekłe. Pierwsze z nich mogą przebiegać trzyetapowo: Wyróżnia się

• wirusowe zapalenie zatok, zwykle trwające do 7 dni, zwane potocznie przeziębieniem,
• powirusowe zapalenie zatok, zazwyczaj związane z tym samym czynnikiem etiologicznym, stanowiące naturalne przedłużenie pierwotnej choroby, rozpoznawane po 10 dniach od wystąpienia pierwszych objawów,
• bakteryjne zapalenie zatok, związane z nadkażeniem infekcji przez gronkowce lub inne z wyżej wymienionych drobnoustrojów.

Rozróżnienie to jest bardzo ważne. Antybiotyk na chore zatoki nigdy nie powinien być stosowany w fazach wirusowych. Leki tego typu wykazują bowiem zerową skuteczność przeciwko wirusom. Jedynym efektem ich nieuprawnionego stosowania jest wzrost antybiotykoodporności u bakterii.

Jest to problem, na który naukowcy i lekarze zwracają uwagę od lat, w praktyce jednak opinie te często są lekceważone, a medycy zbyt często przepisują antybiotyki bez postawienia właściwego rozpoznania, niejako na wyrost.

Jednym z nielicznych uzasadnionych wskazań do podania antybiotyku, jest bakteryjne, ropne zapalenie zatok. Przy czym, wedle najnowszych rekomendacji, też nie powinno się tego robić z automatu.

Badania wskazują bowiem, że aż w 60 procentach infekcja bakteryjna ustępuje samoistnie bez konieczności stosowania tego typu leków (P. Wardas i inni).

Samo pojawienie się ropnej wydzieliny przez wielu specjalistów nie jest uważane za wystarczająca przesłankę. Zaleca się, by uważnie obserwować inne objawy.

Uzasadnieniem do podania antybiotyku są w szczególności:

• wysoka gorączka,
• silne, jednostronne bóle zatok,
• ryzyko wystąpienia powikłań oczodołowych albo wewnątrzczaszkowych.

Drugim wskazaniem do zastosowania antybiotyku jest bakteryjne przewlekłe zapalenie zatok, czyli infekcja trwająca dłużej niż 12 tygodni.

Także i w tym przypadku nie należy stosować leków przeciwbakteryjnych bezrefleksyjnie i w pierwszym rzucie. Zaleca się, by włączyć je do schematu leczenia dopiero w sytuacji, gdy niepowodzeniem zakończy się wcześniejsza terapia z użyciem glikokortykosteroidów.

Antybiotyk na zatoki a inne objawy

Czy można stosować antybiotyk na zatoki także do leczenia innych chorób i ich objawów? To zależy. Tak jak zostało powiedziane wyżej, z góry należy wykluczyć wszelkie infekcje wirusowe, w tym powszechne przeziębienie oraz grypę. Zatem nie każdy kaszel czy ból gardła można leczyć w ten sposób.

Amoksycyklinę, czyli podstawowy środek przeciwbakteryjny stosowany w leczeniu zatok, podaje się natomiast pacjentom chorym na zapalenie płuc.

Wykazuje ona bowiem wysoką skuteczność przeciwko Streptococcus pneumoniae, czyli patogenowi odpowiadającemu za znaczny odsetek zachorowań. Lek ten znajduje zastosowanie także w terapii takich schorzeń, jak między innymi:

• ostre paciorkowcowe zapalenie migdałków i gardła,
• ostre zapalenie ucha środkowego,
• ostre zapalenie pęcherza moczowego.

Na pierwszą z wyżej wymienionych chorób, potocznie zwaną anginą paciorkowcową, podaje się ponadto amoksycylinę z kwasem klawulanowym, a także klindamycynę.

W ostatnim czasie, w dobie pytań nurtujących wiele osób w związku z pandemią koronawirusa, pojawiło się i takie: czy antybiotyk na zatoki można stosować w leczeniu COVID-19?

W przypadku zwykłego zakażenia o lekkim lub umiarkowanym charakterze nie ma to żadnego uzasadnienia. SARS-CoV-2 jest bowiem wirusem, jest więc niepodatny na leki przeciwbakteryjne.

W środowisku naukowym dyskutowano o zasadności używania antybiotyków w sytuacji, gdy dojdzie do covidowego zapalenie płuc.

Część autorytetów postulowała, by podawać je możliwie szybko, wskazując na skuteczność między innymi stosowanej na zatoki azytromycyny i kilku innych podobnych leków.

Jednak większość rekomendacji skłania się do tego, by w miarę możliwości różnicować i dokładniej zdiagnozować infekcję. W praktyce bowiem bakteryjne zakażenia płuc dotyczą tylko niewielkiego odsetka pacjentów z covid.

Reklama

Antybiotyk a położenie zatok

Zatoki przynosowe tworzą skomplikowany system jam wypełnionych powietrzem, obejmujących przestrzenie zlokalizowane w przedniej części czaszki.

Ze względu na umiejscowienie, dzieli się je na:

• szczękowe,
• czołowe,
• sitowe,
• klinowe.

Infekcje wirusowe oraz bakteryjne, a także stany zapalne na podłożu alergicznym, mogą się rozwijać we wszystkich zatokach, aczkolwiek ryzyko to nie jest rozłożone równomiernie.

Relatywnie rzadko dochodzi na przykład do infekowania zatok klinowych, które są położone najgłębiej i jako takie są mało dostępne dla chorobotwórczych patogenów.

Jaki antybiotyk na zatoki przynosowe konkretnego rodzaju? Czy umiejscowienie ma znaczenie przy doborze leku? Nie, jeśli tylko dojdzie do zakażenia bakteryjnego, stosuje się środki z tej samej listy, niezależnie od lokalizacji problemu.

Reklama

Trzydniowy antybiotyk na zatoki

O ile standardowo podawana amoksycylina jest lekiem przeznaczonym do terapii trwającej około tygodnia, o tyle stosowana w trzecim rzucie azytromycyna może być nazywana antybiotykiem 3-dniowym - na zatoki przyjmuje się ją w trzech tabletkach po 500 mg każda, raz na dobę.

Czy substancja ta jest skuteczna? Tak - makrolid ten uchodzi za efektywną alternatywę dla antybiotyków β-laktamowych. Choć nie działa bakteriobójczo, a bakteriostatycznie, wykazuje się dużą efektywnością wobec licznych szczepów bakterii, w tym także odpowiedzialnych za zapalenie zatok.

Dlatego często stosowany jest w sytuacji, gdy zawiodą inne środki. Należy jednak pamiętać, że decyzję o przepisaniu trzydniowego antybiotyku na zatoki może podjąć wyłącznie lekarz, a preparaty tego typu nie są dostępne bez recepty, ani „na żądanie” pacjenta.

Reklama

W jakiej formie przyjmować antybiotyk na zatoki?

Pacjenci bardzo często pytają o krople do nosa na zatoki z antybiotykiem. Należy zatem wyjaśnić, że tego typu leki w ogóle nie istnieją.

Nie ma też antybiotyków w sprayu ani żadnych innych wziewnych, do stosowania miejscowego. W takich postaciach nabyć można niektóre glikokortykosteroidy, środki obkurczające śluzówkę i rozrzedzające wydzielinę, ale nie preparaty przeciwbakteryjne, które w leczeniu tego typu infekcji zawsze mają działanie ogólnoustrojowe. 

Amoksycylina, czyli podstawowy antybiotyk na zatoki, sprzedawany jest pod różnymi nazwami handlowymi i dostępny w następujących formach:

• tabletki oraz kapsułki,
• proszek lub tabletki do sporządzania zawiesiny doustnej.

Amoksycylina z kwasem klawulanowym sprzedawana jest w podobnych postaciach, a także jako proszek do sporządzania wstrzykiwań i infuzji. Zastrzyki na zatoki podaje się zazwyczaj w bardzo ciężkich stanach, z towarzyszącymi infekcji poważnymi objawami ogólnymi.

Azytromycyna i podobne jej makrolidy dostępne są jako tabletki i zawiesiny. Klindamycynę natomiast można kupić w tabletkach oraz w postaci proszku służącego przygotowaniu zastrzyków.

Istnieją też leki miejscowe zawierające tę substancję, żele te jednak używane są przede wszystkim w leczeniu trądziku.

Reklama

Antybiotyk na zatoki bez recepty

Jaki antybiotyk na zatoki bez recepty? Odpowiedź na to często stawiane pytanie jest prosta: Żaden. Wszystkie antybiotyki co do zasady sprzedawane są wyłącznie z przepisu lekarza.

Rozwiązanie to ma przede wszystkim przeciwdziałać nadużywaniu leków przez pacjentów leczących się na własną rękę. Chodzi o trzy zasadnicze kwestie:

• Antybiotyki nie działają na wirusy, zatem stosowane bez rozpoznania lekarskiego są nieskuteczne, a wręcz mogą szkodzić.
• Środki tego typu nie tylko mają mocne działanie, ale też ich przyjmowanie wiąże się z ryzykiem stosunkowo poważnych skutków ubocznych. Większość z nich wymaga także podawania środków osłonowych, zapobiegających degradacji naturalnej flory bakteryjnej jelit czy rozwojowi zakażeń grzybiczych. Wielu pacjentów nie jest tego świadomym i wymaga odpowiedniego pokierowania przez lekarza.
• Zapobieganie antybiotykoodporności - im więcej nieuzasadnionych zastosowań, tym bardziej bakterie stają się niewrażliwe na działanie leków. Współcześnie, wobec niefrasobliwości w wypisywaniu recept, stanowi to istotny problem, istotnie ograniczający skuteczność wielu antybiotyków.

Reasumując zatem - tabletki czy krople do nosa z antybiotykiem bez recepty nie istnieją.

Naturalny antybiotyk na zatoki

Dla wielu osób mających poważne wątpliwości odnośnie konieczności obciążania organizmu silnymi lekami przeciwbakteryjnymi, najlepszy antybiotyk na zatoki to jeden z ekstraktów roślinnych o udowodnionym działaniu przeciwdrobnoustrojowym.

Tradycyjnie przy różnego rodzaju infekcjach spożywa się czosnek, cebulę, miód czy cytrynę  - to typowe domowe leki dostępne w każdej apteczce (lodówce).

Niewątpliwie mogą się one okazać przydatne w przypadku zatok. Warto w tym miejscu jednak powiedzieć o roślinach nieco mniej znanych, a uchodzących za wielce pożyteczne w walce z zapaleniem zatok o charakterze bakteryjnym i co najważniejsze - rekomendowanych przez naukowców. Są to:

• korzeń goryczki, który hamuje wzrost Staphylococcus aureus, działa więc niczym słaby bakteriostatyk,
• eukaliptus, a także krwawnik, rozmaryn i cynamon jako źródła substancji przeciwbakteryjnej o nazwie cyneol,
• werbena - jest naturalnym antybiotykiem, działa też przeciwzapalnie oraz rozrzedza wydzielinę,
• brodziuszka - oprócz właściwości przeciwbakteryjnych, wykazuje też przeciwbólowe, przeciwzapalne i przeciwgorączkowe,
• rumianek - szkodliwy dla bakterii Gram dodatnich, do których zalicza się m.in. Staphylococcus aureus,
• szałwia - także wykazuje działanie antybakteryjne.

Jak więc widać, odpowiedź na pytanie, jak wyleczyć zatoki bez antybiotyku przynosi wiele opcji, a warto nadmienić, że zdecydowanie nie są to wszystkie możliwości. O pozostałych przeczytasz więcej w dalszej części artykułu.

Antybiotyk na zatoki dla dzieci

Czy można podawać antybiotyk na zapalenie zatok u dziecka? Tak, leki stosowane w terapii tej choroby mają wysokie profile bezpieczeństwa i niosą relatywnie niewielkie ryzyko wystąpienia działań niepożądanych.

Jaki antybiotyk jest rekomendowany dla najmłodszych pacjentów? Tak jak w przypadku osób dorosłych, na zapalenie zatok u dzieci lekiem pierwszego rzutu jest amoksycylina, zaliczana do penicylin powszechnie wykorzystywanych w leczeniu maluchów.

Jeśli natomiast terapia ta nie przyniesie rezultatu, możliwe jest również podanie cefalosporyny albo któregoś z makrolidów. Oczywiście decyzję w tym względzie powinien podjąć lekarz, biorąc pod uwagę charakter infekcji.

Kluczowe jest rozpoznanie zakażenia bakteryjnego, a także pojawienie się poważniejszych objawów, takich jak:

• gorączka powyżej 39 stopni Celsjusza,
• długotrwały katar,
• brak poprawy po zastosowaniu innych leków, a także
• możliwość wystąpienia powikłań.

Lekarz powinien wskazać także optymalny dla wieku sposób dawkowania - u dzieci ważących poniżej 40 kg często stosuje się przeliczniki ilości substancji czynnej na każdy kilogram masy ciała.

Jeśli chodzi o formę aplikacji, u dzieci poniżej 6 roku życia dobrym rozwiązaniem są antybiotyki na zatoki w postaci zawiesin doustnych.

Podawanie tabletek wiązałoby się w tym przypadku z ryzykiem zadławienia.

Antybiotyk na zatoki w ciąży

Możliwe jest też stosowanie antybiotyku na zatoki w ciąży oraz w czasie karmienia piersią. Jakie leki konkretnie wolno przyjmować w tym szczególnym okresie życia? Przede wszystkim amoksycylinę, czyli podstawowy środek bakteriobójczy na zapalenie zatok.

Czy jest ona bezpieczna? Relatywnie tak, aczkolwiek istnieją doniesienia naukowe mówiące o tym, że jej podawanie w I trymestrze ciąży wiąże się z niewielkim ryzykiem wystąpienia wady rozwojowej u dziecka - rozszczepu warg i podniebienia.

Także cefalosporyny w pierwszym etapie ciąży generują ryzyko tego typu. Co więcej, już po urodzeniu dziecka, leki mogą przenikać do mleka matki, potencjalnie narażając malucha na uczulenie.

Dlatego też decyzję o wdrożeniu antybiotykoterapii należy podejmować w oparciu o bilans możliwych korzyści i zagrożeń.

Tak jak zostało wspomniane wyżej, absolutna konieczność stosowania tego typu leków jest stosunkowo rzadka i ogranicza się do naprawdę ciężkich przypadków.

Co robić, gdy antybiotyk nie pomaga na zatoki?

Co zrobić, gdy antybiotyk nie pomaga na zapalenie zatok? W zależności od sytuacji rozważyć należy kilka możliwości:

• Jeśli infekcja w ogóle nie ma podłoża bakteryjnego, lecz wirusowe lub alergiczne, a antybiotyk został zbyt pochopnie przepisany przez lekarza, należy wykonać posiew w celu wykluczenia zakażenia, a następnie zintensyfikować terapię adekwatnie do przyczyny choroby.
• Jeśli nie działa antybiotyk pierwszego lub drugiego rzutu, a lekarz jest przekonany co do bakteryjnego charakteru zakażenia, wdraża się leki rzutu trzeciego, w ostateczności czwartego. W przypadku zakażeń ostrych z reguły przynosi to wcześniej lub później pożądany rezultat.
• U pacjentów z zapaleniem przewlekłym lub chronicznie nawracającym, warto rozważyć odwołanie się do inwazyjnych metod rozwiązania problemu, takich jak płukanie metodą Proetza czy endoskopowy zabieg chirurgiczny.

Czy można wyleczyć zatoki bez antybiotyku?

Zazwyczaj tak, co więcej - często rezygnacja z tego typu leków jest wskazana. Jak już zostało zasygnalizowane wcześniej, większość infekcji zatok w ogóle nie wymaga podawania antybiotyków.

Jak wyleczyć zapalenie zatok bez antybiotyku? Stosując glikokortykosteroidy, mukolityki, środki obkurczające błony śluzowe i inne leki, a także szereg naturalnych, alternatywnych oraz zabiegowych metod.

W telegraficznym skrócie, na liście dostępnych możliwości są:

• farmakoterapia - w leczeniu zapalenia zatok o charakterze alergicznym używa się przede wszystkim środków antyhistaminowych i glikokortykosteroidów, a także preparatów mukolitycznych (rozrzedzających wydzielinę) oraz obkurczających błony śluzowe. Jeśli chodzi o ostre infekcje wirusowe, w pierwszej ich fazie powinno się podawać niesteroidowe leki przeciwzapalne(NLPZ), mukolityki, preparaty obkurczające. W fazie drugiej, po około 10 dniach, włączone mogą zostać glikokortykosteroidy.
• zabiegi różnego typu - dawniej powszechnie stosowano punkcję, polegającą na usuwaniu wydzieliny igłą, wprowadzoną przez nos i przebijającą ścianę zatoki. Obecnie renesans przeżywa stara metoda płukania Proetza, która jest znacznie mniej inwazyjna. W trudniejszych, przewlekłych przypadkach wykonuje się tzw. funkcjonalną chirurgię endoskopową. Jej istotą jest udrożnienie ujść zatok oraz ich szersze otwarcie, a także usunięcie miejsc zmienionych chorobowo. Stosowany jest także laser, jako narzędzie biostymulujące lub operacyjne - do wycinania polipów blokujących drożność nosa.
• inhalacje, z użyciem między innymi soli fizjologicznej, wody morskiej oraz różnego typu olejków eterycznych. Wykonuje się je różnymi metodami, wykorzystując inhalatory, nebulizatory oraz... zwykłe miski, znad których unosi się lecznicza para.
• różnego rodzaju fitoterapeutuki, czyli wspomniane wyżej zioła, przeznaczone głównie do picia lub wykonywania parówek,
• suplementy diety zawierające witaminę C oraz cynk,
• ciepłe okłady z użyciem gorącej soli, grochu, gorczycy czy kompresów żelowych, a także stosowanie rozgrzewających opasek (zazwyczaj wypełnionych białą gorczycą),
• domowe płukanki z użyciem między innymi soli fizjologicznej lub morskiej,
• naświetlanie lampami emitującymi światło podczerwone,
• tejpowanie, czyli stosowanie plastrów do kinesiotapingu, zmniejszające obrzęk oraz bolesność zatok,
• metody alternatywne, w tym bańki, pijawki, masaże, akupresura, refleksologia a nawet joga czy wdychanie dymu z kory brzozy.

Skutki uboczne antybiotyku na zatoki

Stosowanie antybiotyków wiąże się z możliwością wystąpienia skutków ubocznych. W przypadku omawianych wyżej substancji ryzyko nie jest znaczne, ale istnieje. W przypadku najczęściej używanej amoksycyliny, do działań niepożądanych należą:

• nadkażenie drożdżakami lub bakteriami opornymi, zwłaszcza gdy lek jest przyjmowany zbyt długo i bez osłony,
• problemy w obrębie układu pokarmowego: nudności, wymioty, biegunka, wzdęcia, utrata łaknienia, zaburzenia smaku,
• objawy skórne, w tym zwłaszcza wysypka, pokrzywka, świąd,
• suchość błon śluzowych jamy ustnej,
• niewielkie zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych.

Zdecydowanie rzadziej pojawiają się takie problemy, jak niedokrwistość, zapalenie wątroby, żółtaczka, ostre śródmiąższowe zapalenie nerek czy gorączka polekowa.

W skrajnych przypadkach mogą wystąpić potencjalnie katastrofalne w skutkach obrzęki naczynioruchowe oraz wstrząsy anafilaktyczne.

Ból głowy po antybiotyku, o który niekiedy pytają pacjenci, jest konsekwencją stanu chorobowego, nie zaś podania leku.