Antybiotyki w ciąży - czy są bezpieczne? Jakie stosować i czy wywołują skutki uboczne?

Czy antybiotyki w ciąży mogą szkodzić?

Ciąża to taki moment w życiu kobiety, kiedy jej organizm zaczyna funkcjonować nieco inaczej. Pojawiają się gwałtowne zmiany fizjologiczne, czyli związane z:

• przyswajaniem - zmniejszenie motoryki przewodu pokarmowego, nudności, wymioty, wzrost pH soku żołądkowego;
• dystrybucją - zwiększenie objętości płynów w organizmie, a także przyrost nawet o 35-40% objętości krwi, przyrost tkanki tłuszczowej;
• metabolizowaniem - zmiany w zakresie enzymów i zaburzenia procesów detoksykacyjnych;
• wydalaniem - podniesienie się przepływu osocza w nerkach w I i II trymestrze.

To wszystko sprawia, że to, co przed ciążą mogło służyć kobiecie, dziś jej szkodzi albo po prostu nie działa tak, jak powinno. Dotyczy to również przyjmowania antybiotyków w ciąży.

Jaka jest relacja między antybiotykiem a ciążą? Preparaty te u ciężarnych mają inną efektywność, a jednocześnie mogą być toksyczne, a nawet teratogenne.

Co kryje się pod tym drugim określeniem? To pojęcie odnoszące się do negatywnego wpływu przyjmowanego antybiotyku w ciąży na dziecko. To odpowiedź na pytanie, czy antybiotyk w ciąży szkodzi dziecku?

Otóż, niektóre antybiotyki mogą działać teratogenne, czyli toksycznie na zarodek albo płód i powodować:

• przedwczesny poród,
• zaburzenia rozwojowe,
• opóźnienie rozwoju,
• zaburzenia czynnościowe,
• w skrajnych przypadkach: poronienie/śmierć.

Wpływ na to, czy antybiotyk szkodzi w ciąży, mają w dużej mierze parametry związane z krwią matki, które wpływają na stężenie leku w jej krwi i szybkością jego przechodzenia przez łożysko.

To przede wszystkim:

• hydrofilność/lipofilność,
• kwasowość/zasadowość,
• stopień wiązania z albuminami/białkami krwi, które przenoszą określone substancje.

Na szczęście to tylko jedna strona medalu. To, czy w ciąży można brać antybiotyki zależy przede wszystkim od mądrych decyzji lekarza. Jeżeli środki zostaną dobrane w rozsądny sposób i tak, by zawierać substancje określane jako bezpieczne dla ciężarnych, wówczas nie wywołują aż tak dramatycznych konsekwencji, tylko po prostu pomagają matce.

Problem polega przede wszystkim na tym, że wciąż zbyt mało leków zostało przebadanych rzetelnie pod kątem ich działania na organizm kobiety ciężarnej.

Od lat więc istnieje pewna pula leków, które w konkretnej dawce są bezpieczne dla przyszłych mam.

Za bezpieczne antybiotyki w ciąży uznaje się m.in. penicylinę i jej pochodne, choć nierzadko kobiety mają reakcje alergiczne na ten środek. Wówczas lekarz musi szukać innych sposobów leczenia.

Co więcej, jak podkreślają Marta Bilska i Grzegorz Grześk, autorzy publikacji na łamach “Lekarza POZ”, w ciąży istotne jest także dopasowanie dawki do zmian w pracy narządów w trakcie całej ciąży.

Reklama

Antybiotyk w 1 trymestrze ciąży i na jej innych etapach

Na każdym etapie ciąży organizm kobiety reaguje nieco inaczej na przyjmowany lek. Ma to związek ze wspomnianymi już zmianami w organizmie związanymi m.in. z:

• inną perystaltyką przewodu pokarmowego,
• odmienną wartością pH w żołądku,
• zwiększeniem się objętości pewnych płynów (osocza, płynu pozakomórkowego) w organizmie odpowiadających za dystrybucję leków.

Przez całą ciążę te parametry się zmieniają, dlatego inaczej jest dobierany antybiotyk w 1 trymestrze ciąży niż na kolejnych jej etapach. Zwykle zauważa się zmniejszenie stężenia antybiotyku na początku ciąży, natomiast w drugiej połowie ciąży obserwuje się kumulację i zwiększenie toksyczności leków, np. może tak zadziałać antybiotyk w trzecim trymestrze ciąży i w okresie okołoporodowym.

Ma to związek z:

• przeciążeniem wątroby,
• upośledzeniem czynności układu moczowego,
• upośledzeniem procesów detoksykacyjnych.

Antybiotyk w pierwszym trymestrze ciąży może być stosowany jedynie w ścisłym porozumieniu z lekarzem.

Na każdym etapie ciąży trzeba w szczególności uważać na makrolidy (prócz erytromycyny), a także tetracykliny czy metronidazol, ponieważ - według badań kohortowych Quebec Pregnancy Cohort na przestrzeni 1998-2009 roku na grupie ponad 182 tysięcy kobiet - zwiększają one ryzyko poronienia.

Leki zakazane, nieodpowiednio dobrane antybiotyki w pierwszych tygodniach ciąży jeszcze przed zagnieżdżeniem się zarodka mogą prowadzić do jego śmierci i poronienia. Z kolei w okresie tworzenia się jego narządów, w kolejnych tygodniach i miesiącach ciąży mogą powodować wady strukturalne płodu.

W późniejszym życiu płodowym zwiększają ryzyko poważnych zaburzeń rozwoju, w tym np. opóźnienia wzrostu. Niewłaściwe antybiotyki w 3 trymestrze ciąży to również ryzyko przedwczesnego porodu.

Reklama

Czy istnieją bezpieczne antybiotyki w ciąży?

Oczywiście, to od konkretnej sytuacji zależy, jaki antybiotyk kobieta powinna zażyć i jeżeli lekarz zdecyduje o konieczności przyjęcia preparatu pomimo, że środek może wydawać się wątpliwy pod kątem bezpieczeństwa, warto mu zaufać lub skonsultować się z innym medykiem.

Ponadto, istnieje grupa tzw. bezpiecznych antybiotyków w ciąży. To substancje, które nie powinny mieć negatywnego wpływu na płód i kobietę.

Jednocześnie zawsze mogą zdarzyć się sytuacje, gdy taki środek wywoła skutki uboczne, np. w przypadku alergii. Co do zasady, są to jednak leki, które nie powinny zaszkodzić dziecku lub mamie, a jednocześnie pomogą zwalczyć dolegliwości chorobowe kobiety.

Jakie antybiotyki można brać w ciąży? Na liście antybiotyków dopuszczalnych w ciąży stworzonej m.in. przez organizację FDA i powieloną przez specjalistów z Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu na łamach ich publikacji naukowej poświęconej optymalizacji antybiotykoterapii w ciąży, znalazły się środki zawierające takie substancje jak:

• penicyliny - to najczęściej stosowana grupa leków przeciwbakteryjnych w okresie ciąży. Podyktowane jest to ich niewielkim toksycznym wpływem na narządy;
• cefalosporyny - są uznawane za antybiotyki bezpieczne w ciąży i stosuje się je w leczeniu zakażeń dolnych dróg oddechowych, infekcji układu moczowo-płciowego, posocznicy, zakażenia skóry, kości czy stawów;
• erytromycyna - lek przebadany na zwierzętach. U kobiet leczonych tym środkiem - jak można przeczytać na rządowej stronie poświęconej rejestrom medycznym - nie stwierdzono powikłań płodu.

Z kolei antybiotyki zakazane w ciąży:

• tetracykliny,
• sulfonamidy,
• fluorochinolony,
• streptomycyny,
• doksycykliny,
• tobramycyny.

Ponadto, w 1979 roku FDA podzieliła antybiotyki dla ciężarnych na 5 grup pod kątem ich bezpieczeństwa (obecnie istnieje nowy podział na 3 kategorie: ciąża, laktacja, kobiety i mężczyźni w wieku rozrodczym).

W kategoryzacji wskazuje się na leki z grup:

1. A - są to leki najlepiej przebadane u kobiet w ciąży. Nie wykazały negatywnego wpływu na płód i są to antybiotyki bezpieczne w ciąży. Preparaty (nie tylko antybiotyki) w tej grupie to melisa, witaminy, preparaty zobojętniające kwas solny, czopki, ziołowe syropy;
2. B - leki testowane na zwierzętach i nie wykazału negatywnego wpływu na zwierzęta. Nie testowano ich jednak u kobiet ciężarnych. Są to też antybiotyki dopuszczalne w ciąży, a także leki przeciwbólowe, np. paracetamol, leki antyhistaminowe, leki przeciwalergiczne;
3. C - badania na zwierzętach wykazały działania niepożądane na zwierzętach, lecz brak takich badań u kobiet. Po tego typu leki można sięgać jedynie wtedy, gdy korzyść dla matki przewyższa ewentualne ryzyko dla płodu. Są to więc antybiotyki dozwolone w ciąży tylko w konkretnych sytuacjach;
4. D - odpowiednie, kontrolowane badania wykazały, że są to substancje wywołujące działania niepożądane dla płodu. Podaje się tylko w sytuacji zagrożenia życia matki, gdy leki z pozostałych 3 kategorii nie działają;
5. X - leki zakazane, o udowodnionym szkodliwym działaniu na płód, np. warfaryna, statyny.

Dalszą część artykułu znajdziesz pod sekcją "Pytania do eksperta"

Pytania do eksperta

dr n. med. Monika Żyła

specjalista położnictwa i ginekologii

01

Czym grozi przyjmowanie antybiotyku w ciąży?

Największe niebezpieczeństwo stanowi stosowanie nieodpowiednio dobranego antybiotyku dla ciężarnej. W zależności od etapu ciąży, określone antybiotyki mogą powodować większe ryzyko poronień, a także wad rozwojowych dziecka czy porodu przedwczesnego. Przyjmowanie konkretnych leków niesie też określone zagrożenia. Przykładowo w okresie 2 pierwszych trymestrów aminoglikozydy zwiększają ryzyko uszkodzenia słuchu i nerek dziecka. Natomiast nitrofurantoina może być przyczyną niedokrwistości hemolitycznej u płodu. W wielu lekach obecny jest też dodatek alkoholu, który może przejść przez łożysko.

Rozwiń

02

Co zamiast antybiotyku w ciąży?

Można szukać innych sposobów leczenia pacjentki, np. w niektórych sytuacjach sprawdzi się paracetamol, który od lat uznawany jest za substancję niewywołującą niebezpiecznych skutków ubocznych u płodu. Należy jednak podkreślić, że istnieją w ciąży sytuacje w których zastosowanie antybiotyku jest niezbędne, w celu ochrony zdrowia i życia pacjentki.

03

Czy ginekolog może przepisać antybiotyk?

Obecnie każdy lekarz w Polsce może przepisywać antybiotyki. Czyni to także ginekolog, do którego można udać się na konsultację.

04

Kiedy przyjmować antybiotyk w ciąży?

Antybiotyk to zwykle ostateczność. Jest przepisywany w przypadku poważnych infekcji bakteryjnych - w przebiegu zapalenia pęcherza, zapalenia ucha, gdy inne metody się nie sprawdzają. Nie należy jednak demonizować antybiotyków, ponieważ w wielu przypadkach są sposobem na to, by kobieta wróciła do zdrowia bez szkody dla rozwijającego się płodu.

05

Czy antybiotyk może zaszkodzić w pierwszych dniach ciąży?

Wszystko zależy od konkretnego rodzaju antybiotyku. Jeżeli zostanie przyjęty lek zawierający substancję aktywną potencjalnie zagrażającą rozwijającemu się zarodkowi, to oczywiście istnieje możliwość poronienia lub nawet braku szansy na implantację zarodka w błonie śluzowej macicy.

Reklama

Na co stosuje się antybiotyki w ciąży?

Antybiotyki zaraz po witaminach to najczęściej przepisywane ciężarnym preparaty. Szacuje się, że około 37 proc. wszystkich środków przyjmowanych przez ciężarne to właśnie antybiotyki. Takie dane przedstawiają Lin, Mitchell, Yau, Louik, Hernández-Diaz.

W latach 2004-2005 dominowała w tym zakresie Francja (42%). Sytuacja w Polsce może kształtować się nieco inaczej, jednak w raporcie brak informacji w tej kwestii.

Antybiotyki stosuje się do leczenia infekcji i zakażeń bakteryjnych. Mogą to być antybiotyki w ciąży:

• na zapalenie zatok,
• na zapalenie pęcherza,
• na ból zęba,
• na kaszel i infekcje dróg oddechowych,
• na zapalenie ucha,
• na zapalenie płuc,
• na anginę,
• na ból gardła.

Obecnie za najbezpieczniejszy i najlepiej przebadany lek przeciwbólowy uznaje się paracetamol. Zamiast więc od razu sięgać po antybiotyk na przeziębienie w ciąży, niepokojące objawy można też zwalczać - pod okiem lekarza - innymi metodami.

Reklama

Jakie antybiotyki można stosować w ciąży? Formy podania

Choć zapewne wielu z nas antybiotyk kojarzy się przede wszystkim z tabletką do połknięcia, to jednak może występować także w innych formach. Sposób podania takiego preparatu jest dostosowany przez lekarza tak, by zminimalizować ryzyko ewentualnego negatywnego wpływu substancji aktywnej na rozwój płodu czy samopoczucie i zdrowie ciężarnej.

Jakie antybiotyki w ciąży są dozwolone? Antybiotyk w czasie ciąży może być podawany nie tylko w tabletkach, ale też dodatkowo w postaci:

• dożylnej - omija się w ten sposób np. układ pokarmowy,
• dopochwowo - antybiotyk dopochwowy w ciąży działa miejscowo np. na zakażenie. Substancje mogą przeniknąć do łożyska, jednak zazwyczaj takie środki mają w sobie skład, który nie oddziałuje na dziecko;
• kropel do oczu - wskazuje się tu przede wszystkim na miejscowe działanie, np. w stanach zapalnych oka;
• maści - tu również znaczenie mu miejscowy wpływ na skórę, a nie na cały organizm.

Dopasowanie formy antybiotyku zależy więc o dolegliwości i szukania sposobów na uniknięcie ewentualnych skutków ubocznych.

Reklama

Antybiotyki w ciąży a skutki uboczne. Czy są groźne?

Nawet antybiotyk zawierający potencjalnie dopuszczalne dla ciężarnej substancje, może wywołać działania niepożądane dla mamy, jak i płodu.

Skutki uboczne antybiotyku w ciąży to:

• biegunka,
• nudności,
• wymioty,
• swędzenie pochwy,
• wysypka.

Aby zmniejszyć wpływ środka na układ pokarmowy, warto postawić na probiotyk w ciąży przy antybiotyku. Powinien być on wskazany przez lekarza. Osłona do antybiotyku w ciąży może zawierać szczepy drożdży Saccharomyces boulardii, a także także bakterie Lactobacillus rhamnosus GG oraz Bifidobacterium lactis Bb12.

Antybiotyk dla kobiet w ciąży musi być bezpieczny dla płodu, jeżeli jednak zostanie nieodpowiednio dobrany może skutkować wieloma zagrożeniami. Przykładowo bezpieczne są antybiotyki betalaktamowe, ale już zagrożenie stwarzają aminoglikozy, gdyż w 2 pierwszych trymestrach mogą wywołać uszkodzenie słuchu i nerek dziecka.

Z kolei nitrofurantoina zwiększa ryzyko niedokrwistości hemolitycznej u płodu. Natomiast linkozamidy zawierają dodatek alkoholu, łatwo przechodzący przez łożysko.

Lekarz dobierający antybiotyk dla przyszłej mamy musi być bardzo ostrożny i mieć szeroką wiedzę ogólną.