Choroba zawodowa - co to jest? Czy daje prawo do odszkodowania i renty?

Co to jest choroba zawodowa? Jak brzmi definicja?

To schorzenie lub zaburzenie powstałe w miejscu pracy, odpowiadające określonym kryteriom medycznym i formalno-prawnym.

Definicję tę mogą spełniać bardzo różne jednostki chorobowe, w tym pylice, alergie, zatrucia, infekcje, urazy a nawet nowotwory. Mogą być one powodowane przez:

• zanieczyszczenie powietrza w zakładzie,
• niesprawne działanie maszyn,
• hałas,
• brud,
• obiektywne uwarunkowania wynikające z charakteru powierzonych zadań (na przykład prace rozbiórkowe budynków, do których konstrukcji użyty był azbest, konieczność długotrwałego wypowiadania się, obciążającego struny głosowe u nauczycieli).

Kwestie te reguluje w ogólnym zarysie artykuł 235¹ Kodeksu Pracy, który stanowi, iż za chorobę zawodową uważa się problem zdrowotny ujęty w oficjalnym wykazie i z dużą dozą prawdopodobieństwa spowodowany:

• działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy

albo

• w związku ze sposobem wykonywania pracy, czyli tak zwanym "narażeniem zawodowym".

Co niezwykle istotne, choroba zawodowa jest rozpoznawana, gdy pracownik jest zatrudniony w danej firmie lub instytucji, ale też po ustaniu stosunku pracy, a więc rozwiązaniu umowy czy przejściu na emeryturę. Tak wynika z art. 235² KP.

Warunkiem jest posiadanie dokumentacji potwierdzającej wystąpienie objawów schorzeń wyszczególnionych we wspomnianym wykazie, czyli specjalnym rządowym rozporządzeniu regulującym tę kwestię.

Spełnione musi też być kryterium dotyczące czasu występowania symptomów - okres ten jest różny dla poszczególnych jednostek chorobowych, co również opisuje wspomniany dokument, sygnowany przez Prezesa Rady Ministrów.

Reklama

Przyczyny choroby zawodowej

Chorobę zawodową u pracownika wywołują czynniki najróżniejszego rodzaju - chemiczne, biologiczne czy fizyczne.

Problem zdrowotny w organizmie pracownika może zaistnieć pod wpływem pyłów, substancji rakotwórczych, szkodliwych drobnoustrojów, hałasu, ciepła, zimna, ale też urazów czy nadmiernej eksploatacji narządów własnego ciała, np. strun głosowych.

Jeśli chodzi o najczęstsze schorzenia tego typu i ich przyczyny, najświeższe dane agreguje i publikuje Instytut Medycyny Pracy w Łodzi.

Z najnowszego opracowania wynika, że w 2021 roku stwierdzono oficjalnie 2543 przypadki. Jeśli chodzi o poszczególne schorzenia, najczęściej były to:

• choroby zakaźne i pasożytnicze wraz z ich następstwami - 54,4 proc. ogółu,
• pylice płuc, w tym w szczególności górników, azbestowa i krzemowa - 14,5 proc.
• przewlekłe choroby narządu głosu, typowe zwłaszcza dla nauczycieli - 11,6 proc.
• choroby obwodowego układu nerwowego (w zdecydowanej większości - zespół cieśni nadgarstka, zwany chorobą zawodową informatyków, ale też urzędników, pracowników biurowych) - 8,8 proc.
• przewlekłe choroby układu ruchu, w tym zwłaszcza zapalenie ścięgna i jego pochewki - 3,7 proc.

Warto te dane porównać z wartościami sprzed lat. Jak podaje ZUS, w okresie 2003-2008, najczęstszą przyczyną wydawania orzeczeń były problemy z aparatem mowy (23,6), a następnie pylice (20,2 proc.), choroby zakaźne (18,5 proc.) oraz ubytek słuchu (11,1 proc.). Skąd tak duża zmiana?

W ostatnim czasie silne piętno na statystykach odcisnęła pandemia koronawirusa - stąd tak duży odsetek schorzeń zakaźnych, na które narażeni są w szczególności pracownicy służby zdrowia.

Dane są też swego rodzaju odzwierciedleniem transformacji, jakiej cały czas podlega polska gospodarka, w której coraz mniejszą rolę odgrywa przemysł starego typu, a coraz większą sektor biurowy.

Niezwykle ciekawe są informacje łódzkiego IMP dotyczące zapadalności na choroby zawodowe w poszczególnych branżach. I tak w przeliczeniu na 100 tysięcy zatrudnionych, wyglądało to w 2021 roku następująco:

• górnictwo - 200,2,
• opieka zdrowotna i pomoc społeczna - 111,0,
• edukacja - 25,1,
• rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybactwo - 15,7,
• przetwórstwo przemysłowe - 14,7,
• budownictwo - 5,0,
• energetyka - 4,9,
• kultura, rozrywka, rekreacja - 3,7.

Jak więc widać, z największym ryzykiem zawodowym współcześnie w Polsce zmagają się osoby pracujące pod ziemią przy wydobyciu węgla, lekarze i pielęgniarki, a także nauczyciele.

Reklama

Wykaz chorób zawodowych

Jakie są choroby zawodowe? Na co konkretnie zapadają górnicy, hutnicy, spawacze, nauczyciele, lekarze, budowlańcy, rolnicy, leśnicy, pracownicy produkcyjni, drukarze i inni?

Poszczególne grupy zawodowe są narażone na swoiste dla swojej branży zagrożenia. Nie sposób w tym miejscu omówić wszystkie przypadki, zwłaszcza w rozbiciu na profesje. Warto natomiast przybliżyć w ogólnym zarysie wykaz, czyli rejestr chorób zawodowych, zawarty w rozporządzeniu rządu z 2009 roku, zaktualizowanym 4 lata później. A są to:

• Zatrucia ostre albo przewlekłe lub ich następstwa wywołane przez substancje chemiczne,
• Gorączka metaliczna,
• Pylice płuc, w tym między innymi krzemowa, talkowa, grafitowa, górników, spawaczy,
• Choroby opłucnej lub osierdzia wywołane pyłem azbestu,
• Przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli, wywołane narażeniem na pyły lub gazy drażniące,
• Astma oskrzelowa,
• Zewnątrzpochodne alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych,
• Ostre uogólnione reakcje alergiczne,
• Byssinoza,
• Beryloza,
• Choroby płuc wywołane pyłem metali twardych,
• Alergiczny nieżyt nosa,
• Zapalenie obrzękowe krtani o podłożu alergicznym,
• Przedziurawienie przegrody nosa wywołane substancjami o działaniu żrącym lub drażniącym,
• Przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym, trwającym co najmniej 15 lat, w tym np. guzki czy zmiany przerostowe fałdów głosowych,
• Choroby wywołane działaniem promieniowania jonizującego, takie jak choroba popromienna,
• Nowotwory złośliwe powstałe w następstwie działania czynników występujących w środowisku pracy, w tym między innymi rak płuc, oskrzeli, wątroby, krtani i wielu innych narządów,
• Choroby skóry w tym na przykład zapalenia kontaktowe i drożdżakowe, grzybice, fotouczulenia,
• Przewlekłe choroby układu ruchu wywołane sposobem wykonywania pracy, w tym m.in. stany zapalne kaletki maziowej, ścięgna, barku, a także zmęczeniowe złamania kości,
• Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego wywołane sposobem wykonywania pracy, takie jak zespół cieśni nadgarstka,
• Obustronny trwały ubytek słuchu spowodowany hałasem,
• Zespół wibracyjny,
• Choroby wywołane pracą w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego, na przykład dekompresyjna,
• Choroby wywołane działaniem wysokich albo niskich temperatur, takie jak udar cieplny lub odmrożenia,
• Choroby układu wzrokowego, w tym zapalenia spojówek i rogówek, zaćma, zwyrodnienia,
• Choroby zakaźne i pasożytnicze różnego rodzaju oraz ich następstwa.

Ostatni z punktów jest bardzo szeroki i daje duże pole do interpretacji oraz zadawania pytań. Przykładowo - czy borelioza jest chorobą zawodową? Albo związane z nią odkleszczowe zapalenie mózgu? Wszystko zależy od okoliczności.

Schorzenia te nie są literalnie wymienione w wykazie, nie mniej borelioza ma charakter zakaźny. Może więc być na przykład chorobą zawodową rolników, czy leśników, przebywających przez większą część dnia na polach, łąkach i w lasach, a więc będących narażonymi na ukąszenia kleszczy przenoszących zarazki.

Warto w tym miejscu rozprawić się z mitem, że chorobą zawodową jest tak zwane „wypalenie”. Objaw ten, pojmowany jako syndrom wynikający z przewlekłego stresu w pracy, został wprawdzie wpisany przez WHO do nowego zestawienia ICD-11, jednak nie jako jednostka chorobowa, a „czynnik wpływający na stan zdrowia”.

Nie ma zatem możliwości uzyskania zwolnienia lekarskiego z tego tytułu, a tym bardziej orzeczenia o zawodowym charakterze. Tym bardziej, że problem ten nie jest wyszczególniony w rządowym rozporządzeniu.

To samo dotyczy tzw. neurastenii, nazywanej chorobą zawodową policjantów, ale też spotykanej w wielu innych profesjach. Pod pojęciem tym kryje się zaburzenie nerwicowe objawiające się nieustannym odczuwaniem zmęczenia. Także i ten problem nie jest opisany w wykazie, ani nie pasuje do żadnej z wymienionych tam kategorii.

Mimo, iż choroby krążenia bardzo często są związane z wykonywaną pracą, a zwłaszcza jej siedzącym trybem, nie są uznawane za schorzenia zawodowe (np. kierowców, czy pracowników biurowych), lecz rozwijające się samoistnie, ewentualnie traktowane jak wypadki (zawał).

COVID-19 jako choroba zawodowa

W ostatnim czasie, w dobie pandemii koronawirusa, zasadne stało się pytanie, czy chorobą zawodową jest COVID-19? Schorzenie to siłą rzeczy nie znajduje się podpisanym dekadę temu rozporządzeniu, ale podlega pod ostatnią z wymienionych w nim kategorii, ma bowiem charakter zakaźny.

Jest to więc sytuacja analogiczna, jak w przypadku boreliozy, z tą różnicą, że inny jest czynnik powodujący infekcję. Oczywiście podstawą do wydania stosownego orzeczenia jest powiązanie zachorowania z prawdopodobieństwem zakażenia w miejscu pracy, ze względu na szczególne warunki.

W praktyce kwestia ta dotyczy zatem najczęściej lekarzy, pielęgniarek, a także pracowników domów opieki społecznej. Tak jak zostało zasygnalizowane wyżej, w ostatnim czasie covid był najczęściej odnotowywaną chorobą zawodową w Polsce.

W 2021 roku było to 968 przypadków, co stanowi niemal 70 procent całej kategorii schorzeń i zakażeń pasożytniczych (na drugim miejscu znajdowała się borelioza, a na kolejnych, znacznie rzadziej, odkleszczowe zapalenie mózgu, wirusowe zapalenie wątroby oraz gruźlica).

Reklama

Kto może zgłosić podejrzenie choroby zawodowej?

Zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej jest procedurą, która przebiega wedle ustalonego prawnie dość skomplikowanego schematu.

Jak zgłosić schorzenie, gdzie należy się udać i jakich formalności dopełnić? Na czym polega rozpoznanie?

Podejrzenie choroby zawodowej może zgłosić przede wszystkim sam pracownik, zarówno aktualny (za pośrednictwem lekarza sprawującego pieczę profilaktyczną nad zakładem pracy), jak też były. Ale nie tylko. Kto jeszcze?

• pracodawca, który obserwuje u osoby zatrudnionej niepokojące objawy,
• lekarz lub stomatolog, którzy kontrolując bądź lecząc pacjenta, poweźmie stosowne podejrzenie.

Jak widać, prawo do zgłoszenia przysługuje także po ustaniu zatrudnienia, nie ma więc znaczenia, kiedy powstało podejrzenie choroby. Kluczowy jest jedynie czas jej trwania.

W rządowym rozporządzeniu nie zawsze jest on określony, ale istnieją schorzenia, co do których okres ten został precyzyjnie opisany. Przykładowo, dla gorączki metalicznej to zaledwie 3 dni, ale już astmy oskrzelowej - 1 rok (a nawet 3 lata w postaci przewlekłej).

Zgłoszenia kieruje się do państwowego powiatowego inspektora sanitarnego (PPIS) oraz okręgowego inspektora pracy.

Reklama

Jak wypełnić wniosek o chorobę zawodową?

Składany do inspektora wniosek o stwierdzenie choroby zawodowej jest stosunkowo prostym formularzem, składającym się z kilkunastu punktów.

Oprócz danych osobowych (imię, nazwisko, adres zamieszkania, PESEL oraz aktualna sytuacja zawodowa - zatrudniony, emeryt, rencista), należy w nim wypełnić pola dotyczące aktualnego pracodawcy (pełna nazwa, adres, numer REGON) oraz miejsca, w którym prawdopodobnie doszło do zachorowania (analogiczne dane).

Następnie wpisuje się:

• stanowisko pracy,
• pełną nazwę podejrzewanej choroby zawodowej oraz jej pozycję w wykazie (tu należy się kierować wspomnianym rozporządzeniem),
• czynniki narażenia zawodowego, które stanowią domniemaną przyczynę schorzenia (na przykład pylenie, kontakt z zakażonymi pacjentami, wieloletnia praca głosem etc.),
• czas narażenia zawodowego, czyli okres w którym pracownik podlegał działaniu niekorzystnych czynników,
• uzasadnienie podejrzenia - w tym miejscu wymaga się podania argumentów świadczących o tym, że dana osoba cierpi na jedno ze schorzeń, a także, że można ten fakt powiązać w miejscem lub rodzajem wykonywanych zadań zawodowych.

Istnieją też inne druki, ale one są wypełniane i składane przez lekarzy i urzędników biorących udział w procedurze ewentualnego rozpoznania choroby oraz wydania orzeczenia.

Reklama

Kto wydaje decyzję o stwierdzeniu choroby zawodowej?

Kto orzeka o chorobie zawodowej? Postępowanie w tej sprawie wszczyna państwowy powiatowy inspektor sanitarny, który następnie kieruje pacjenta na szczegółowe badania do wojewódzkiego ośrodka medycyny pracy lub innej placówki orzeczniczej (na przykład stosowanej poradni przy miejscowym uniwersytecie medycznym, jeśli takowa istnieje).

Pracujący tu lekarz stwierdza chorobę zawodową lub ją wyklucza. Podstawą rozpoznania są:

• wyniki specjalistycznych badań,
• zgromadzona dokumentacja medyczna,
• ocena przebiegu pracy zawodowej.

Z wydanym na tym etapie orzeczeniem pacjent może się zgodzić lub nie. W drugim przypadku przysługuje mu odwołanie do jednostki orzeczniczej II stopnia (w praktyce są to placówki badawczo-rozwojowe w dziedzinie medycyny pracy). Wydany tutaj dokument jest ostateczny.

Po ewentualnym rozpoznaniu schorzenia procedura bynajmniej się nie kończy. Niezbędne jest jeszcze stwierdzenie, czyli uznanie choroby zawodowej, co należy do zakresu działania inspektora sanitarnego.

Orzeczenie lekarskie jest zatem wysyłane do pacjenta oraz PPIS. Rolą urzędnika jest ocena warunków w danym zakładzie pracy, a także powiązanie ich ze stwierdzoną przez lekarza jednostką chorobową.

Dopiero wówczas możliwe jest stwierdzenie jej zawodowego charakteru.

Także i na tym etapie pacjent może złożyć odwołanie. Pismo należy wówczas kierować do inspektora sanitarnego na szczeblu wojewódzkim. Co ważne, prawo takie przysługuje też osobie reprezentującej zakład pracy.

Reklama

Co daje orzeczenie choroby zawodowej?

Pacjenci uzyskujący stwierdzenie choroby zawodowej często pytają: i co dalej? Jakie uprawnienia daje dokument? Czy przysługują w związku z tym jakieś świadczenia? Jakie to rodzi obowiązki po stronie pracodawcy?

Zaczynając od ostatniej z wymienionych kwestii. Po otrzymaniu tego typu decyzji, pracodawca musi:

• We współpracy z inspektorem sanitarnym ustalić szczegółowo przyczyny powstania choroby u osoby zatrudnionej, a także charakter i skalę zagrożenia (co jest istotne m.in. ze względu na zdrowie reszty załogi),
• Niezwłocznie rozpocząć usuwanie czynników stanowiących przyczynę zachorowania, a także zapewnić stosowne środki zapobiegawcze.
• Umożliwić realizację zaleceń lekarskich przekazanych pracownikowi.
• Zaprowadzić rejestr innych stwierdzonych przypadków oraz podejrzeń.

Możliwe są też inne konsekwencje dla pracodawcy, z których część może mieć wymierne znaczenie dla osoby zatrudnionej. Pracownik może bowiem wystąpić o:

• jednorazowe odszkodowanie za uszczerbek majątkowy (na przykład utratę możliwości zarobkowych),
• zadośćuczynienie za szkody niemajątkowe (zdrowotne),
• rentę, czyli comiesięczne świadczenie,
• pokrycie kosztów badań kontrolnych związanych ze stwierdzoną chorobą.

Wysokość pierwszych trzech świadczeń nie jest ograniczona żadnym limitem, zatrudniony może kierować roszczenia wedle własnego subiektywnego uznania, w praktyce kwestia ta może być rozstrzygana przed sądem.

Odszkodowanie, zadośćuczynienie i renta są o tyle istotne, że w konsekwencji zachorowania, pracownik może mieć nie tylko problemy zdrowotne, ale też znaleźć się w ciężkim położeniu finansowym.

Jeśli zostanie stwierdzona jego niezdolność do pracy, dana firma lub instytucja ma prawo zwolnić go z pracy. 

Odszkodowania z tytułu choroby zawodowej

Wspomniane wyżej odszkodowanie z tytułu choroby zawodowej, a także pozostałe świadczenia wypłacane przez pracodawcę, nie są jedynymi.

Kto wypłaca pieniądze ponadto? Na co można liczyć? Możliwe korzyści, o ile to słowo jest adekwatne w kontekście poważnej choroby, to różnego typu wypłaty realizowane przez ZUS, takie jak:

• Jednorazowe odszkodowanie, należne osobom które stale lub długotrwale (powyżej 6 miesięcy) utraciły zdolność zarobkowania. Jego wysokość jest ustalana jako 20 procent przeciętnego wynagrodzenia, za każdy procent uszczerbku na zdrowiu potwierdzony przez lekarza orzecznika. Od marca 2022 do marca 2023 roku jest to 1133 zł/1 proc. Jednorazowo mogą też być wypłacone inne kwoty, w tym między innymi (dane za 2022/23 r.):
  • 19 819 zł z tytułu orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy i niemożności samodzielnej egzystencji
  • 101 926 - dla uprawnionych do tego małżonków lub dzieci (i połowa tej kwoty, gdy chodzi o innych członków rodziny). W przypadku gdy w grę wchodzi większa ilość dzieci, na każde z nich odszkodowanie jest zwiększane o 19 819 zł.
• Zasiłek chorobowy, czyli standardowe świadczenie wypłacane osobom przebywającym przez dłuższy czas na zwolnieniu lekarskim
• Świadczenie rehabilitacyjne, które ZUS płaci po zakończeniu okresu, w jakim przysługuje wyżej wymieniony zasiłek, jeśli pacjent wciąż nie jest w stanie wrócić do pracy.
• Zasiłek wyrównawczy, jeśli pacjent utracił określony procent wynagrodzenia w związku z utratą części sprawności zawodowych
• Renta szkoleniowa dla osób, które nie są w stanie dłużej pracować w dotychczasowym zawodzie i muszą się przekwalifikować.

Renta z tytułu choroby zawodowej a emerytura

Czy należna jest zwykła renta z tytułu choroby zawodowej? Tak, choć nie bezpośrednio. Powodem jej przyznania jest nie samo schorzenie, lecz stwierdzenie niezdolności do pracy.

W 2022 roku najniższe świadczenie wynosi w przypadku niezdolności trwałej 1338,44 zł brutto (czyli 1217,98 zł netto), a częściowej - 75 procent tej kwoty.

Oczywiście wypłata może być większa, wysokość renty zależy od wielu zmiennych, takich jak dotychczasowe wynagrodzenie czy staż pracy. Bez wnikania w zawiłe szczegóły polskiego systemu ubezpieczeń społecznych, wylicza się ją sumując:

• 24% kwoty bazowej,
• po 1,3% podstawy wymiaru  za każdy rok okresów składkowych,
• po 0,7% podstawy wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych,
• po 0,7% podstawy wymiaru za każdy rok okresu, który brakuje do pełnych 25 lat stażu ubezpieczenia.

Rentę nabywa się na zasadach ogólnych, nie ma znaczenia, czy powodem uszczerbku na zdrowiu jest choroba zawodowa, czy wypadek przy pracy.

Czy choroba zawodowa ma znaczenie dla wysokości emerytury? Bezpośrednio nie, nie powoduje bowiem jej automatycznego zwiększenia. Jeśli jednak dana osoba posiada prawo do świadczenia rentowego, emerytura jest powiększana o połowę renty - de facto może to być więc znaczący dodatek.

Co ważne, samo stwierdzenie choroby zawodowej nie uprawnia do przejścia na wcześniejszą emeryturę, ale już związane z nią orzeczenie o niezdolności daje takie uprawnienie dla kobiet w wieku 55 lat, a mężczyzn 60, po osiągnięciu wymaganych okresów składkowych. 

Jak zapobiegać chorobom zawodowym?

Wypadki przy pracy i choroby zawodowe mają złożone przyczyny, dlatego nie ma jednej uniwersalnej recepty, co robić, aby im zapobiegać.

Niekiedy przyczyną są zaniedbania ze strony pracodawcy, innym razem obiektywny charakter pracy wiążący się z ekspozycją na szkodliwe substancje, a także urazy czy przeciążenia.

W najbardziej ogólnym zarysie, zapobieganie chorobom zawodowym polega na:

• organizacji regularnych badań kontrolnych i profilaktycznych dla osób zatrudnionych,
• przestrzeganiu przepisów BHP, zarówno przez pracodawców jak też pracowników,
• szkoleniach dotyczących bezpieczeństwa obsługi maszyn czy obchodzenia się z niebezpiecznymi chemikaliami,
• wyposażeniu załogi w sprzęt, odzież i obuwie ochronne (kaski, kombinezony, okulary, rękawice, maski etc.),
• modernizacji parków maszynowych, tak by spełniały nowoczesne wymogi w zakresie bezpieczeństwa,
• utrzymaniu sprawności urządzeń odpowiadających za warunki pracy, różnego rodzaju czujników, mierników etc.,
• przestrzeganiu przepisów KP w zakresie czasu pracy - dobowego, tygodniowego, rocznego,
• utrzymywaniu odpowiednich warunków sanitarnych przy stanowiskach pracy oraz na szeroko rozumianym zapleczu,
• analizowaniu niebezpiecznych zdarzeń oraz przypadków zachorowań oraz wyciąganie z nich konstruktywnych wniosków.