Co to jest cząber i jak wygląda?
Cząber, znany także jako hyzop ogrodowy, to roślina jednoroczna z rodziny jasnotowatych Lamiaceae, nazywana dzięcieliną. Czy to cząber miał na myśli Adam Mickiewicz w „Inwokacji” do „Pana Tadeusza? Najprawdopodobniej nie, bo dzięcielina to również dawna nazwa koniczyny. Roślinę nazywa się także pieprzykiem, fasolowym zielem oraz cząberkiem.
Warto zwrócić uwagę na pochodzenie cząbru. Ojczyzną tej rośliny jest rejon basenu Morza Śródziemnego, Indii Wschodnich i Azji Mniejszej. Rośnie również w Alpach, Andach i na Kaukazie oraz Ameryce Północnej.
Cząber nie jest zbyt wysoki - dorasta najwyżej do 60 cm. Jego pęd ma silne rozgałęzienia, a pędy są intensywnie ulistnione liśćmi lancetowatymi. W kątach liści można zauważyć mnóstwo krótkopędów. Roślina kwitnie od lipca do sierpnia, a kwiaty cząbru występują w różnych kolorach, m.in. białym, różowym, a nawet lekko liliowym. Cząber posiada także charakterystyczne ,,włoski”.
Średniowiecze to czas, gdy cząber zyskał magiczną moc. Wierzono, że po jego zjedzeniu człowiek jest gotowy do realizowania szlachetnych czynów. Obecnie stosuje się go nie tylko jako przyprawę, ale też jako roślinę leczniczą.
O właściwościach zdrowotnych cząbru, przyprawy niegdyś używanej przez ludzi ubogich, pisał w połowie XVI wieku Hieronymus Bock, uznawany za jednego z ojców botaniki. Twierdził on, że zioło cząber wywołuje apetyt, a także służy żołądkowi.
Łacińska nazwa cząbru - Satureja hortensis L. - oznacza „pełny, obfity, nasycony” i pojawia się w starożytnych pismach. Nazwa - według rzymskiej etymologii ludowej - ma nawiązywać do Satyra, co wiąże się z przekonaniami, że cząber miał też znaczenie dla zwiększenia libido.
Wzmianki o cząbrze odnajdujemy m.in. u Hipokratesa i Dioskuridesa. Ten ostatni wskazywał, że cząber sprawdzi się do leczenia chorób żołądka, układu moczowego i chorób płuc.
Reklama
Jakie są odmiany cząbru?
W uprawie wskazuje się na dwie formy cząbru. Pierwsza z nich to odmiana francuska, która wyróżnia się dużą ilością kwiatów, z obfitym ulistnieniem i silnie rozkrzewiona. Taki rodzaj cząbru dorasta jedynie do 45 cm. Nieco wyższa jest odmiana niemiecka, która osiąga do 60 cm. Tego typu cząber jest znacznie słabiej ulistniony, ma też mniej kwiatów.
Jeśli chodzi o gatunki, to rodzaj Satureja obejmuje ich około 30. Wśród najpopularniejszych warto wskazać na:
- cząber ogrodowy - inaczej cząber letni. Należy do roślin jednorocznych i zazwyczaj osiąga około 50 cm wysokości;
- cząber górski - nazywany również cząbrem zimowym. W Polsce trudno spotkać tę roślinę w uprawach. Zwykle występuje w klimacie Morza Śródziemnego i jest cząbrem wieloletnim. Niestrawność, wzdęcia, bóle brzucha, zmęczenie to stany, gdy warto sięgnąć po wyciąg z tego typu rośliny.
Ten pierwszy typ cząbru jest znacznie słodszy i delikatniejszy w smaku i w zapachu niż drugi. Z cząbru górskiego i ogrodowego uzyskuje się przyprawę o nazwie czubryca.
Oprócz powyższych gatunków na uwagę zasługują również: cząber macierzankokolistny, który ma jasnopurpurowe kwiaty i ostry zapach, cząber Douglasa wyróżniający się miętowym zapachem i lawendowymi kwiatami oraz cząber dwukwiatowy o cytrynowym zapachu.
Na uwagę zasługuje również gatunek endemiczny, występujący tylko w Iranie pod perską nazwą „Marzeh Khuzestani”. To jedna z ważniejszych roślin leczniczych stosowana przez plemiona koczownicze tamtego regionu.
Ciekawym typem cząbru jest też Satureja viminea L., który rośnie w Ameryce Środkowej i stosuje się go jako substytut mięty.
Reklama
Uprawa cząbru. Jak go sadzić i kiedy zbierać?
Sposób uprawy cząbru na polu zależy przede wszystkim od gatunku. Zasadniczo jednak roślina nie ma dużych wymagań. Warto jednak zadbać o dobrze nasłonecznione stanowisko z próchniczą glebą, bogatą w wapń. Można też uprawę cząbru ogrodowego prowadzić w miejscu po roślinach okopowych na oborniku.
Cząber wysiewa się tylko z nasion. Najlepiej zasiać go w kwietniu, gdy gleba jest już nieco ogrzana. Ustawia się go w rzędy co 20 cm i wykopuje się dołki na około 0,5 cm. Pierwsze kiełki pojawią się już po 2 tygodniach. Roślina nie wymaga nadmiernego podlewania. Nadmiar wody może doprowadzić do jego zgnicia. Oprócz pola, cząber zasadzisz w doniczce albo w skrzynce.
Kiedy zbierać cząber? Wszystko zależy od tego, co chcesz osiągnąć. Świeże ziele cząbru można zbierać przez cały okres wegetacji w słoneczne dni. Z kolei zbiór na suszenie przeprowadza się w czerwcu, krótko przed sezonem na kwitnienie cząbru. Przypada on od lipca do września.
Jak przycinać cząber? Roślinę należy ściąć w połowie wysokości.
Reklama
Jakie są właściwości cząbru?
Każdy gatunek cząbru ma nieco inny skład. W najpopularniejszym, tzw. cząbrze ogrodowym, znajdują się olejki eteryczne, związki fenolowe, garbniki, flawonoidy i związki mineralne. Ponadto zawartość każdego z tych składników jest zmienna w zależności np. od zmian środowiskowych.
Przykładowo w znanej polskiej odmianie Saturn - według Seidler-Łożykowskiej - znajduje się od 2,8-6,8% olejku eterycznego. To znacznie więcej niż np. w przypadku 27 populacji cząbru znajdujących się w Iranie. Jak twierdzą badacze na czele z Hadianem, udział olejku eterycznego w tym zielu waha się pomiędzy 0,57-2,72%.
Największe ilości cynku i żelaza znaleźć można w cząbrze w okresie pełnego kwitnienia. Roślina ma też predyspozycje do gromadzenia magnezu i wapnia. Cząber ogrodowy wyróżnia się przede wszystkim walorami przyprawowymi - działa pobudzająco na soki trawienne, wspiera trawienie, ma właściwości przeciwzapalne i antyseptyczne.
Badania Dikbasa i innych specjalistów wskazują na to, że olejek z cząbru ogrodowego ma działanie antygrzybicze. Natomiast Hajhashemi wykazał aktywność przeciwbiegunkową wymienionego olejku. Ponadto w irańskiej medycynie ludowej cząber jest wykorzystywany jako środek przeciw bólom mięśniowym i kostnym.
Cząber ogrodowy - z uwagi na obecność kwasu rozmarynowego - ma również potencjał w leczeniu nerek, schorzeń alergicznych, atopowego zapalenia skóry, neuropatii cukrzycowej oraz w terapii bólu.
Przyjrzyjmy się również właściwościom cząbru górskiego. Roślina ma niezwykle silny, ostry aromat. Jego skład chemiczny jest - podobnie jak w przypadku cząbru ogrodowego - uzależniony od środowiska czy genotypu.
Przykładowo odmiany z wybrzeża dalmatyńskiego Chorwacji mają około 2,5% olejku eterycznego. Natomiast te z półwyspu Istria posiadają od 1-2,33% olejku eterycznego. Substancja ta jest silnym środkiem antybakteryjnym. Ma również działanie przeciwbólowe.
Cząber górski wykazuje też aktywność antyoksydacyjną z uwagi na obecność flawonoidów i związków fenolowych.
Warto też przyjrzeć się właściwościom leczniczym cząbru Satureja khuzestanica Jamzad. Ten gatunek, podobnie jak dwa powyższe, ma działanie antyoksydacyjne i przeciwdrobnoustrojowe. Poza tym, jak wykazali badacze na czele z Sadeghim-Nejadem, ekstrakty pozyskiwane z liści wykazują działanie antypasożytnicze.
Wiele gatunków cząbru wykazuje właściwości zdrowotne, m.in. Satureja thymbra L. albo Satureja viminea L., którego białe kwiaty wykorzystuje się do łagodzenia problemu bezsenności. W Polsce jednak tak naprawdę istotne są tylko dwa - najpopularniejsze gatunki - cząber ogrodowy i cząber górski.
Reklama
Zastosowanie cząbru. Na co pomaga?
Biorąc pod uwagę powyżej omówione właściwości cząbru, można stwierdzić, że dwa najpopularniejsze gatunki cząbru mają działanie:
- antyoksydacyjne,
- przeciwzapalne - sprawdzi się w przypadku przeziębienia, grypy i stanów zapalnych mięśni czy bólu kości;
- przeciwbólowe - można po niego sięgnąć w przypadku bólu gardła czy zewnętrznie np. jako okład po ukąszeniach owadów;
- wspierające na trawienie - gdy masz np. problem z gazami, cząber ogrodowy sprawdzi się znakomicie. Biegunka, refluks, niedokwaśność i inne dolegliwości układu pokarmowego można również łagodzić, sięgając właśnie po ten gatunek cząbru.
Jeśli chodzi o zastosowanie cząbru na pasożyty albo na robaki, najlepiej sprawdzają się tirańskie odmiany, których zwykle nie znajdziemy we własnym ogrodzie, ale np. w sklepie zielarskim.
Do czego cząber jeszcze służy? Roślina sprawdzi się także w kosmetyce. Warto po nią sięgnąć, by wzbogacić skład domowych maseczek ściągających. Świetnie nadaje się do przemywania tłustej cery. Roślina może znaleźć zastosowanie również w terapii miejsc zmienionych przez grzybicę.
Jeżeli Twoje uprawy bobu lub fasoli zaatakowały szkodniki, posadź cząber w ich sąsiedztwie. Z pewnością odstraszy on mszyce.
Reklama
W jakiej formie stosować cząber?
Roślinę tę można stosować zewnętrznie, np. w formie okładów czy wybierając olejek z cząbru, jak i wewnętrznie, sięgając po różne napary. Aby przygotować herbatę z cząbru wystarczy 1 łyżkę tego zioła zalać szklanką wrzątku. Całość należy odstawić na 25 minut. Po tym czasie odcedź zioła. Jeżeli wolisz słodsze napoje, napar z cząbru posłódź odrobiną miodu.
Taka herbatka znajdzie zastosowanie w przypadku przeziębienia czy grypy. Gotowy napar możesz wykorzystać do wykonania okładu zewnętrznego, który sprawdzi się jako środek przeciwbakteryjny albo pobudzający trawienie.
Napar z cząbru suszonego sprawdzi się także jako płukanka do ust. Wystarczy 2 łyżeczki tego ziela zalać wrzątkiem i parzyć pod przykryciem. W ten sposób zmniejszysz objawy stanu zapalnego w jamie ustnej.
Popularnym wyrobem jest też nalewka z cząbru. Aby ją uzyskać należy połączyć: 3 g ziela, 1 litr wódki oraz 1 łyżkę miodu gryczanego. Naczynie z powyższą zawartością trzeba odstawić w ciepłe miejsce na około miesiąc. Następnie całość przecedzić i pozostawić do dojrzewania na minimum pół roku. Taka nalewka działa wiatropędnie i pozytywnie wpływa na perystaltykę jelit.
Reklama
Do czego dodaje się cząber? Zastosowanie w kuchni
Hyzop ogrodowy to nie tylko roślina lecznicza, ale też przyprawa, która znajduje zastosowanie w kuchni. Do jakich potraw dodać cząber?
Zwróć uwagę na to, że ziele ma ostry, pieprzny smak, dlatego sprawdzi się znakomicie jako uzupełnienie dań wytrawnych, w tym mięsnych, np. cząber pasuje do indyka, kaczki, ale też do mięsa wieprzowego.
Przyprawa wzbogaci smak rosołu, barszczu białego, zup strączkowych, gulaszu i innych potraw. Cząber do ryb to kolejna propozycja jego wykorzystania. Przyprawą warto też wykorzystać np. do warzyw.
Użyj cząbru do marynowania, farszu i uzupełnienia oleju. Pasuje do kapusty, ogórków kiszonych, a także fasolki szparagowej. Dodatek cząbru wspomoże trawienie roślin strączkowych. Jeżeli wolisz ostrzejszą sałatkę, możesz zamienić np. majeranek na cząber.
Czy można stosować cząber w ciąży?
Ziele należy do tych roślin, których nie należy spożywać w ciąży ani w trakcie karmienia piersią. Jaki związek istnieje między cząbrem a ciążą? Okazuje się, że cząber zwiększa ryzyko przekrwienia narządów płciowych. Ma też właściwości odwadniające. Ponadto może spowalniać proces krzepnięcia krwi i prowadzić do wystąpienia krwawienia, co jest niebezpieczne dla płodu, jak i przyszłej matki.
Nie ma wystarczających dowodów na to, że cząber jest bezpieczny dla kobiet karmiących piersią i ich dzieci, dlatego wskazanym jest, aby lepiej unikać tego rodzaju ziela w tym czasie.
Największe ryzyko związane jest z olejkami eterycznymi i suplementami diety zawierającymi cząber. Natomiast mniejsze działanie negatywne na ciężarne i kobiety w ciąży ma cząber jako przyprawa.
Wedle niektórych źródeł, np. autorstwa Hamidpoura, cząber w formie przyprawy jest całkowicie bezpieczny. Zanim jednak ciężarna po niego sięgnie, powinna skontaktować się ze swoim lekarzem prowadzącym w tej kwestii.
Przeciwwskazania do stosowania cząbru
Wiesz już, że cząber nie jest zalecany kobietom w ciąży oraz matkom karmiącym piersią. Kto jeszcze powinien zrezygnować z tego ziela? Przede wszystkim ci, którzy mogą mieć uczulenie na cząber. Taka reakcja pojawia się zwykle w przypadku osób z nadwrażliwością na składniki zawarte w roślinach z rodziny, którą reprezentuje to zioło.
Z cząbru powinni zrezygnować także diabetycy. Nie zaleca się stosowania tej przyprawy pacjentom z nadciśnieniem tętniczym.
Cząber jak każde ziele może wejść w interakcję z lekami, przyjmowanymi przez wskazane osoby. Przyprawa może reagować też z wieloma innymi substancjami, dlatego zawsze należy zachować ostrożność podczas jej przyjmowania.
Czym zastąpić cząber? Zamienniki
Jeżeli nie chcesz sięgać po cząber zmiennikiem tego przysmaku może być znacznie łagodniejszy tymianek albo delikatniejszy majeranek. Czym jeszcze zastąpić cząber suszony? Podobne pod względem walorów smakowych są również: szałwia oraz rozmaryn.
Po poszczególne typy ziół możesz sięgać w przypadku uczulenia na cząber. Dzięki temu - pomimo alergii - nie ograniczasz sobie możliwości smakowych potrawy. Upewnij się, że konkretne, wymienione tu zioło nie działa na Ciebie w negatywny sposób.
Warto też wskazać, że gatunek Satureja viminea L., zlokalizowany w Ameryce Środkowej, to często stosowany substytut mięty.
Zamiennikiem cząbru mogą być też mieszanki wskazanych ziół.
Tak naprawdę każdy gatunek cząbru wyróżnia się nieco innymi walorami smakowymi. Cząber letni jest znacznie delikatniejszy niż też zimowy, co również ma wpływ na wybór zamienników dla tych typów cząbru.
Gdzie kupić cząber? Cena
Cząber możesz kupić w zwykłych supermarketach w formie przyprawy. Po ziele warto wybrać się również do sklepu zielarskiego. Koszt takiej przyprawy to kilka złotych za saszetkę zawierającą 10 dag tego produktu. Z kolei za opakowanie herbaty na bazie cząbru trzeba zapłacić około 7 złotych za 10 dag.
Jeżeli zależy Ci na nasionach cząbru cena wynosi około 3-4 złote za 1 g. Chcesz kupić świeży cząber? Cena skupu to już kilka złotych za kilogram. Taki surowiec wymaga jednak suszenia albo dalszego działania związanego z przygotowaniem do zaparzenia.
Cząber to niezwykła roślina, która wyróżnia się walorami zapachowymi i smakowymi. Choć w przeszłości przypisywano mu właściwości magiczne, np. gotowość do wielkich czynów po jego zjedzeniu, dziś przede wszystkim docenia się jego walory zdrowotne. Cząber - jak już wskazano - ma ich naprawdę wiele!
