Co to jest kortyzol i za co odpowiada?
Kortyzol jest organicznym związkiem chemicznym, zbudowanym z cząsteczek węgla, wodoru i tlenu. Co to takiego i czym jest w organizmie ludzkim? Kortyzol jest naturalnym hormonem steroidowym, a dokładniej - głównym przedstawicielem szerokiej grupy glikokortykosteroidów. W sposób naturalny wydzielany jest przez organizm człowieka i pełni wobec niego szereg istotnych funkcji.
Gdzie powstaje kortyzol? Organem odpowiedzialnym za jego wydzielanie są nadnercza - parzyste gruczoły wydzielanie wewnętrznego, zlokalizowane nad nerkami (stąd ich nazwa). Kortyzol - podobnie jak adrenalina - jest powszechnie nazywany hormonem stresu i kojarzony z sytuacjami napięcia emocjonalnego. Jest to jednak tylko część prawdy na temat jego produkcji i roli, jaką pełni u człowieka.
Syntetyczny odpowiednik kortyzolu znany jest pod nazwą „hydrokortyzon”. Z kolei kortyzol krystaliczny kojarzony jest też z medycyną estetyczną, ponieważ dawniej używany był do niechirurgicznej korekcji nosa. Groźne skutki uboczne zastosowania tego hormonu sprawiły jednak, że nie praktykuje się już tej metody.
Funkcje kortyzolu
Jakie funkcje pełni kortyzol wydzielany przez ludzki organizm? Jego działanie jest wielowymiarowe, ale przede wszystkim wpływa on na metabolizm i reguluje gospodarkę:
- węglowodanową (chodzi tu przede wszystkim u podnoszenie poziomu glukozy),
- tłuszczową,
- białkową,
- elektrolitową.
Za co jeszcze odpowiada kortyzol? Wpływa on na działanie układu krwionośnego i reguluje częstotliwość skurczów serca. Stymuluje także układ immunologiczny do pracy i wyzwala reakcje odpornościowe, a przy tym łagodzi stany zapalne. Wpływa też na pracę układu pokarmowego poprzez zwiększanie wydzielania soków trawiennych.
Istnieje też zależność między działaniem kortyzolu a adrenaliny. Kortyzol wzmacnia działanie adrenaliny, dzięki czemu organizm lepiej radzi sobie z czynnikami stresogennymi. Wahania jego poziomu mogą mieć też związek ze stężeniem innych hormonów, np. tych wydzielanych przez tarczycę. Zaburzenia pracy gruczołu wpływają bowiem na gospodarkę hormonów steroidowych.
Kiedy wydziela się kortyzol?
Czy kortyzol rzeczywiście wydziela się tylko wtedy, kiedy człowieka dopada stres i rośnie napięcie emocjonalne? Rzeczywiście pod wpływem czynników stresogennych jego stężenie w organizmie zaczyna wzrastać, co u zdrowego człowieka ma prowadzić do zwiększonego wydzielania glukozy, a tym samym - dodatkowego „zastrzyku” energii pomocnej w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami.
Podwyższony poziom kortyzolu towarzyszy więc niektórym zaburzeniom psychicznym, np. nerwicy czy stanom lękowym. Napięcie nerwowe nie jest jednak jedynym stanem, w którym przyspiesza produkcja kortyzolu. Jego poziom rośnie na początku ćwiczeń fizycznych lub po treningu, który trwa minimum około godziny.
Wydzielanie hormonu jest też ściśle związane z tzw. rytmem dobowym, ponieważ od jego stężenia w dużej mierze zależy zasypianie i budzenie się. U człowieka zdrowego najwięcej kortyzolu jest w organizmie w godzinach porannych, najmniej - około północy, co umożliwia spokojny sen.
Reklama
Badanie kortyzolu - z krwi, moczu czy ze śliny?
Jak zbadać poziom kortyzolu przy podejrzeniu jego zaburzeń? Diagnostyka daje kilka możliwości. Poziom kortyzolu można bowiem określić z krwi, ze śliny i z moczu. Które badanie jest najbardziej miarodajne? Trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie, ponieważ w dużej mierze zależy ona od diagnostycznego celu.
Jak zbadać kortyzol związany z rytmem dobowym? Chcąc określić zmiany poziomu hormonu stresu, najlepiej wykonać badanie ze śliny, pobierając jej próbkę kilka razy w ciągu dnia (przeważnie pobiera się 5 próbek o różnych porach).
Badanie kortyzolu w moczu jest elementem diagnostyki nadczynności nadnerczy i wykonuje się je przede wszystkim przy podejrzeniu tego schorzenia. Laboratoryjne badanie z krwi pozwala najdokładniej określić poziom hormonu w momencie pobrania próbki (zwykle pobiera się ją w godzinach rannych), jednak - ze względu na procedurę pobierania - nie nadaje się ono do określania dobowych zmian poziomu hormonu stresu.
Jedną z metod określania jego stężenia we krwi lub moczu jest test z dexametazonem. Substancja ta hamuje wydzielanie kortyzolu, a badanie polega na jej doustnym podaniu pacjentowi i określeniu (przeważnie z pobranej próbki krwi) poziomu hormonu w momencie, w którym powinien on ulec obniżeniu.
O tym, kiedy badać i jaką metodą sprawdzić kortyzol, powinien decydować lekarz na podstawie szczegółowego wywiadu z pacjentem i badania ogólnego. Po skierowanie warto udać się po zaobserwowaniu niepokojących objawów o podłożu psychicznym, podwyższonego ciśnienia czy nadmiaru tkanki tłuszczowej.
Jak się przygotować do badania kortyzolu?
Jak odpowiednio przygotować się do badania kortyzolu, aby było ono jak najbardziej miarodajne i wiarygodne? Jeśli zlecono wykonanie badania z krwi, na pobranie należy udać się w godzinach porannych (chyba, że lekarz zalecił inaczej). Niekiedy pacjent proszony jest o pozostanie do badania na czczo. Wówczas w dniu pobrania nie powinien nic jeść ani pić żadnych płynów oprócz wody.
Przygotowanie do badania kortyzolu zwykle nie obejmuje innych praktyk. Ponieważ jednak poziom hormonu rośnie w wyniku stresu i dłuższego wysiłku fizycznego, należy unikać ich bezpośrednio przed pobraniem próbki krwi lub moczu.
W którym dniu cyklu menstruacyjnego najlepiej badać kortyzol u kobiet? Cykl miesiączkowy nie ma większego znaczenia w przypadku określania tego akurat hormonu, dlatego próbkę do badania pobrać można w dowolnej jego fazie (chyba, że specjalista zdecyduje inaczej).
Kortyzol a inne hormony
Na czym polega różnica między kortyzolem a kortyzonem? Jakie są jego związki z innymi hormonami? Kortyzon to niejako pierwotna forma kortyzolu, charakteryzująca się słabą aktywnością bezpośrednią. Dopiero po przemianie związku w kortyzol jego metabolizm wielokrotnie się zwiększa. Jak wyglądają zależności między hormonem stresu a innymi hormonami?
- Kortyzol a testosteron - wysoki poziom kortyzolu przyczynia się do spadku testosteronu, dlatego obydwa hormony określa się w takich sytuacjach jak problemy z potencją, obniżone libido czy niepłodność.
- Kortyzol a insulina - hormon stresu powoduje zwiększenie stężenia glukozy we krwi, na co trzustka odpowiada wzmożoną produkcją insuliny. Kortyzol jednak zmniejsza wrażliwość tkanek na wydzielaną insulinę, co w konsekwencji może prowadzić do hiperglikemii. Insulinę i kortyzol bada się więc niekiedy równocześnie przy diagnostyce cukrzycy.
- Kortyzol a aldosteron - obydwa te hormony są wydzielanie przez korę nadnerczy, tyle że w innych jej warstwach. Ich jednoczesne badanie wykonuje się niekiedy przy podejrzeniu zaburzeń pracy tych gruczołów.
- Kortyzol a cholesterol - wysokie stężenie hormonu stresu sprzyja nagromadzeniu tkanki tłuszczowej i odkładaniu złogów tłuszczowych w naczyniach krwionośnych. Poziom obu hormonów określa się więc podczas badań pacjenta pod kątem chorób serca i układu krążenia (w tym np. choroby wieńcowej czy miażdżycy).
- Kortyzol a prolaktyna - prolaktyna jest kobiecym hormonem płciowym, wydzielanym głównie przez przysadkę mózgową. Jej stężenie jest dość silnie skorelowane ze stężeniem kortyzolu, dlatego hormony bada się przy problemach z płodnością, obniżonym libido czy zaburzeniach miesiączkowania.
- Kortyzol a TSH - długotrwałe podniesienie poziomu kortyzolu może prowadzić do niedoczynności tarczycy i wysokiego stężenia TSH.
- Kortyzol a DHEA - te dwa hormony nadnerczy niejako się uzupełniają, a DHEA - znany też jako „hormon młodości” - nazywany bywa antidotum na wysoki kortyzol. Obydwie substancje określa się przy podejrzeniu zaburzeń funkcji nadnerczy.
Wyniki kortyzolu
Ile czeka się na wynik kortyzolu? W dużej mierze zależy to od przychodni, w której pobierana jest krew oraz od laboratorium, gdzie próbka trafia do badania.
Zwykle na wyniki trzeba poczekać od jednego do kilku dni, bez względu na to, czy chodzi o zwykłe oznaczenie poziomu kortyzolu rano, czy stworzenie profilu dobowego. W przypadku tego ostatniego wynik zwykle przedstawiony jest na tzw. krzywej kortyzolu, pokazującej, jakie są wahania poziomu hormonu u pacjenta w ciągu doby.
Należy pamiętać, że ostatecznej interpretacji wyników powinien zawsze dokonywać lekarz (najlepiej ten sam, który skierował pacjenta na badanie). Interpretacja zależy bowiem często od całego kompletu wyników badań i pełnego obrazu klinicznego pacjenta.
Prawidłowy wynik nie zawsze świadczy o całkowicie prawidłowym funkcjonowaniu organizmu i odwrotnie - wynik odbiegający od normy nie musi oznaczać choroby.
Cena badania kortyzolu. Gdzie je wykonać?
Ile kosztuje badanie kortyzolu? Cena określania poziomu hormonu może być różna w zależności od metody oraz miejsca, w którym wykonywane jest badanie.
Badanie z krwi kosztuje kilkadziesiąt złotych (przeważnie od 40 do 100 zł). Cena badania kortyzolu ze śliny również wynosi kilkadziesiąt złotych.
Poziom hormonu można zbadać w większości przychodni, w których znajduje się punkt pobrań. Większość przychodni nie dysponuje własnym laboratorium, ale wysyła pobrane próbki do badania do pobliskiego punktu.
Choć cena określenia poziomu kortyzolu nie jest wysoka, warto pamiętać, że można zbadać kortyzol na NFZ. Aby skorzystać z refundacji, trzeba mieć skierowanie od lekarza (wystawione na refundowanej, bezpłatnej wizycie), jednak tego rodzaju specjalistyczne badania zwykle zlecane są przez specjalistów, jako element szerszej diagnostyki.
Domowy test na kortyzol
Czy istnieje możliwość zbadania kortyzolu w domowych warunkach? Czy dostępne są w aptekach testy na kortyzol przypominające glukometry do pomiaru poziomu cukru? Niestety nie ma czegoś takiego jak domowy test na kortyzol do samodzielnego wykonania.
Test na poziom kortyzolu owszem można wykonać bez wychodzenia z domu, np. zamawiając go online, jednak usługa taka polega na zamówieniu wizyty personelu medycznego, który pobiera odpowiednią próbkę i wysyła ją lub zawozi do laboratorium.
Test na kortyzol robiony w domu zalecany przede wszystkim dla pacjentów, którzy z powodów zdrowotnych mają ograniczone możliwości przemieszczania się. Metoda taka może też sprawdzić się u pacjentów, dla których pozostanie w domu ułatwia wyciszenie organizmu i uniknięcie sytuacji stresowych. Stres związany z dotarciem na badanie może zafałszować jego wynik.
Reklama
Jaka jest norma kortyzolu?
Jak już zostało powiedziane - poziom kortyzolu we krwi ulega zmianom w ciągu doby i jest to proces zupełnie naturalny i prawidłowy.
Norma hormonu jest zatem inna, w zależności od pory dnia - najwyższa jest w godzinach rannych, najniższa - około północy. Norma kortyzolu we krwi mieści się w widełkach od 5 do 25 µg/dl rano, a koło północy - od 0 do 5 µg/dl. W nocy poziom hormonu znów zaczyna wzrastać, by szczyt osiągnąć w godzinach przebudzania się.
Norma kortyzolu w dobowej zbiórce moczu mieści się w granicach 55-330 nmol/24 godz., w ślinie zaś wynosi około 0,3 do 4,3 nmol/L. Należy pamiętać, że zakres referencyjny może nieznacznie różnić się pomiędzy laboratoriami, dlatego osiągnięty wynik musi być zawsze porównany z podanymi „widełkami”.
Ponieważ norma kortyzolu różni się w zależności od pory dnia, rodzaju pobranej próbki i innych czynników, wynik zawsze należy skonsultować z lekarzem. Sam poziom hormonu to często za mało, by postawić diagnozę i zdecydować o odpowiednim leczeniu.
Reklama
Przyczyny i objawy za wysokiego poziomu kortyzolu
Jakie są główne przyczyny wysokiego kortyzolu? Poziom hormonu stresu może być podwyższony na skutek:
- silnego lub długotrwałego napięcia emocjonalnego,
- długotrwałego wysiłku fizycznego,
- choroby nadnerczy (w tym choroby nowotworowe),
- choroby przysadki mózgowej (np. gruczolaki),
- nowotworu płuc,
- niektórych chorób o podłożu psychicznym, np. depresji lub anoreksji.
Co jeszcze podnosi kortyzol? Czy kawa lub alkohol mają wpływ na poziom hormonu stresu w organizmie? Tak - zarówno kofeina, jak i procenty spożywane w większych ilościach lub długotrwale mogą przyczyniać się zbyt wysokiego poziomu kortyzolu, a spożywane sporadycznie powodują krótkotrwały wyrzut hormonu.
Alkohol pity często może wpływać na funkcjonowanie nadnerczy i nadprodukcję kortyzolu, co w konsekwencji prowadzi do przykrych objawów spowodowanych zbyt dużą jego ilością w organizmie.
Jakie są objawy za wysokiego kortyzolu utrzymującego się długotrwale? Przede wszystkim są to:
- nadciśnienie tętnicze
- zaburzenia nastroju (np. zachowania depresyjne, problemy ze snem),
- wzmożone pragnienie i częstomocz,
- obniżenie ogólnej odporności organizmu,
- zmiana budowy ciała spowodowana odkładaniem tkanki tłuszczowej w okolicy twarzy, szyi i tułowia.
Czy kortyzol jest szkodliwy? Jego właściwy poziom jest potrzebny organizmowi do prawidłowego funkcjonowania, jednak nadmiar kortyzolu - szczególnie długotrwały - może prowadzić do poważniejszych schorzeń.
Objawów podwyższonego kortyzolu nie należy więc lekceważyć, ale udać się z nimi niezwłocznie do specjalisty, by dokładnie określił ich podłoże i zalecił odpowiednie postępowanie. Specjalista powie, co w danym przypadku oznacza podwyższony poziom hormonu i jak go skutecznie wyregulować.
Skutki nadmiaru kortyzolu
Do jakich stanów może prowadzić długotrwale podniesiony poziom kortyzolu? Skutki nadmiaru hormonu to np.:
- Otyłość brzuszna - kortyzol utrudnia odchudzanie, przyspieszając gromadzenie się tkanki tłuszczowej w centralnych częściach ciała, m. in. w obrębie brzucha. Tycie w okolicach twarzy, karku i brzucha przy jednoczesnym chudnięciu i słabnięciu kończyn górnych i dolnych może oznaczać zbyt wysokie stężenie hormonu stresu.
- Zła kondycja skóry i włosów - stres negatywnie wpływa na wygląd skóry i włosów. Skóra traci elastyczność i naturalną odporność, a adrenalina stymuluje wydzielanie sebum, co prowadzi do powstawania trądziku i stanów zapalnych. Wysoki poziom kortyzolu sprzyja też wypadaniu włosów (tzw. łysienie o podłożu psychogennym).
- Zaburzenia pracy układu płciowego - u mężczyzn wysoki kortyzol może prowadzić do obniżenia poziomu testosteronu, a tym samym - spadku libido i problemów z potencją, u kobiet zaś np. do zaburzeń cyklu menstruacyjnego (przede wszystkim spóźniony lub nieregularny okres).
- Problemy ze strony układu trawiennego - długotrwałe podwyższenie kortyzolu może prowadzić do takich chorób układu pokarmowego jak wrzody żołądka, niestrawność, zespół jelita drażliwego, infekcje, stany zapalne.
- Podwyższony cukier - jak już zostało powiedziane - kortyzol zmniejsza wrażliwość tkanek na wydzielaną przez trzustkę insulinę, czego konsekwencją bywa wysoki poziom cukru we krwi.
- Niedoczynność tarczycy - kortyzol w pewnym stopniu reguluje wydzielanie hormonów tarczycy, dlatego jego przewlekły nadmiar może prowadzić do niedoczynności gruczołu.
- Zaburzenia psychiczne - najczęstszymi zaburzeniami tego rodzaju, wynikającymi z podwyższonego kortyzolu, są bezsenność i depresja. Zaobserwowanie ich objawów wymaga niezwłocznej konsultacji ze specjalistą.
Reklama
Jak obniżyć kortyzol? Co warto jeść i jakie leki stosować?
Kiedy nadmiar kortyzolu powodowany jest poważnymi schorzeniami, takimi jak nowotwory czy choroby autoimmunologiczne, konieczne jest zastosowanie specjalistycznego leczenia tych schorzeń.
Jak obniżyć poziom kortyzolu podwyższony z powodu innych zaburzeń lub przewlekłego stresu? To, jakie leki na obniżenie poziomu hormonu zastosować, zależy przede wszystkim od podłoża problemów. Są leki na receptę regulujące pracę przysadki mózgowej, niekiedy zaś leczenie wysokiego kortyzolu sprowadza się do regulowania pracy nadnerczy.
O zastosowaniu specjalistycznych leków zawsze musi decydować lekarz. Bez recepty można kupić w aptekach suplementy na obniżenie kortyzolu, ale skuteczność wykazują one jedynie wtedy, gdy poziom hormonu jest podniesiony na skutek stresu.
Tabletki tego rodzaju zawierają substancje przywracające psychiczną równowagę i wspierające procesy odpornościowe organizmu. Są to przede wszystkim: melatonina, magnez, witamina B6, witamina C. Wspomagają one walkę ze stresem i rozładowywanie emocjonalnego napięcia.
Co jeść, aby obniżyć kortyzol? Dieta
Jak zmniejszyć poziom kortyzolu bez leków? Co obniża stężenie hormonu stresu? Substancjami „zbijającymi” jego poziom są np. witamina C i kwas omega-3, dlatego warto zwiększyć spożycie produktów zawierających ich znaczne ilości (surowych owoców i warzyw, olejów roślinnych itd.).
Jak jeszcze obniżyć kortyzol w organizmie za pomocą diety? Należy ograniczyć ilość cukru w codziennej diecie i zwiększyć ilość wypijanych płynów. Picie minimum dwóch litrów wody dziennie nie tylko prowadzi do obniżenia poziomu kortyzolu, ale ogólnie wpływa pozytywnie na zdrowie.
Warto również zrezygnować z picia alkoholu i ograniczyć spożywanie kawy, zwłaszcza mocnej. Oprócz zdrowej diety i odpowiednich nawyków żywieniowych, redukcję kortyzolu osiągnąć można poprzez aktywność fizyczną, o ile wysiłek nie będzie zbyt długi i dostosuje się go do swoich fizycznych możliwości.
Zioła na obniżenie kortyzolu
Jak jeszcze można obniżyć kortyzol naturalnie? Czy istnieją zioła obniżające jego poziom? Jeśli chodzi o stosowanie tego rodzaju metod, mogą one okazać się skuteczne tylko wówczas, gdy podłożem problemu jest stres, a przyjmowane substancje wykazują wyciszające właściwości.
Jak zbić kortyzol za ich pomocą? Przy przewlekłym napięciu emocjonalnym można osiągnąć zadowalający efekt, stosując zioła regularnie i długotrwale. Wyciszająco i rozładowująco działają takie rośliny jak melisa, kozłek lekarski czy szyszki chmielu.
W walce z wysokim kortyzolem mogą sprawdzić się również takie substancje jak ashwagandha czy olejek CBD. Ta pierwsza należy do tzw. adaptogenów, czyli roślin żyjących w trudnych warunkach klimatycznych, posiadających duże zdolności adaptacyjne.
Innym wspierającym psychikę adaptogenem jest żeń-szeń, który nie tylko poprawia koncentrację i koi nerwy, ale też podnosi libido i dodaje życiowej energii.
Reklama
Objawy obniżonego poziomu kortyzolu
Jeśli chodzi o wahania poziomu kortyzolu, znacznie częstszym stanem jest jego podwyższenie. Niski kortyzol występuje rzadko i przeważnie ma związek z zaburzeniami pracy nadnerczy lub przysadki mózgowej.
Najczęstsze przyczyny obniżonego kortyzolu to:
- niedoczynność kory nadnerczy (w tym niedoczynność pierwotna, zwana chorobą Addisona),
- niedoczynność przysadki mózgowej,
- niedoczynność podwzgórza,
- wrodzony przerost nadnerczy.
Główne objawy niedoboru kortyzolu to:
- utrata masy ciała,
- obniżenie ciśnienia tętniczego,
- ogólne osłabienie,
- tendencja do omdleń,
- szybkie męczenie się,
- niska odporność na stres,
- luźne stolce.
Zaobserwowanie objawów niskiego kortyzolu powinni być zawsze niezwłocznie skonsultowane z lekarzem, ponieważ obniżenie poziomu tego hormonu zwykle wynika ze stanów chorobowych wymagających leczenia.
Jak podnieść kortyzol?
Jak zostało wspomniane - jeśli niski poziom kortyzolu wynika z niedoczynności kory nadnerczy lub przysadki mózgowej, konieczne jest rozpoczęcie specjalistycznego leczenia. Jak uregulować kortyzol, którego spadek ma charakter sporadyczny i nie jest związany z chorobą?
Poziom hormonu można podnieść, np. poprzez picie mocnej kawy. Kofeina zwiększa stężenie hormonu stresu, dlatego jest dobrym środkiem doraźnym na jego wyrównanie.
Czy istnieją środki podnoszące kortyzol, np. w tabletkach bez recepty? Ponieważ niedobór hormonu jest rzadki, a ponadto zwykle wynika ze stanów chorobowych, w aptekach nie ma właściwie tego rodzaju leków czy suplementów.
Istnieją owszem zastrzyki z kortyzonu, ale nie są one przeznaczone do podnoszenia jego stężenia we krwi. Iniekcje takie - nazywane „blokadą stawów” służą do objawowego leczenia połączeń stawowych i wykazują działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe.
Reklama
Kortyzol w ciąży, podczas karmienia piersią i u dzieci
Ponieważ wysoki kortyzol negatywnie wpływa na funkcjonowanie układu rozrodczego, może utrudniać zajście w ciążę.
Stres jest jedną z najczęstszych przyczyn zaburzeń cyklu miesiączkowego, które z kolei nastręczają trudności z określaniem dni płodnych. Jeśli jednak kobieta ma stwierdzony podwyższony kortyzol, a mimo to zajdzie w ciążę, powinna pozostawać pod stałą opieką lekarza i kontrolować poziom hormonu.
Wysoki kortyzol w ciąży może prowadzić do uszkodzeń serca lub układu nerwowego rozwijającego się płodu. A co z karmieniem piersią? Czy kortyzol przenika do mleka matki? Hormon obecny jest w mleku matki, dlatego podczas karmienia kobieta powinna unikać stresów i sytuacji wpływających na wzrost stężenia tego steroidu.
Czy kortyzol bada się u dzieci? Ponieważ jego stężenie związane jest z poziomem cukru we krwi, podwyższony poziom kortyzolu może występować u dziecka ze stwierdzoną cukrzycą typu 1. Mali pacjenci z cukrzycą są więc niekiedy badani pod kątem kortyzolemii, a wszelkie zaburzenia powinny być u nich leczone.
