Czym jest listerioza?
Listerioza to choroba odzwierzęca, czyli zoonoza. Dotyka różne zwierzęta występujące w klimacie umiarkowanym i chłodnym, takie jak owce, świnie, bydło, konie, kury i gryzonie. U zwierząt gospodarskich jest szczególnie często notowana w okresie zimowo-wiosennym, co jest związane z żywieniem ich zanieczyszczonymi kiszonkami.
U ludzi listerioza wywoływana jest przez gram-dodatnią bakterię Listeria monocytogenes. Występuje powszechnie w środowisku, w tym w glebie, wodzie oraz w żywności. Jest przystosowana do życia w różnych warunkach. Potrafi przeżyć nawet w mięsie baranim w temperaturze -10 do -20°C, w czasie jego dojrzewania, peklowania i mrożenia. Z tego powodu produkty spożywcze przechowywane w chłodni są ważnym źródłem zakażeń.
Listerioza należy do rzadkich chorób zakaźnych, jednak może być bardzo groźna dla kobiet w ciąży i noworodków (podobnie jak toksoplazmoza). Przebieg infekcji jest dotkliwy również dla osób starszych oraz z obniżoną odpornością. Okres wylęgania listeriozy to maksymalnie kilka dni. Zakażenie rozwija się, gdy bakterie przenikną do krwi oraz układu nerwowego. Może dojść do:
- uogólnionego zakażenia,
- zapalenia mózgu,
- zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych,
- zapalenia układu rozrodczego
- czy obumarcia płodów.
Listerioza występuje na całym świecie i obecnie stała się jednym z poważniejszych zagrożeń związanych z żywnością. Pomimo postępów w wykrywaniu L. monocytogenes w żywności zauważa się wzrost liczby zachorowań. W Europie i w Polsce rośnie liczba przypadków, zarówno sporadycznych, jak i epidemicznych. Największa epidemia listeriozy ostatnich lat miała miejsce w USA we wrześniu 2011. Była spowodowana zakażonymi melonami z Kolorado i doprowadziła do śmierci 13 osób. Szacuje się, że około 5-10% ludzi jest bezobjawowymi nosicielami listerii w przewodzie pokarmowym.
W Polsce listerioza podlega obowiązkowi rejestracji oraz znajduje się na liście chorób zakaźnych i zakażeń człowieka, które muszą być zgłaszane do odpowiednich służb. Jeśli dojdzie do zakażenia ogólnoustrojowego, musi być ono zgłoszone do Sanepidu w Polsce i w Unii Europejskiej.
W klasyfikacji ICD-10 listerioza jest oznaczona, jako A32 i P37.2, a jej następstwa można również znaleźć pod symbolem O35.8. ICD-11 umiejscawia tę chorobę pod kodami 1C1A oraz KA61.1.
Reklama
Jak można się zarazić listeriozą?
Listeria monocytogenes jest szeroko rozpowszechniona w środowisku, zanieczyszczając glebę, wodę i rośliny. Listerioza została stwierdzona u owiec, u kóz, a nosicielami patogenu może być 40 innych gatunków zwierząt - domowych oraz dzikich. To umożliwia rozprzestrzenianie się infekcji między zwierzętami oraz między zwierzętami a ludźmi. Ponadto, nawet 5-10% populacji ludzi może być bezobjawowymi nosicielami listerii, która bytuje w ich przewodzie pokarmowym lub pochwie.
Takie osoby stwarzają ryzyko transmisji bakterii. Drogi zakażenia listeriozą, to:
- droga płciowa,
- uszkodzona skóra,
- błony śluzowe układu oddechowego,
- spojówki,
- kanał rodny i łożysko (listerioza wrodzona).
Dodatkowo, listerioza została uznana za antropozoonozę, co oznacza, że człowiek najczęściej zaraża się nią drogą pokarmową, poprzez spożycie zanieczyszczonej żywności. Listeria monocytogenes charakteryzuje się odpornością na warunki środowiskowe oraz zdolnością do wzrostu w niskich temperaturach. Z tej przyczyny bakteria szybko namnaża się w nieodpowiednio przetworzonych i źle przechowywanych produktach spożywczych, takich jak mleko, sery, surowe mięso, surowe owoce morza, mrożonki czy produkty garmażeryjne. Patogen z łatwością mnoży się też na przedmiotach codziennego użytku, takich jak ścierki kuchenne, wanny czy lodówki.
Pomimo szerokiego występowania L. monocytogenes w środowisku, zapadalność na listeriozę jest stosunkowo niska i dotyczy głównie osób z grup podwyższonego ryzyka. Należą do nich ludzie pracujący ze zwierzętami, na przykład producenci trzody, pracownicy weterynaryjni i pracownicy przemysłu mięsnego. Zwiększone predyspozycje do zachorowania wykazują natomiast:
- ciężarne,
- płody i noworodki,
- osoby starsze (powyżej 65. roku życia),
- alkoholicy,
- pacjenci z osłabioną odpornością, na przykład po przeszczepach lub chorzy na AIDS.
Tym osobom zalecane jest zachowanie zwiększonej ostrożności. Po zjedzeniu oscypka bez odpowiedniej obróbki termicznej przyszła matka może mieć poważne kłopoty z ciążą.
Reklama
Objawy listeriozy
Po ilu dniach pojawiają się objawy listeriozy? Czasem może to być kwestia kilku godzin. Najczęściej jednak symptomy rozwijają się do paru dni po spożyciu zakażonego pokarmu. U dorosłych z prawidłowo funkcjonującym układem odpornościowym objawy listeriozy zazwyczaj są łagodne, często niespecyficzne i kończą się samoistnie. Obejmują:
- ból stawów i mięśni,
- ból głowy,
- złe samopoczucie,
- umiarkowaną biegunkę, wymioty,
- wysoką temperaturę,
- dolegliwości żołądkowe,
- senność.
Listerioza dotyka jednak najczęściej kobiety ciężarne i noworodki, osoby powyżej 60. roku życia, z obniżoną odpornością, wyniszczonych chorobami lub poddanych leczeniu lekami immunosupresyjnymi. W takich przypadkach choroba może mieć groźniejszy przebieg, wymagający leczenia na oddziale intensywnej terapii. Objawy listeriozy u ludzi różnią się w zależności od formy klinicznej choroby.
- Najczęstsza forma - zakażenie ośrodkowego układu nerwowego. Objawia się, jako zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, z towarzyszącą ataksją, drżeniem, drgawkami i zaburzeniami świadomości. Zaburzenia psychiczne oraz ataki padaczki dotykają około 25% pacjentów. Początek choroby jest nagły, a śmierć może nastąpić w ciągu 24-48 godzin.
- Postać septyczna - ciężka forma choroby, która występuje u osób wyniszczonych i może kończyć się śmiercią. Przebiega ze skomplikowanym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych. Jej objawy są podobne do innych form sepsy, w tym zapalenia wsierdzia. Często towarzyszy jej zapalenie płuc.
- Rzadkie formy listeriozy - mogą obejmować zapalenie węzłów chłonnych szyjnych, zmiany skórne (zwłaszcza u lekarzy weterynarii) oraz zapalenie spojówek. Bakteria Listeria monocytogenes może również powodować anginę, zapalenie cewki moczowej, zapalenie oka lub ucha.
- Listerioza okołoporodowa - przybiera postać wczesną i późną. U matki objawy są łagodne - gorączka, ból głowy i gardła, dreszcze i biegunka. Niestety choroba często skutkuje powikłaniami ciążowymi, przedwczesnym porodem lub nawet poronieniem. Jest szczególnie niebezpieczna dla noworodków - ponad 50% zakażonych dzieci umiera.
Reklama
Badania na listeriozę
Jak wykryć listeriozę? Podejrzenie zakażenia listerią sugerują symptomy, takie jak poronienia i objawy neurologiczne, a także charakterystyczne wyniki sekcji zwłok. Aby zdiagnozować listeriozę należy też odróżnić ją od innych chorób i przyczyn zgonów. U noworodków trzeba wykluczyć przykładowo kiłę, toksoplazmozę, cytomegalię czy erytroblastozę. To jednak za mało, by rozpoznać chorobę u dorosłych.
Diagnostyka listeriozy jest trudna, więc opiera się głównie na badaniach. Skierowanie na nie można otrzymać od lekarza internisty, pediatry, ginekologa-położnika lub specjalisty chorób zakaźnych. Do identyfikacji bakterii u ludzi, zwierząt, a także w żywności stosuje się zarówno tradycyjne metody diagnostyczne, jak i nowoczesne techniki. Badanie moczu nie jest w tym przypadku rutynowo stosowane. W zależności od przypadku, wykonuje się:
- Badania bakteriologiczne i PCR - analiza i badanie krwi, płynu mózgowo-rdzeniowego, treści pęcherzyków, ropy, wymazów z pochwy, wód płodowych, moczu, a u noworodków również smółki. Wyniki powinny być gotowe w ciągu 1-5dni. Interpretacja wyników badań jest łatwa i jednoznaczna. Wyizolowanie L. monocytogenes z pobranej próbki potwierdza zakażenie.
- Diagnostykę serologiczną - odczyny aglutynacji, wiązania dopełniacza i hemaglutynacji biernej. Na wyniki czeka się do tygodnia. Stwierdzenie obecności przeciwciał przeciwko Listeria monocytogenes jest potwierdzeniem choroby. IgM występują na wczesnym etapie choroby, natomiast IgG świadczą o trwającym lub przebytym zakażeniu.
Badanie krwi w kierunku listeriozy powinno się wykonać, jeśli podejrzewa się spożycie zakażonej żywności lub w przypadku wystąpienia niepokojących objawów, zwłaszcza w ciąży. Alarmujące może być też podwyższone stężenie białka C-reaktywnego (CRP), który jest markerem stanu zapalnego i wskazuje na infekcje.
Reklama
Leczenie listeriozy
W leczeniu listeriozy jedyną działającą formą terapii jest antybiotykoterapia. Jej skuteczność zależy od szybkiego podania dużych dawek leków, które mają osiągnąć stężenie terapeutyczne w mózgu. Leczenie Listerii monocytogenes przebiega z wyboru z użyciem ampicyliny, ponieważ bakteria ta jest wrażliwa na penicyliny. Często łączy się ją z aminoglikozydem - każdy lekarz samodzielnie decyduje, jaki antybiotyk wybrać. Może to być na przykład gentamycyna lub kanamycyna.
Alternatywnie stosuje się trimetoprim z sulfametoksazolem. Terapia trwa 7-14 dni. Jeśli pojawi się zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lekarz wprowadza chloramfenikol. W ciężkich przypadkach może zastosować leki sterydowe. Jeśli uda się wyleczyć listeriozę, to organizm rozwija odporność, która zmniejsza ryzyko ponownego zachorowania.
U niemowląt wczesne leczenie antybiotykami zapobiega późniejszym powikłaniom neurologicznym. Niestety, w 50% przypadków zakażenie kończy się dla nich śmiercią. W zaawansowanej formie choroby, kiedy występują objawy neurologiczne podawanie środków farmakologicznych często staje się nieskuteczne. Z tego powodu odpowiednia profilaktyka jest tak istotna.
Reklama
Listerioza w ciąży
Objawy listeriozy w ciąży występują najczęściej w 3. trymestrze i mogą przypominać grypę. Zwykle zakażenie ciężarnych przebiega łagodniej niż u innych dorosłych. Potrafi być nawet zupełnie bezobjawowa. Konsekwencje takiej infekcji mają jednak tragiczne skutki. Listeria w ciąży potrafi namnażać się w pochwie oraz macicy i chociaż nie stanowi dużego zagrożenia bezpośrednio dla matki, to jest obecna w ogromnej ilości w jej krwi. Z tego powodu zakażenie listeriozą w ciąży może prowadzić do poważnych powikłań w jej przebiegu, takich jak:
- poronienie lub śmierć płodu,
- przedwczesny poród,
- powikłania ciążowe.
Najniebezpieczniejsza jest listerioza okołoporodowa, występująca u noworodków. Przy braku leczenia w ciąży płód jest zagrożony zakażeniem i rozwinięciem się:
- sepsy,
- zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych,
- zapalenia płuc,
- niewydolności oddechowej,
- opóźnienia umysłowego.
Listerioza u kobiet w ciąży występuje często - statystyki podają, że nawet 18 razy częściej niż w reszcie populacji ludzi. Z tego powodu ciąża jest stanem, w którym trzeba być szczególnie ostrożnym. Aby zminimalizować ryzyko zakażenia, ciężarne powinny szczególnie dbać o higienę, zwłaszcza podczas przygotowywania i spożywania posiłków oraz regularnie przeprowadzać badania na listeriozę, aby wykryć ją w trakcie ciąży jak najszybciej.
Reklama
Listerioza u dzieci
Zakażenie listeriozą w czasie ciąży i w okresie okołoporodowym jest wyjątkowo niebezpieczne. Dzieci przechodzą zakażenie bardzo intensywnie, a choroba charakteryzuje się u nich wysoką śmiertelnością (oscylującą w granicach 50%) oraz występowaniem poważnych powikłań.
Listerioza u noworodka może pojawić się na dwa sposoby.
- Zakażenie okołoporodowe - następuje w wyniku aspiracji płynu owodniowego lub po narażeniu na patogen w kanale rodnym. Do zakażeń może dochodzić nawet w czasie cesarskiego cięcia. W tej formie choroba zazwyczaj atakuje układ nerwowy dziecka i przybiera postać późną (powyżej 5. dnia życia) objawiającą się sepsą oraz zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych lub mózgu.
- Zakażenie w czasie ciąży - na skutek przejścia bakterii przez łożysko do organizmu płodu, podczas jego przebywania w macicy. W takim przypadku choroba przybiera postać wczesną/wrodzoną (poniżej 5. dnia życia) i ma bardziej rozsiany charakter, atakując również inne narządy, takie jak wątroba, śledziona czy płuca. Może prowadzić też do bezpłodności u matki.
Pierwsze objawy listeriozy u niemowląt pojawiają się zwykle w 2. lub 3. tygodniu życia. Charakterystycznym symptomem ciężkiego zakażenia jest ziarniniakowatość, znana jako granulomatosis infantiseptica. Przejawia się ona pojawianiem się rozsianych mikroropni oraz ziarniniaków. Zmiany mogą występować na skórze, w wątrobie, nadnerczach, śledzionie i płucach.
Objawy u dziecka obejmują również grudkowo-krostkową wysypkę skórną. Konsekwencją przeżycia zakażenia listeriozą w młodym wieku mogą być wodogłowie i ciężkie powikłania neurologiczne, w tym opóźnienie rozwoju umysłowego.
Zapobieganie listeriozie
Listeriozy można uniknąć. Kluczem do ochrony człowieka przed tą chorobą jest zapobieganie. Najważniejsze dla profilaktyki jest przestrzeganie zasad higieny osobistej, spożywania posiłków oraz wytwarzania produktów pochodzenia zwierzęcego. Zaleca się:
- myć ręce przed posiłkami,
- płukać owoce i warzywa przed spożyciem,
- używać różnych desek i noży do krojenia mięsa oraz innych produktów spożywczych,
- wystrzegać się spożywania surowego mleka, mięsa, ryb oraz owoców morza (zwłaszcza osoby z obniżoną odpornością i kobiety w ciąży),
- unikać długotrwałego przechowywania potraw mięsnych w lodówce,
- poddawać jedzenie starannej obróbce termicznej (gotowaniu, pasteryzowaniu), która stwarza warunki, w jakich ginie Listeria monocytogenes,
- dbać o odporność - unikać stresu, spożywać posiłki wysokiej jakości,
- eliminować gryzonie, które mogą przenosić bakterie,
- używać środki ochrony osobistej i zachować szczególną ostrożność podczas pracy z materiałem potencjalnie zanieczyszczonym bakteriami, takimi jak poronione płody, łożyska czy zwłoki zwierząt z objawami posocznicy,
- izolować zakażone zwierzęta i stosować odpowiednią dezynfekcję pomieszczeń gospodarskich oraz mających kontakt z żywnością.
Kobiety w ciąży oraz osoby z obniżoną odpornością powinny też badać się na obecność bakterii w organizmie. Jak dotąd listerioza nie doczekała się szczepionki dla ludzi.
