Jak wygląda macierzanka?
Macierzanka (Thymus L) jest niewielką rośliną znaną ze swych leczniczych właściwości, które są wykorzystywane w medycynie naturalnej od wieków.
Rośnie w Europie, północnej części Afryki oraz niektórych rejonach Azji. Obserwuje się jej naturalne występowanie w obszarach o klimacie umiarkowanym oraz śródziemnomorskim.
Poszczególne gatunki macierzanki różnią się między sobą - niektóre z nich są typowymi roślinami zielnymi, inne niewielkimi krzewami. Osiągają one od kilku centymetrów do najwyżej pół metra wysokości.
Pozyskiwanym z macierzanki surowcem zielarskim są całe pędy. W zależności od gatunku, łodygi mogą być krótkie, ale też nieco dłuższe i drewniejące i z licznymi odgałęzieniami.
Niewielkie liście o prostym lub lekko ząbkowanym kształcie są silnie aromatyczne, wydzielając charakterystyczny zapach określany niekiedy jako tymolowy, czasem korzenny lub lekko cytrynowy. Kwiaty są zebrane w kłosy lub główki i zazwyczaj mają kolor jasnoróżowy. Owoce tej rośliny przypominają z kolei małe orzeszki.
Macierzanka była używana do celów leczniczych już w starożytności, przypisywano jej wtedy także szereg innych właściwości, w tym na poły magicznych.
Jednak z hipotez zakłada, że łacińska nazwa Thymus wywodzi się od starogreckiego słowa oznaczającego odwagę. Grecy i Rzymianie mieli bowiem uważać, że roślina ta wzmacnia ciało i umysł, będąc symbolem męstwa. Rzymscy legioniści mieli nawet zażywać kąpieli z dodatkiem wyciągu z macierzanki, by dodać sobie animuszu przed walką.
Część badaczy wywodzi jednak tę nazwę od starożytnych egipskich pojęć tham lub thm, związanych z rytuałami pośmiertnymi. Pozyskiwaną z tej rośliny żywicę używano bowiem nad Nilem do balsamowania zwłok.
Tak czy inaczej, obie tezy wskazują na to, że macierzanka w lecznictwie i kulturze obecna jest od dawna. W późniejszych wiekach jej symbolika nieco ewoluowała. Na przykład w średniowieczu uchodziła za roślinę dodającą odwagi, ale przede wszystkim w sferze miłosnej – dlatego właśnie ówczesne kobiety darowały ją wahającym się lub nieśmiałym wybrankom swojego serca.
Jako ciekawostkę można podać, że do Polski najpopularniejszy bodaj z gatunków macierzanki, jakim jest Thymus vulgaris L, dotarł w XVI wieku wraz z dworem pochodzącej z Włoch królowej Bony. Kąpiel z dodatkiem tego ziela miała… powiększać biust.
Reklama
Gatunki macierzanki
W botanicznej systematyce macierzanka jest rodzajem zaliczanym do rodziny jasnowatych, w obrębie którego wyróżnia się 215 gatunków. Najbardziej znane z nich to:
- Macierzanka pospolita (Thymus vulgaris L), czyli popularny tymianek: roślina lecznicza oraz przyprawa o wyjątkowych właściwościach smakowych, która rośnie dziko głównie nad Morzem Śródziemnym, ale w hodowli występuje też w innych rejonach świata - jest uprawiana między innymi w Polsce.
- Macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum L), nazywana inaczej cząberkiem - jeden z dziesięciu gatunków występujących dziko w Polsce, także zaliczana do grupy roślin leczniczych.
- Macierzanka zwykła (Thymus pulegioides L), znana też jako jajowata - trzeci z gatunków uznawanych za lecznicze, bywa też uprawiany jako roślina ozdobna. W Polsce występuje powszechnie, zwłaszcza w południowej części kraju.
Oprócz tego istnieją liczne inne odmiany tej rośliny, w tym między innymi wczesna, cytrynowa, nadobna, halna i dziesiątki innych. Nie są one jednak stosowane w ziołolecznictwie. Niektóre z nich uprawia się dla celów ozdobnych. Efektownie wyglądają zwłaszcza okazy płożące, „dywanowe”, tworzące przy ziemi malownicze, zbite połacie kwiatów.
Reklama
Uprawa macierzanki
Roślina ta rośnie dziko, może jednak też być hodowana na niewielkiej plantacji, w ogrodzie, a nawet w doniczce czy skrzynce na balkonie.
Wymagania są różne w przypadku poszczególnych gatunków i nie zawsze dobrze znane oraz opisane. Najwięcej w tej materii źródła naukowe mają do powiedzenia odnośnie tymianku. Roślina ta rośnie często w miejscach suchych, ale najbardziej lubi gleby lekko wilgotne (nie toleruje jednak podmokłych).
Ziemia powinna być przepuszczalna i przede wszystkim bogata w wapń. Idealny odczyn gleby jest delikatnie kwasowy (pH na poziomie 5,5 - 6,5). Niezbędna jest też duża dawka słońca.
Wiele osób pyta, czy macierzanka jest wieloletnia. Generalnie tak, choć na przykład tymianek hodowany w Polsce na zewnątrz, ze względu na ograniczoną tolerancję niskich temperatur w praktyce może się okazać jednoroczny.
Kiedy siać tymianek? Z nasion - najlepiej wczesną wiosną, w marcu lub kwietniu. Sadzonki natomiast można umieszczać w ziemi w maju lub czerwcu. Późniejsza pielęgnacja nie jest trudna – wystarczy umiarkowane podlewania i regularne odchwaszczanie.
Jeśli chodzi o zbiory, można ich dokonywać na bieżąco. Co niezwykle ważne, pozyskuje się całe pędy, a więc łodygi z gałązkami, listkami i kwiatami.
Nie należy się obawiać przycinania, ponieważ roślina szybko odrośnie. Ponieważ surowcem zielarskim są pędy suszone, niezwykle ważna jest kwestia doprowadzenia zbiorów do pożądanego stanu.
Jak suszyć macierzankę? Należy ją rozłożyć w suchym i zacienionym miejscu lub suszarni, w temperaturze nie przekraczającej 35 stopni.
W przypadku małych domowych zbiorów doskonale sprawdza się suszenie w zawieszonych, związanych pęczkach. Świeże ziele daje się natomiast przechowywać przez pewien czas w lodówce lub chłodni, w temperaturze 0 stopni.
Reklama
Właściwości macierzanki
Właściwości lecznicze macierzanka zawdzięcza bogactwu zawartych w niej substancji czynnych. Skład może się różnić w zależności od odmiany
Jeśli chodzi o leczniczy gatunek, jakim jest tymianek, najważniejszym komponentem jest olejek eteryczny, w skład którego wchodzą przede wszystkim tymol i karwakrol - organiczne związki chemiczne z grupy fenoli i terpenoidów.
Oprócz tego można też w olejku wyizolować takie substancje, jak między innymi: linalol, borneol, cyneol, garbniki, kwasy triterpenowe , gorycze, saponiny czy flawonoidy.
Macierzanka piaskowa z kolei jest bogata w olejek eteryczny, garbniki i flawonoidy, takie jak luteolina, apigenina czy glikozydy skutellareiny.
Najczęściej opisywaną właściwością Thymus vulgaris jest działanie spazmolityczne, co ma związek m.in. z obecnością takich flawonoidów, jak tymonina, czy cirsilineol.
Badania naukowe na zwierzętach wykazały, że działają one rozkurczająco na mięśnie gładkie tchawicy i jelita krętego. Inna praca naukowa potwierdziła, że wyciąg wodny z tej rośliny wspiera pracę mechanizmu rzęskowego służącego oczyszczaniu dróg oddechowych z zalegającej wydzieliny.
Udowodnione jest też działanie antybakteryjne, zarówno względem bakterii Gram-dodatnich, jak też ujemnych, w czym zasługę mają między innymi tymol, kwas kawowy, garbniki oraz flawonoidy.
Wspomniane przez M. Kanię badania potwierdziły skuteczność względem pałeczek Helicobacter pylori, które kolonizują układ trawienny.
Wykazuje się też właściwości przeciwgrzybicze wobec drożdżaków Candida albican oraz Candida kruse, a także pleśni takich jak Aspergillus flavus i kilka innych.
Oprócz tego naukowcy wspominają też o właściwościach wykrztuśnych, przeciwzapalnych oraz antyoksydacyjnych (zwalczanie tzw. wolnych rodników odpowiedzialnych między innymi za procesy starzenia się skóry oraz nowotworzenia).
Podobne cechy przypisywane są macierzance piaskowej oraz zwykłej. W tym przypadku najczęściej mówi się o działaniu wykrztuśnym, wspierającym procesy trawienia, przeciwzapalnym, antyseptycznym oraz moczopędnym.
Reklama
Zastosowanie macierzanki. Na co pomaga?
Tak liczne właściwości przekładają się na bogatą paletę zastosowań - w szczególności dotyczy to macierzanki pospolitej, czyli tymianku.
Pozyskiwany z tej rośliny susz wykorzystywany jest w medycynie naturalnej - jest to jeden z najbardziej upowszechnionych fitoterapeutyków na świecie.
Macierzankę używa się też w kosmetyce i kosmetologii. Jest ona ponadto cenionym składnikiem kulinarnym, wzbogacającym smak potraw oraz zwiększającym ich walory prozdrowotne.
Ze względu na pięknie kwiaty, roślina ta świetnie sprawdza się również w ogrodach, na balkonach i parapetach w charakterze efektownej ozdoby.
Zastosowanie macierzanki w lecznictwie
Macierzankę poleca się stosować na różnego typu dolegliwości układu trawiennego, takie jak zapalnie żołądka i choroba wrzodowa, a nawet w profilaktyce nowotworów oraz innych schorzeń, których czynnik etiologiczny stanowią bakterie Helicobacter pylori.
Oprócz tego roślina ta zwiększa też apetyt i usprawnia mechanizm trawienia spożywanych pokarmów. Dodatkowo, działając rozkurczowo, może łagodzić bóle brzucha związane ze schorzeniami jelit. Tonuje też dolegliwości występujące przed miesiączką u kobiet.
Wiele osób pyta, czy macierzankę stosuje się na przeziębienie. Tak, jest to jedno z tych ziół, które sprawdzają się przy infekcjach górnych dróg oddechowych.
Nie ma wprawdzie działania przeciwwirusowego, ale może być używane na kaszel, zwłaszcza mokry. Przydatne w tym kontekście jest opisane wyżej działanie wykrztuśne, ułatwiające oczyszczanie z flegmy. Aby osiągnąć pożądany efekt, można macierzankę pić lub wykorzystywać jako aromatyczny dodatek do inhalacji.
Warto podkreślić, że na podobnej zasadzie ziele macierzanki działa w przypadku osób oczyszczających płuca przy wychodzeniu z nałogu tytoniowego, gdy w drogach oddechowych zalegają duże ilości wydzieliny i zanieczyszczeń, a naturalny mechanizm rzęskowy jest silnie zaburzony.
Z uwagi na właściwości przeciwzapalne, macierzanka pomaga nie tylko w leczeniu zwykłych infekcji, ale też może być używana między innymi na stawy, trądzik i inne schorzenia, w których istotną rolę odgrywają mechanizmy zapalne.
Działanie antyseptyczne pozwala wykorzystywać macierzankę do sporządzania płukanek na gardło i problemy w obrębie jamy ustnej, a także do przemywania ran czy miejsc po ukąszeniach komarów i innych owadów.
Oprócz tego stosuje się też macierzankę na pamięć - jej korzystne oddziaływanie na układ nerwowy może być związane z obecnością w składzie flawonoidu o nazwie apigenina.
Zastosowanie macierzanki w kosmetyce
Właściwości przeciwzapalne i bakteriostatyczne sprawiają, że macierzanka jest stosowana na twarz objętą różnego typu problemami dermatologicznymi. Tak jak zostało wspomniane wyżej, najczęstszym wskazaniem jest trądzik - choroba, w patomechanizmie której ważną rolę odgrywają czynniki zapalne oraz bakteryjne.
Skuteczność wykazywana przeciw różnym typom bakterii, a także działanie odkażające powodują, że wyciągi z tej rośliny mogą być wykorzystywane jako dodatek do past zębów, a także różnego rodzaju preparatów służących higienie jamy ustnej. Z tego samego powodu Thymus może być składnikiem płynów do higieny intymnej dla kobiet.
Dość często używa się też macierzankę na włosy oraz owłosioną skórę głowy. Niegdyś ekstrakty z tej rośliny były wykorzystywane po prostu do mycia, dziś natomiast uważa się, że mogą być przydatne przy różnego typu problemach dermatologicznych, takich jak grzybica oraz łojotokowe zapalenie skóry głowy.
Zastosowanie macierzanki w kuchni
Czy macierzanka jest jadalna? Tak. W kuchni wykorzystywana jest jako przyprawa. W szczególności ceniony jest w tym kontekście tymianek. W postaci suszonej jest on dodawany do potraw, nadając im bardzo charakterystycznego smaku i woni.
W szczególności często wykorzystuje się go w kuchni włoskiej, francuskiej i greckiej, ale nie tylko. Idealnie nadaje się między innymi do pieczonych mięs (bardzo dobrze pasuje do wołowiny, jagnięciny czy cielęciny), wędlin, pasztetów, a także zup, sosów, farszów, potraw przyrządzanych z roślin strączkowych.
W podobnym charakterze jest używana macierzanka piaskowa, choć nie jest ona tak powszechna w kuchni jak tymianek.
Thymus dodaje się do potraw smażonych, pieczonych i gotowanych w końcowej fazie ich przyrządzania, co zapobiega utracie walorów smakowych i zapachowych, a także prozdrowotnych. Warto bowiem pamiętać, że także w zastosowaniach czysto kulinarnych macierzanka uwalnia swoją leczniczą moc.
Reklama
Jak stosować macierzankę?
Macierzankę można stosować w wielu postaciach. Jedną z najpopularniejszych, a zarazem najprostszych do samodzielnego przygotowania jest herbata.
Tego typu napar sporządza się z suszonego ziela, zalewanego wrzącą wodą. Nadaje się do picia, ale też inhalacji oraz płukania ust i gardła.
Specyfik pomaga nie tylko na oczyszczanie dróg oddechowych. W postaci wyciągu wodnego macierzanka jest też doskonałym tonikiem służącym do przemywania cery trądzikowej.
Nadaje się również do płukania włosów i mycia owłosionej skóry głowy. Może być również dodawana do kąpieli.
Stosowany na kaszel syrop z macierzanki pospolitej można zrobić na wiele sposobów. Najprościej jest to uczynić dosypując suszone pędy do gotującej się wody z cukrem. Miksturę taką zostawia się na wolnym ogniu przez kilka minut, a następnie studzi, odcedza i przelewa do butelki.
Inną formą przygotowania jest nalewka z macierzanki - w tym przypadku ziele wystarczy zalać spirytusem lub wódką. Alkohol ten może być wykorzystywany do nacierania stawów objętych stanem zapalnym, a nawet wcierania w klatkę piersiową przy infekcjach dróg oddechowych.
W sklepach zielarskich i kosmetycznych dostępny jest również olejek z macierzanki. Warto przy tym wiedzieć, że nie jest on produkowany wyłącznie z pędów Thymus. Do jego wytwarzania wykorzystuje się susz połączony z różnego typu olejami, na przykład kokosowym czy słonecznikowym.
Reklama
Macierzanka dla dzieci
Kąpiel niemowlaka w macierzance jest jednym z licznych domowych sposobów na różnego typu dolegliwości typowe dla pierwszych miesięcy życia, w tym problemy skórne czy infekcje dróg oddechowych.
Niekiedy też zaleca się podawanie maluchom herbatek przyrządzonych z suszu Thymus. Należy jednak podkreślić, że nie ma badań potwierdzających bezpieczeństwo stosowania ziela macierzanki u tak małych dzieci.
Nie ma też sformułowanych jasno zasad odnośnie dolnej granicy wiekowej. Dlatego często odradzane jest wykorzystywanie tego surowca zielarskiego u maluchów poniżej szóstego, a nawet dwunastego roku życia.
Ostrożność zalecana jest zwłaszcza w przypadku zastosowań wewnętrznych (napar, krople), ale macierzanka dla dziecka może się okazać szkodliwa nawet jako dodatek do kąpieli - zawarte w niej olejki eteryczne mogą potencjalnie działać drażniąco na delikatną skórę maluszka.
Macierzanka dla kobiet ciąży
Na podobnej zasadzie formułowane są zastrzeżenia w kwestii stosowania macierzanki w ciąży oraz w okresie laktacji (karmienia piersią).
Także i w tym przypadku brak jest badań naukowych określających poziom bezpieczeństwa i ewentualny wpływ na płód oraz malucha po przyjściu na świat.
W związku z tym kobiety ciężarne i karmiące nie powinny macierzanki pić, ani używać jej w jakikolwiek inny sposób.
W razie wątpliwości warto się skonsultować z lekarzem. Można podejrzewać, że specjalista zaleci inne, lepiej przebadane metody leczenia występujących dolegliwości.
Przeciwwskazania i skutki uboczne stosowania macierzanki
Skutki uboczne ziela macierzanki także nie są dobrze znane i opisane. Z ogólnodostępnej wiedzy wynika jednak, że nie są one liczne.
Wspomina się niekiedy, że Thymus może wpływać na działanie tarczycy, zaburzając naturalny rytm wydzielania hormonów. W związku z tym choroby gruczołu tarczowego są uważane za jedno z podstawowych przeciwwskazań do używania macierzanki.
Innym jest uczulenie na którykolwiek ze składników olejku eterycznego, w tym w szczególności silnie działający tymol. Oprócz tego należy pamiętać o zastrzeżeniach dotyczących kobiet ciężarnych i karmiących, a także dzieci.
Cena macierzanki. Gdzie kupić?
Gdzie kupić macierzankę? Suszony surowiec przeznaczony do zastosowań leczniczych dostępny jest w sklepach zielarskich i ze zdrową żywnością, czasem też w aptekach.
Cena nie jest w tym przypadku wygórowana i wynosi około 60-70 złotych za kilogram. Mniejsze opakowania zawierające 50 g suszu kosztują od 4 do 8 złotych.
Sadzonki macierzanki dostępne są w sklepach ogrodniczych w cenie kilkunastu złotych. Najłatwiej jest je kupić późną wiosną.
