Czym są markery nowotworowe?
Co to są markery nowotworowe? To substancje, których obecność lub stężenie pozostaje w związku z rozwojem nowotworu.
Mogą one być wydzielane przez komórki nowotworowe do płynów ustrojowych (osocze, wysięki) pozostawać na powierzchni komórek lub pochodzić z komórek nienowotworowych stymulowanych sąsiadującymi zmianami proliferacyjnymi.
Komórkowe antygeny są związane ze strukturami komórkowymi i mogą być wykrywane w badaniach histologicznych. W diagnostyce laboratoryjnej są głównie wykorzystywane krążące we krwi markery nowotworowe.
U dorosłego zdrowego człowieka nowotworowe markery nie występują w ogóle bądź w niskich stężeniach. Mogą występować w postaci antygenów, białek enzymów lub hormonów. Wzrost poziomu markerów nowotworowych w organizmie może, ale nie musi świadczyć o rozwoju choroby nowotworowej.
Reklama
Rodzaje markerów nowotworowych
Każdy rodzaj nowotworu z jednej strony wydziela charakterystyczną dla siebie substancję markerową, z drugiej jednak może produkować różne markery, odpowiadające innym rodzajom nowotworów.
Część markerów może wskazywać na konkretny nowotwór, np. marker PSA jest pomocny w diagnostyce raka prostaty, inne z kolei mogą świadczyć o obecności nowotworu jajnika lub nowotworu żołądka (np. marker CA 7-4).
W diagnostyce procesu nowotworowego zaleca się więc wykonanie szerszego badania tzw. panelu markerowego, co pozwala bardziej precyzyjnie określić pochodzenie zmian nowotworowych.
Podział markerów nowotworowych:
- antygeny płodowe i zarodkowe,
- antygeny łożyskowe,
- antygeny swoiste dla proliferujących komórek nowotworowych,
- antygeny apoptozy i obumierania komórkowego,
- hormony polipeptydowe wytwarzane ekotopowo przez nowotwory,
- inne substancje wydzielane przez komórki nowotworowe.
Rodzaje markerów nowotworowych:
- jajnika: CA 125, CA 72-4, TPA, A,FP, HCG,
- jąder: AFP, HCG, TPA
- chłoniak, białaczka: TK, beta-2 mikroglobulina,
- mózgu, czerniak: S 100,
- okrężnicy i odbytnicy: TPA, CEA, CA 19-9, p53,
- pęcherza moczowego: TPA,
- piersi: CA 15-3, CEA, TPA, TK, p53, uPA,
- prostaty: PSA, fPSA, TPA, PAP,
- płuc: TPA, NSE, CEA, TK, p53,
- trzustki i dróg żółciowych: CA 19-9, CEA, TPA, CA 125,
- wątroby: TPA, AFP,
- żołądka: CEA, CA 72-4, CA 19.
Reklama
Normy markerów nowotworowych
W celu określenia poziomu markera nowotworowego wykonuje się specjalistyczne badanie krwi. W niektórych przypadkach stężenie markerów można określić przez badanie moczu lub tkanki. Najczęściej badane markery nowotworowe to:
- CA 125 wykorzystywany w diagnostyce raka jajnika,
- PSA – marker raka prostaty,
- CA 72-4, który nie występuje w zdrowych tkankach, a podwyższenie jego stężenia może wskazywać na raku żołądka, jelita grubego, przełyku czy jajnika,
- AFP – pomocny w rozpoznaniu nowotworu wątroby lub jąder,
- CEA - antygen, którego wysokie stężenie może wskazywać na guza jelita grubego, trzustki, wątroby, piersi, płuc lub pęcherza moczowego,
- Beta-HCG, antygen wytwarzany przez komórki łożyska przez co może być obecny we krwi ciężarnych, obecny w przypadku choroby trofoblastycznej i zaśniadu groniastego, w nowotworach zarodkowych i jąder,
- kalcytonina – marker wykorzystywany w diagnostyce nowotworu tarczycy,
- CA 15-3 – antygen, którego podwyższony poziom może wskazywać na nowotworu piersi.
Antygeny płodowe i zarodkowe
Obecne w tkankach i krwi płodu, zanikają w kilka dni po urodzeniu, pojawiają się w komórkach nowotworowych w skutek ekspresji odpowiedniego genu.
- CEA (antygen karcinoembrionalny) - rak jelita grubego i odbytnicy, rak żołądka, trzustki, piersi, płuca, szyjki macicy, rak pęcherza moczowego, prostaty, nowotwory nienabłonkowe (neuroblastoma, mięsaki, chłoniaki złośliwe, białaczki)
Norma do 4 ng/ml, u kobiet w ciąży i u palaczy – do 10 ng/ml (podobnie o spożyciu alkoholu)
Do 20 ng/ml – zapalenie i marskość wątroby, przewlekłe zapalenie trzustki, choroba wrzodowa żołądka, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, zapalenie płuc.
- AFP (alpa fetoproteina) – noworodki 30 – 40 ng/ml, dorośli 15 ng/ml. Pierwotny rak wątroby, zarodkowo komórkowy raj jądra, jajnika, rak żołądka, dróg żółciowych, trzustki, płuc.
Także w III trymestrze ciąży, przewlekłe zapalenie wątroby, marskość wątroby. Utrzymujące się niskie stężenie po 10 tyg. ciąży stanowi wiarygodny wskaźnik uszkodzeń cewy nerwowej, obecności zespołu Downa.
Antygeny łożyskowe
Fizjologicznie występujące w surowicy krwi kobiet w ciąży i zanikające po porodzie; należy do nich gonadotropina kosmówkowa (HCG), laktogen łożyskowy (HPL) i łożyskowa fosfataza alkaliczna.
• HCG (gonadotropina kosmówkowa) – do 5 IU/L. Nowotwory złośliwe z niedojrzałą tkanką zarodkową (złośliwy nabłoniak kosmówkowy jądra lub jajnika, zaśniad groniasty, nienasieniakowate nowotwory, nasieniaki), nowotwory pęcherza moczowego, płuc, trzustki.
• B1 – glikoproteina występuje fizjologicznie we krwi, urynie i płynie owodniowym u kobiet ciężarnych, u osób zdrowych stężenie jest nieoznaczalne. Zaśniad groniasty, kosmówczak.
• Łożyskowy izoenzym fosfatazy alkalicznej – śladowe ilości stwierdza się u osób zdrowych i w stanach zapalnych. Rak oskrzeli, jelita grubego, pierwotny rak wątroby, rak szyjki macicy, nowotwory pochodzenia trofoblastycznego.
Antygeny swoiste dla proliferujących komórek nowotworowych
Wytwarzanie w następstwie ekspresji genów odpowiedzialnych za ich wytwarzanie lub powstających w wyniku namnażania komórek.
• TPS (tkankowy swoisty antygen polipeptydowy) – 80 – 100 U/I
Wskaźnik proliferacji komórkowej nowotworów wzrost jego stężenia poprzedza wzrost stężenia markerów różnicowania, w trakcie leczenia jego poziom spada szybciej niż inne. ↑ stany zapalne, choroby o etiologii nienowotworowej.
Antygeny apoptozy i obumierania komórkowego
Podwyższenie ich stężenia należy wiązać z nasileniem procesów obumierania.
• TPA (tkankowy antygen polipeptydowy) – 85 – 120 U/I. Rak płuc, piersi, jelita grubego, pęcherza moczowego, stany zapalne, niezłośliwe zmiany w płucach, wątrobie, układzie moczowo–płciowym.
• CYFRA 21- 1 – 3,3 ng/ml. Płaskonabłonkowy rak płuc i wątroby, u około 20-40% chorych na nowotwory złośliwe głowy i szyi.
Reklama
Hormony polipeptydowe wytwarzane ekotopowo przez nowotwory
To między innymi hormony przysadki mózgowej (ACTH, ADH, TSH), gruczołu tarczowego i gruczołów trzytarczowych (kalcytonina, PTH).
Hormony polipeptydowe wytwarzane ekotopowo przez nowotwory:
- ADH (hormon antydiuretyczny) – rak owsiano komórkowy oskrzela, rak trzustki, rak rdzeniasty tarczycy, rak żołądka, jelita grubego, jajnika, stercza, piersi, nerki.
- TSH (hormon tyreotropowy) – nabłoniak kosmówkowy, zaśniad groniasty.
- Hormonu polipeptydowe wytwarzane ekotopowo przez nowotwory.
- PTH (parathormon) rak płuc, nerki, pęcherza moczowego, jajnika, jelita grubego, trzustki, wątroby.
- CT (kalcytonina) – stany hiperplazji, rak rdzenia sty tarczycy, owsiano komórkowy płuc, rak piersi.
- Inne substancje wydzielane przez komórki nowotworowe (para proteiny, enzymy itp.)
- PSA (swoisty antygen sterczowy) - rak prostaty do 4 ng/ml - wartość odcinająca ustalona arbitralnie, jako rodzaj optymalnego bilansu pomiędzy czułością i swoistością diagnostyczną. W warunkach fizjologicznych komórki nabłonkowe stanowią barierę ochronna zapobiegająca ucieczce antygenu do krążenia. Jego wzrost następuje wraz z wiekiem.
- ACP (fosfataza kwaśna) – rak stercza, pierwotne nowotwory oraz przerzuty do kości, choroba Pageta, osteoporoza, pierwotna niedoczynność przytarczyc, niedokrwistość metaloplastyczna, trombopatie.
- ALP (fosfataza zasadowa) – przerzuty do kośćca, rak piersi (izoenzym kostny), nowotwory wątroby, płuc (izoenzym Ragana), gruczolakoraki trzustki, raki przewodów żółciowych.
- 5’ – nukleotydaza – różnicowanie zaburzeń poza- i śródwątrobowych.
- β – glukuromidaza – rak trzustki, jelita grubego, choroby wątroby o nienowotworowej etiologii.
- Inne substancje wydzielane przez komórki nowotworowe
- γ – glutamylotranspeptydaza mleczanowa) – raki wątroby jajnika grubego, piersi, płuc, białaczki, chłoniaki.
- AspAT i ALAT (aminotransferazy asparaginowa i alaninowa) – pierwotne i przerzutowe nowotwory wątroby, zmiany martwicze wątroby.
- CK (kinaza kreatynowa) – izoenzym BB (typ mózgowy) – u pewnego odsetka chorych na raka stercza, drobnokomórkowego raka płuc, jajnika, okrężnicy.
- NSE (swoista enolaza neuronowa) – nowotworów mózgu, jajnika, rak płuc, zapalenie płuc, urazy głowy, szok septyczny.
- CA 19 – 9-37 U/ml. Nowotwory złośliwe przewodu pokarmowego, szczególnie trzustki, woreczka żółciowego. Razem z CEA wykorzystywany do monitorowania leczenia i wznowy raka trzustki.
- CA 125 - 35 U/ml. Rak jajnika, 1 trymestr ciąży, miesiączka, w choroby autoimmunologiczne, zapalenie wątroby, trzustki, przydatków, marskość wątroby.
- SCC-Ag-1,5 ng/ml. Rak płaskonabłonkowy szyjki macicy, płuc, niezłośliwe guzy głowy i szyi, zakaźne i niezakaźne choroby płuc, nerek.
- CA 15-3 – 15-30 U/ml. Rak piersi, rak jajnika, szyjki macicy, endometrium, niedrobno komórkowy rak płuc, niezłośliwe zmiany w gruczole mlecznym, jajnikach, przewodzie pokarmowym, płuchach, III trymestr ciąży, marskość wątroby, zapalenie wątroby.
- CA 72-4 – 2,5 – 4 U/ml. Rak jelita grubego, żołądka, przełyku, rak ekspresję w komórkach i tkankach prawidłowych.
Reklama
Markery nowotworowe CEA
CEA (antygen karcynoembrionalny, ang. carcino-embryonic antigen, CEA) – jest glikoproteiną pochodzenia płodowego, a podwyższenie jego poziomu może wskazywać na nowotwór jelita grubego i odbytnicy, raka żołądka, trzustki, piersi, płuc, szyjki macicy, raka pęcherza moczowego, prostaty, nowotwory nienabłonkowe (neuroblastoma, mięsaki, chłoniaki złośliwe, białaczki)
• Norma do 4 ng/ml, u kobiet w ciąży i u palaczy – do 10 ng/ml (podobnie po spożyciu alkoholu)
• Do 20 ng/ml – zapalenie i marskość wątroby, przewlekłe zapalenie trzustki, choroba wrzodowa żołądka, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, zapalenie płuc.
Reklama
Markery nowotworowe jajnika
Jaki wynik CA 125 świadczy o raku? Markery CA 125 to glikoproteina antygenowa. CA 125 stosowany jest przede wszystkim w rozpoznaniu raka jajnika. Stężenie powyżej normy występuje u 83% chorych w zaawansowanym złośliwym nabłonkowym nowotworze jajnika i tylko u 1–2% zdrowych.
Zwiększenie poziomu CA 125 występuje w 85% przypadków raka surowiczego, 65% endometrialnego, 40% jasnokomórkowego, 35% niezróżnicowanego i 12% śluzowego.
Poza nowotworem jajnika podwyższony poziom CA 125 obserwuje się również w przypadku raka piersi, międzybłoniaku opłucnej, chłoniakach nieziarniczych, raku żołądka i mięśniakomięsaku gładkokomórkowym.
Górna granica normy stężenia CA 125 to 35 UI/m.
Podwyższone stężenie CA 125 występuje również:
- w 1 trymestrze ciąży,
- podczas miesiączki,
- w chorobach autoimmunologicznych,
- w zapaleniu wątroby,
- w zapaleniu trzustki,
- w zapaleniu przydatków,
- przy marskości wątroby,
- w endometriozie,
- w zapaleniu osierdzia,
- przy zapaleniu płuc,
- w cukrzycy.
Reklama
Badanie markerów nowotworowych
W celu określenia stężenia markerów nowotworowych wykonuje się specjalistyczne badanie krwi.
Oznaczanie markerów nowotworowych to badanie próbek DNA, RNA, fragmentów tkanek, białek i komórek. Jest ono refundowane i można je wykonać bezpłatnie. Jednak tylko w przypadku gdy lekarz wypisze nam skierowanie. Można je również wykonać prywatnie w laboratorium na własny koszt.
Cel oznaczania markerów nowotworowych:
- wykrycie nowotworu,
- lokalizacja nowotworu,
- ocena stopnia zaawansowania,
- ocena stopnia zróżnicowania,
- monitorowania leczenia,
- wykrycia wznowy lub przerzutu,
- określenia rokowania.
Cena markerów nowotworowych
Ile kosztują markery nowotworowe? Cena uzależniona jest od wybranej placówki, ale koszt może wahać się w granicach kilkudziesięciu złotych. Przykładowy cennik to:
- CEA - 32,00 zł,
- CA 125 - 35,00 zł,
- CA 15-3 - 40,00 zł,
- CA 19-9 - 35,00 zł,
- HE4 - 65,00 zł,
- PSA Total 35,00 zł,
- PSA Free - 40,00 zł,
- Beta-HCG - 38,00 zł,
- SCC - 55,00 zł,
- TPA - 65,00 zł,
- NSE (Neuroswoista enolaza) - 55,00 zł,
- AFP - 36,00 zł,
- Beta 2 Mikroglobulina - 40,00 zł,
- Chromogranina A - 70,00 zł,
- ProGRP - 70,00 zł,
- Kalcytonina - 55,00 zł,
- Cyfra 21-1 - 50,00 zł,
- TNF alfa - 40,00 zł,
- Ferrytyna - 40,00 zł,
- Witamina B12 - 40,00 zł,
- Aktywna Witamina B12 - 50,00 zł,
- Kwas foliowy - 50,00 zł,
- Erytropoetyna - 45,00 zł,
- BNP - 90,00 zł,
- Homocysteina - 60,00 zł,
- Mioglobina - 60,00 zł,
- HbA1c (Hemoglobina glikowana) 35,00 zł.
Czy markery nowotworowe są wiarygodne?
Badania markerów nowotworowych są wiarygodne, jednak nie zawsze w pełni miarodajne i nie w każdym przypadku dadzą jednoznaczną odpowiedź w diagnozowaniu choroby nowotworowej.
Z jednej strony podwyższony poziom konkretnych markerów nowotworowych może wskazywać na zupełnie inną chorobę, z drugiej, poziom w normie nie musi świadczyć o braku nowotworu w organizmie.
Oznaczanie ich to niezwykle pomocna metoda w procesie rozpoznania raka, ale nie ma charakteru decydującego o obecności bądź braku choroby nowotworowej.
Częstość oznaczania markerów nowotworowych
Przed rozpoczęcia leczenia określa się stężenie podstawowe.
Monitorowanie po leczeniu chirurgicznym w ciągu 5 lat:
- po 10-14 dniach, w I, II, IV, IX, XII miesiącach,
- co pół roku do piątego roku.
Monitorowanie po 5 latach raz w roku
Co 2-4 tygodnie jeśli stężenia jest podwyższone lub narasta.
W czasie leczenia napromieniowaniem:
- w połowie leczenia,
- po miesiącu od zakończenia.
W czasie leczenia chirurgicznego:
- na początku każdego następnego kursu leczenia,
- przed zmianą metody leczenia.
Interpretacja wyników badań
Stężenie markera niestety może pozostać w granicach normy pomimo procesu nowotworowego. Zoabserwowany może zostać jedynie mierny wzrost stężenia markera w chorobie nowotworowej. Po leczeniu stężenie markera powinno wrócić do normy (jeśli nie – to leczenie nie było radykalne).
Wzrost poziomu markera w osoczu po leczeniu radykalnym świadczy o wznowieniu procesu nowotworowego.
Leczenie paliatywne powinno zredukować poziom markera, brak zmiany stężenia świadczy o stabilizacji procesu, natomiast wzrost stężenia o postępie choroby. W przypadku niektórych markerów poziom stężenia prawidłowego jest uzależniony od wieku pacjenta.
Wzrost stężenia markerów nie świadczy jednoznacznie o chorobie nowotworowej, zwykle niewielki wzrost stężeń obserwuje się w przypadku chorób zapalnych.
Interpretacja wyników badań zależy od:
- Masy nowotworu i charakteru jego rozrostu w tkance
- Ukrwienia guza
- Nasilenie procesów biosyntezy i uwalniania
- Biologicznego okresu półtrwania markera
- Czynności nerek i wątroby
Zmiany biochemiczne towarzyszące nowotworom:
- dysproteinemia (frakcji α1 i α2 globulin, albumin) charakterystyczna dla nowotworów wątroby,
- białko monoklonalne (szpiczak mnogi),
- białko Bensa – Jonesa (szpiczak mnogi).
