Nagietek - właściwości i zastosowanie. Na co pomaga i czy może zaszkodzić?

Czym jest nagietek?

Nagietek (o nazwie łacińskiej: Calendula  officinalis L) to roślina jednoroczna z rodziny astrowatych, kwitnąca od końca maja do początku października. Co ciekawe, łacińska nazwa nagietka pochodzi od słowa: „kalendae”, oznaczającego pierwszy dzień miesiąca.

Ojczyzną nagietka jest rejon Morza Śródziemnego. Naturalnie rośnie on na dość rozległym terenie: od Wysp Kanaryjskich aż po Bałkany i Iran. Przez człowieka został natomiast sprowadzony do Japonii i Australii.

Obecnie w celach leczniczych uprawia się go w Polsce, Szwajcarii, Francji, Austrii czy na Węgrzech, a także w krajach bałkańskich. Nagietek lekarski rośnie również na dziko albo jako roślina samosiejąca w ogrodach, sadach, czy też na łąkach.

Pierwsze wzmianki o nagietku lekarskim pochodzą z czasów starożytnej Grecji. To właśnie w tym miejscu i czasie roślinę wykorzystywano do celów leczniczych i dekoracyjnych.  Z uwagi na to, że Grecy byli mistrzami, jeżeli chodzi o uprawę ogrodów, mieli ich bardzo wiele. Dzięki temu mogli lepiej poznać walory nagietka.

W wielu krajach liście i płatki wybranych odmian nagietka stanowią smaczny przysmak kulinarny. Wykorzystuje się go jako dodatek do zup, sałatek czy przyprawę do ciast. Nierzadko znajduje również zastosowanie w formie zamiennika szafranu.

Przemysł spożywczy stosuje tę roślinę jako jadalny, żółty barwnik, np. do barwienia serów albo masła, o czym piszą specjaliści (K. Dzida, N. Skubij, K. Tymoszuk, A. Staszczak, P. Poleszak).

Jak wygląda nagietek? Znakiem rozpoznawczym tego okazu jest kwiatostan, czyli koszyczek nagietka. Roślina ta ma żółtopomarańczowe kwiaty i balsamiczny zapach. Gdy przekwita, kwiatostan w formie koszyczków staje się mniejszy.

Jego liście położone wyżej są lancetowate, natomiast te dolne ogonkowe – jajowate lub łopatkowate. Roślina charakteryzuje się właściwościami zdrowotnymi oraz walorami dekoracyjnymi.

Odmiany nagietka

Znanych jest wiele odmian hodowlanych nagietka, które różnią się od siebie np. wielkością kwiatostanu czy liczbą kwiatów. Każdy typ - w zależności m.in. od budowy - wykazuje inne właściwości, które mogą być przydatne w różnych gałęziach gospodarki.

Przykładowo - jak podają specjaliści K. Dzida, N. Skubij, K. Tymoszuk, A. Staszczak, P. Poleszak - odmianami, które nadają się na surowiec lekarski są: Dora-do, Promyk, Radio, Orange King czy Persimmon Beauty.

Z kolei, znacznie bardziej zróżnicowane są nagietki uprawiane w celach dekoracyjnych. Na tej liście znajdują się m.in. odmiany o budowie igiełkowatej, dachówkowatej czy pomponowej. Co więcej, na uwagę zasługują również takie typy nagietka jak te o kwiatach anemonowych czy chryzantemowych.

Wśród odmian ozdobnych wyróżnić można np.:

• Honey Baby - morelowy, pomarańczowy oraz żółty to odcienie kwiatów tej odmiany;
• Princess - to odmiana nagietka pomarańczowego lub ze złotymi albo żółtymi kwiatami. Kwiatostan w tym przypadku jest dwubarwny.

Znany jest również nagietek biały, czerwony i w wielu innych odcieniach kolorystycznych.

Ponadto rośliny te mogą różnić się między sobą także wysokością – jeden typ będzie niski, natomiast drugi wysoki.

Odmiany różnią się między sobą nie tylko wyglądem zewnętrznym, ale również zawartością olejków eterycznych. Warto wspomnieć, że nagietek jest rośliną olejową i ma około 0,2% olejków eterycznych w swoim składzie. Ich ostateczna ilość zależy od tego, z jaką konkretnie odmianą masz do czynienia.

Badania z 2012 roku wykazały, że wśród takich odmian jak: Orange King, Radio, Santana, Promyk, Persimmon Beauty, najwięcej olejków eterycznych ma w sobie ta ostatnia.

W sklepach można kupić również nagietki jadalne i wykorzystać je np. do sałatki lub na kanapkę. Częścią jadalną rośliny są tu płatki o lekko pikantnym smaku. Aby jednak mieć pewność, że nagietek nie zaszkodzi, zamiast sięgać po ten polny, najlepiej zaopatrzyć się w niego w miejscu, gdzie sprzedawane są rośliny przeznaczone do spożycia.

Reklama

Na czym polega uprawa nagietka?

Chcąc cieszyć się pięknem nagietka w ogrodzie najlepiej posadzić go na glebach o odczynie zbliżonym do obojętnego. Pomimo niewielkich wymagań glebowych, niezbędnych do tego, by roślina wyrosła, nagietek lekarski preferuje gleby wilgotne i żyzne, o pH 6,5-7,0.

Badania przeprowadzone przez Formanowicza z 1998 roku wykazały, że nasiona nagietka nie reagują na światło. Ta roślina równie dobrze rośnie zarówno w świetle, jak i w ciemności, choć preferuje stanowiska ciepłe i słoneczne.

Jednocześnie trzeba pamiętać, że zbyt silne nasłonecznienie może powodować u rośliny tworzenie się tzw. pustych kwiatostanów o mniej intensywnej barwie. Sprzyja temu również długotrwała susza i wysoka temperatura. Kiedy roślina rośnie w niskich temperaturach zazwyczaj obradza w pełne kwiaty.

Jak siać nagietka? Zdaniem takich specjalistów jak K. Dzida, N. Skubij, K. Tymoszuk, A. Staszczak, P. Poleszak, nasiona wysiewa się bezpośrednio do gruntu, w rzędach co 30-40 cm, na głębokość 2-3 cm.

Pierwszym terminem siewu tej rośliny w roku jest wczesna wiosna, choć wysiew nagietka przeprowadza się zwykle kilkukrotnie, by móc stopniowo zbierać plony, aby następnie wykorzystać je np. w celach leczniczych. Pierwsze kwiatostany można uzyskać już po około 3 miesiącach od wysiewu nasion.

Uprawa nagietka lekarskiego może być przeprowadzana w glebie po roślinach, które pozostawiły dobrą strukturę. Można też sadzić go w jednym miejscu przez kilka lat, choć trzeba liczyć się z tym, że stanowisko po nagietku pozostaje wyczerpane, zanieczyszczone i przesuszone.

Nagietek w doniczce to również ciekawa opcja. Nasiona sadzi się w połowie marca, obsypuje niewielką warstwą piasku i dba o to, by gleba była wilgotna. Po około 10 dniach w temperaturze około 15 st. Celsjusza następuje kiełkowanie. Trzy tygodnie później można przesadzać siewki w osobne doniczki.

Jak suszyć nagietka?

Kwiaty należy zbierać na bieżąco, w miarę ich zakwitania. Przekazy ludowe sugerują, że najwięcej właściwości leczniczych zachowują te kwiaty, które zostały zebrane przed pełnią księżyca.

Kwiat należy zebrać w całości, bez pojedynczego odrywania płatków, z uwagi na to, że cała ta część ma właściwości lecznicze.

Jak suszyć nagietka? Aby wysuszyć kwiaty nagietka nie trzeba dysponować suszarnią profesjonalną. Wystarczą warunki domowe. Nagietka suszymy w ciemnym, zacienionym i przewiewnym miejscu. Temperatura nie może przekraczać 35 st. Celsjusza.

Przestrzenią, która sprawdzi się do suszenia będzie np. stodoła, strych albo garaż. Suszone kwiaty nagietka należy zamknąć w szczelnym pojemniku.

Reklama

Właściwości lecznicze i kosmetyczne nagietka

Prozdrowotne właściwości kwiatu nagietka dostrzeżone zostały już w starożytności. Na ich temat rozpisywali się tacy wielcy tamtych czasów jak: Teofrast, Dioskurides czy Pliniusz.

W średniowieczu nagietek był chętnie uprawiany w ogrodach przyklasztornych. Czasy odrodzenia to moment, gdy nagietek staje się środkiem polecanym na tzw. chorobę żółci i ciężkie oddychanie. Tę roślinę rekomendował wówczas Szymon Syreniusz.

Nagietka bardzo chętnie wykorzystywała również znana XII-wieczna mniszka, święta Hildegarda. Stosowała go m.in. do leczenia zatruć pokarmowych i zwalczania bólów żołądka. W jej rękopisach znaleźć można takie sformułowanie na temat tej rośliny: „nagietek truciznę rozpędzi i oczyści wnętrzności”.

Ich obserwacje bliskie są tym współczesnym. Nagietek lekarski charakteryzuje się bardzo bogatym składem. Trzema dominującymi składnikami tego surowca są: terpeny, flawonoidy oraz karotenoidy. Badacze Nurzyńska-Wierdak i Pacek opisali również zawartość procentową kwiatów nagietka, które zawierają:

• 1,5-3% karotenoidów,
• 0,33% flawonoidów w całych kwiatostanach i 0,88% w kwiatach języczkowych,
• 0,024%-0,64% olejków eterycznych,
• 3,44% żywicy,
• 7,2%-10% garbników,
• 2-10% kalendulozydów,
• 2,5% związków śluzowych.

Obecność tych składników oddziałuje bezpośrednio na walory lecznicze i kosmetyczne tej rośliny. Przyjrzyjmy się teraz lepiej, jakie właściwości lecznicze ma nagietek.

Właściwości lecznicze nagietka:

• Obecność flawonoidów odpowiada za działanie moczopędne, żółciopędne, zapobieganie miażdżycy i wzrostowi tzw. złego cholesterolu oraz ochronę wątroby. Flawonoidy wykazują działanie antyoksydacyjne, chroniąc układ odpornościowy. Warto wspomnieć, że substancje te zabezpieczają też istotne dla organizmu antyoksydanty, wśród których wymienić można: witaminę C i D, a także glutation.
• Karotenoidy zawarte w nagietku to m.in. karoteny (nadające pomarańczowo-czerwoną barwę kwiatom) i ksantofile (odpowiadające za żółte lub żółto-pomarańczowe kwiaty). Dla człowieka istotne są przede wszystkim karoteny, które wykazują działanie antyoksydacyjne, a przy tym mogą gromadzić się w organizmie jako prowitamina A i zapobiegać występowaniu chorób oczu oraz arteriosklerozie, czyli inaczej miażdżycy.
• Dzięki obecności takich substancji jak gorycze, nagietek pobudza apetyt i ułatwia  trawienie.
• Obecność saponin w nagietku prowadzi do wiązania cholesterolu, znajdującego się w płynach ustrojowych i błonach komórkowych.
• Glikozydy fenolowe sprawiają, że nagietek wpływa przeciwzapalnie i cytotoksycznie na komórki nowotworowe, mają również działanie antynowotworowe.
• Obecność alkoholu triterpenowych sprawia, że nagietek ma właściwości przeciwzapalne, grzybobójcze i bakteriobójcze.

Doceniane są również właściwości kosmetyczne nagietka. Wyciąg z tego rodzaju rośliny ma pozytywny wpływ na stan nabłonka. Chroni przed nadmiernym łuszczeniem się skóry. Znacznie szybciej regeneruje skórę po różnego rodzaju uszkodzeniach, ma również znaczenie w szybszym gojeniu się ran, np. odleżyn, odmrożeń czy stanów zapalnych.

Reklama

Zastosowanie nagietka lekarskiego

Z uwagi na przeciwzapalne, bakteriobójcze i przeciwgrzybicze działanie nagietka, a przy tym dużą łagodność, roślina ta wykorzystywana jest do terapii różnych stanów zapalnych, np.:

• na infekcję pochwy albo grzybicę tego narządu,
• leczniczo na skórę przy trądziku,
• w owrzodzeniach podudzi,
• w trudno gojących się ranach,
• przy żylakach,
• na zapalenie dróg żółciowych w wyniku infekcji,
• w stanach zapalnych błony śluzowej i jamy ustnej oraz gardła,
• a także profilaktycznie do płukania jamy ustnej czy przemywania powiek.

Na co pomaga nagietek wewnętrznie? Stosowanie doustnych preparatów z nagietka ma zastosowanie przeciwwrzodowe.

Nagietek pomaga także na:

• żołądek,
• jelita,
• bóle miesiączkowe; radzi sobie również z bólami i stanami zapalnymi jajników,
• pracę układu nerwowego - dzieje się to dzięki obecności magnezu, który reguluje funkcje układu nerwowego, a także przyspiesza funkcje szarych komórek. Zapobiega chorobom serca i osteoporozie. Wpływa korzystnie na trawienie i reguluje funkcjonowanie tarczycy.

Ponadto ze względu na to, że nagietek lekarski działa rozkurczowo, można po niego sięgnąć przy katarze czy astmie, zaparciach, a także przy częstoskurczu serca w celu obniżenia ciśnienia krwi. Nagietka uznaje się również za zioło pomocnicze w łagodzeniu zgagi. Roślina pozytywnie wpływa również na trzustkę, pobudzając wytwarzanie soku trzustkowego i żółci.

Na rynku farmaceutycznym dostępne są także czopki czy globulki z nagietkiem przeznaczone do leczenia hemoroidów.

Badacze na czele z Pommierem zauważyli, że stosowanie maści z nagietkiem u kobiet z rakiem piersi, które zostały poddane pooperacyjnej radioterapii, zmniejszyło częstotliwość występowania ostrego porentgenowskiego zapalenia skóry.

W kosmetyce nagietka docenia się jako składnik preparatów do pielęgnacji skóry, takich jak: maseczki czy toniki. Może nie tylko łagodzić podrażnienia i zmniejszać problemy skórne, np. egzemę czy plamy starcze, ale też pozytywnie działać na blizny.

Z uwagi na to, że roślina redukuje łuszczenie się skóry i sprzyja jej regeneracji, poleca się również maść z nagietka na łuszczycę. Bardzo dobrze sprawdza się także nagietek na włosy, zmniejszając m.in. świąd skóry głowy.

Reklama

Nagietek do stosowania zewnętrznego

Wyroby z nagietka można przyjmować nie tylko doustnie, ponieważ istnieje cała grupa produktów, które nadają się do stosowania zewnętrznego. Są to preparaty przeznaczone do pielęgnacji skóry problematycznej, np. jak maść z nagietka na trądzik, jak również różnego rodzaju środki do codziennej higieny działające profilaktycznie.

Maseczki, toniki, balsamy czy kremy z nagietka to cenione produkty kosmetyczne, z uwagi na właściwości tej rośliny, która chroni skórę przed negatywnym wpływem czynników zewnętrznych, a przy tym reguluje jej resorpcję.

Z uwagi na zawartość saponin, wyciąg z nagietka wykorzystywany jest również do produkcji:

• mydła,
• szamponu,
• past do zębów.

Warto wspomnieć, że w tego rodzaju kosmetykach istotne znaczenie mają właściwości antyoksydacyjne, przeciwgrzybiczne i bakteriobójcze. Dlatego preparaty na bazie nagietka idealnie nadają się do codziennej pielęgnacji.

Z kolei olej z nagietka znajdzie zastosowanie w aromaterapii. W pielęgnacji włosów wykorzystuje się hydrolat z tej rośliny w celu łagodzenia swędzenia skóry głowy. Tego typu preparat zmniejsza również zaczerwienienie skóry i podrażnienia po opalaniu.

Nagietek jest stosowany zewnętrznie nie tylko w celach kosmetycznych, ale też leczniczych. Łagodzi oparzenia i odmrożenia, radzi sobie również ze stłuczeniami. Wykorzystuje się też jego działanie napotne.

Co ciekawe, w Indiach żel nagietkowy jest stosowany zewnętrznie do leczenia żylaków.

Reklama

Nagietek do picia. W jakiej formie?

Roślina, jaką jest nagietek, może być pita w różnych formach. Znane są takie rodzaje napojów jak:

• nalewka z nagietka – po tego rodzaju wywar sięga się w stanach przemęczenia i nadmiernego stresu. Działa również wspierająco w przypadku zapalenia migdałków, a także zmian skórnych. Do jej przygotowania używa się wysuszone płatki nagietka oraz wódkę 40%. Płatki zalewa się alkoholem i pozostawia na minimum 2 tygodnie w ciemnym, ciepłym miejscu, następnie przelewa się je przez płótno i mocno wyciska. Po kolejnym przefiltrowaniu, nalewkę można przelać do butelki. Następnia miesza się ją z wodą. Chcąc przyjąć ją doustnie na nieżyt jelit należy wypić ½ łyżeczki preparatu na ½ szklanki wody.
• napar z nagietka – czy wiesz, że temperatura wody i czas parzenia nagietka ma wpływ na jego właściwości? Do takich wniosków doszły dwie badaczki, Barbara Krochmal-Marczak, Anna Kiełtyka-Dadasiewicz, które w swojej publikacji „Wpływ temperatury wody i czasu parzenia na właściwości antyoksydacyjne naparów z nagietka lekarskiego (Calendula officinalis L.)”, że aby uzyskać najwyższą zawartość polifenoli w suszonych kwiatach nagietka typu języczkowego, trzeba parzyć je przez 10 minut w temperaturze 80 st. Celsjusza. Taka herbatka działa łagodząco na bóle miesiączkowe, chroni przed infekcjami i jest polecana w zaburzeniach trawiennych. Herbatę z nagietka można pić maksymalnie 3 razy w ciągu doby, najlepiej kilka dni przed spodziewaną miesiączką. Taki napar jest niezwykle prosty w przygotowaniu. Wystarczy łyżkę suszu z kwiatów nagietka zalać ok. 400 ml wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na ok. pół godziny. Następnie należy przecedzić napój i pić godzinę przed posiłkiem.
• syrop z nagietka - rzekomo tego typu napój ceniła sobie księżna Izabela Czartoryska, która co roku przygotowywała syrop nagietkowy. Taki płyn wzmacnia odporność, reguluje procesy trawienne i poprawia apetyt. Warto sięgać po niego w okresach osłabienia organizmu oraz różnego rodzaju infekcji. Aby go uzyskać wystarczy umieścić płatki rośliny w słoiku i zasypać cukrem w proporcji 1:1. Następnie należy ugnieść całość, aż płatki puszczą soki. Później trzeba odstawić to na kilka tygodni, a na koniec zlać przez gazę cały syrop i odcisnąć płatki.

Reklama

Przetwory z nagietka lekarskiego

Nagietka można wykorzystać nie tylko do wykonania nalewki czy herbaty, ale również leczniczych olejków do stosowania zewnętrznego, np. na podrażnioną skórę albo balsamu do ust.

Z nagietka warto również zrobić:

• miód z kwiatów nagietka – może być świetnym dodatkiem do herbat, smoothie, naleśników i innych dań;
• ocet nagietkowy – uzyskuje się go ze świeżych kwiatów i liści, które należy zalać spirytusem oraz octem, a następnie odstawić na 2 tygodnie. Taki ocet stosuje się w celu zwalczania świądu, zapaleń skóry, trądziku czy brodawek.

Nagietek w ciąży i podczas karmienia piersią

Autorzy publikacji „Bezpieczeństwo leków roślinnych w ciąży” na łamach „Farmacji Współczesnej”, dokonali przeglądu wybranych roślin pod względem ich bezpieczeństwa w przypadku ciężarnych.

Nagietek zakwalifikowali do kategorii A, czyli jako surowiec, który można stosować w czasie ciąży. Pozostałe grupy wykorzystane w tym zestawieniu to:

• kategoria B - brak danych, należy skonsultować z lekarzem;
• kategoria C - dane ograniczone, należy skonsultować z lekarzem;
• kategoria D - nie można stosować w czasie ciąży.

Tym samym, nagietek został oceniony najwyżej w tej klasyfikacji. Kategoria A sugerowałaby również, że nie trzeba informować lekarza o przyjmowaniu nagietka w ciąży, jednak warto pamiętać, że każdy organizm reaguje inaczej na różne substancje.

Herbatę z nagietka w ciąży można stosować od jej początku do końca jej pierwszej połowy. Podobno ma wpływ na zapobieganie poronieniom, jednak najlepiej przed spożyciem skonsultować się ze swoim lekarzem prowadzącym ciążę.

Przeciwwskazania i skutki uboczne stosowania nagietka

Jak wskazują Barbara Krochmal-Marczak i Anna Kiełtyka-Dadasiewicz, nagietek nie jest rośliną działającą toksycznie na organizm człowieka. Natomiast trzeba uważać na nią w przypadku alergii na okazy z rodziny astrowatych.

Badacz Reider potwierdził nadwrażliwość na nagietek u 2% badanych przez siebie osób, poprzez wykorzystanie testu płatkowego. U osób z uczuleniem na alergeny z Compositae, nierzadko obserwuje się również reakcję krzyżową w przypadku stosowania ekstraktów z nagietka.

Co ciekawe, nagietek należy również do roślin tzw. fotouczulających, dlatego stosowanie preparatów z jego obecnością w składzie, w trakcie depilacji laserowej, może wywoływać podrażnienia.

Ponadto skutkiem ubocznym nagietka może być nadmierna senność. Z tego też powodu nie należy stosować go wraz z preparatami i lekami, które wykazują działanie nasenne czy uspokajające. Ponadto nagietek wpływa na organizm moczopędnie.

Trzeba też pamiętać, że chcąc leczyć się nagietkiem przy poważnych dolegliwościach lub stosując jakiekolwiek leki, należy najpierw poinformować o tym lekarza. Roślina może wchodzić w interakcje z różnymi substancjami.

Cena nagietka. Gdzie go kupić?

Koszty, jakie poniesiesz za zakup nagietka, zależą od wielu czynników, m.in. od miejsca i czasu skupu, a także formy, w jakiej chcesz zdobyć nagietek. Cena kwiatu nagietka to około 7-8 zł za 10 dag. Natomiast koszt herbaty z tej rośliny to kilka do kilkunastu złotych za opakowanie.

Z kolei, gdy chcesz zdecydować się na maść z nagietka albo inny preparat powstały na bazie tej rośliny, musisz liczyć się zwykle z ceną od kilku do kilkudziesięciu złotych. Za 1 kg nasion z nagietka zapłacisz około 35-40 zł.

Nagietek to roślina, którą warto mieć w swoim ogrodzie, z uwagi na szereg właściwości zdrowotnych, a także dekoracyjnych.