Co to jest nietolerancja glukozy i co oznacza?
Nietolerancja glukozy jest zaburzeniem polegającym na obniżonej zdolności metabolizowania cukru w organizmie. Efektem tego jest długotrwała obecność glukozy we krwi po spożyciu posiłku zawierającego węglowodany, czego następstwem jest szereg niekorzystnych dla zdrowia konsekwencji.
Nietolerancja cukru jest jednym z podstawowych wyznaczników tak zwanego stanu przedcukrzycowego, poprzedzającego wystąpienie tej groźnej i przewlekłej choroby w pełnej postaci. Dlatego jej wykrycie stanowi istotny czynnik zapobiegania poważniejszym problemom diabetologicznym.
W terminologii medycznej stan ten określany jest fachowo mianem „nieprawidłowej tolerancji glukozy” (IGT, od ang. impaired glucose tolerance). Termin ten został ukuty ponad 30 lat temu, a miało to związek z ustaleniem przez Światową Organizację Zdrowia kryteriów interpretacji badania zwanego doustnym testem obciążenia glukozą (OGTT od ang. Oral Glucose Tolerance Test).
W stosowanej od dawna międzynarodowej klasyfikacji chorób i zaburzeń ICD-10, nietolerancja glukozy oznaczona jest symbolem R73. 02. Natomiast w najnowszym zestawieniu ICD-11, IGT ma symbol 5A40.1.
Oprócz tego, w klasyfikacji tej znaleźć można również podobne problemy metaboliczne, takie jak:
- inne określone zaburzenia wchłaniania lub transportu węglowodanów” (5C61.Y Other specified disorders of carbohydrate absorption or transport);
- nietolerancję glukozy lub galaktozy u noworodka (5C51.42 Glucose or galactose intolerance of newborn);
- zespół złego wchłaniania glukozy-galaktozy (5C61.0 Glucose-galactose malabsorption).
Jeśli chodzi o statystki, nietolerancja glukozy nie jest uwzględniana samodzielnie, istnieją natomiast szacunki dotyczące stanu przedcukrzycowego, na który IGT może wskazywać.
W krajach wysokorozwiniętych dotkniętych tym problemem może być to około 1/3 populacji. Co więcej, zjawisko to staje się coraz bardziej powszechne.
Przykładowo, w Anglii, tylko w latach 2003-2011 zanotowano wzrost odsetka osób ze stanem przedcukrzycowym z 11 do aż 35 procent (dane: E. Otto-Buczkowska, A.Chwalba).
Można podejrzewać, że częściowo wiąże się to ze zwiększeniem liczby badań diagnostycznych i lepszą wykrywalnością. Niemniej liczby te jasno pokazują skalę problemu.
Nietolerancja glukozy u dzieci, dorosłych i osób starszych
Najczęściej występuje nietolerancja glukozy u osób starszych, po pięćdziesiątym, sześćdziesiątym roku życia.
Jest to zjawisko typowe dla mechanizmów prowadzących do rozwoju cukrzycy typu 2, będącej następstwem zmniejszonej wrażliwości organizmu na działanie insuliny (hormonu obniżającego stężenie glukozy).
Należy pamiętać, że wedle powszechnie dostępnych danych, w Polsce na cukrzycę choruje przynajmniej 2,9 mln osób, czyli 7,5 procent ogółu populacji (dane: Ministerstwo Zdrowia), natomiast w grupie 60+ odsetek ten wynosi około 25 procent.
Co ważne, mowa jest w tym przypadku jedynie o pacjentach z rozpoznaną chorobą. Statystyka ta nie uwzględnia osób niezdiagnozowanych.
Nietolerancja glukozy u dzieci, w tym także u niemowląt, występuje rzadziej i z reguły na innym podłożu, aniżeli u osób dorosłych.
Reklama
Przyczyny nietolerancji glukozy. Czy można ją podzielić na różne typy?
Przyczyny nietolerancji glukozy są zróżnicowane i nie do końca określone. Przyjmuje się, że do klasycznej postaci IGT, występującej przede wszystkim u osób dorosłych, może prowadzić niekorzystna kombinacja takich czynników, jak:
- predyspozycje genetyczne;
- niewłaściwa dieta, bogata w łatwo przyswajalne węglowodany (cukry proste, takie jak glukoza, galaktoza, fruktoza) oraz produkty wysoko przetworzone (słodycze, przekąski, fastfoody, dania gotowe, margaryny twarde, napoje gazowane, lody, jogurty owocowe i wiele innych);
- siedzący tryb życia, niska dawka lub całkowity brak codziennej aktywności fizycznej;
- zbyt wysoka masa ciała - nadwaga lub otyłość;
- nadużywanie alkoholu, palenie papierosów.
Co ważne, o ile zaburzony jest metabolizm glukozy, czyli proces jej przemian, o tyle prawidłowe pozostaje jej trawienie oraz wchłanianie z jelita. Tym IGT różni się od nietolerancji innych węglowodanów, takich jak laktoza.
Jeśli chodzi o zaburzenie, znane potocznie jako wrodzona nietolerancja glukozy, a w terminologii medycznej nazywane wrodzonym zespół złego wchłaniania glukozy-galaktozy, przyczyny są inne.
Jest to bardzo rzadka choroba dziedziczona w sposób autosomalnie recesywny, na skutek mutacji genów odpowiedzialnych za wytwarzanie białek enzymatycznych.
W tym przypadku chodzi o gen SLC5A1, którego rolą jest kodowanie tak zwanego kotransportera glukozowo-sodowego SGTL1, czyli układu odpowiedzialnego za transport glukozy i galaktozy w organizmie.
Problem ten ujawnia się już u noworodków i często stanowi śmiertelne zagrożenie.
Reklama
Objawy nietolerancji glukozy, czyli jak rozpoznać niepokojące symptomy
Objawy nietolerancji glukozy początkowo mogą nie występować w ogóle, później zaś są niespecyficzne w tym sensie, iż w niewielkim stopniu różnią się od symptomów niezbyt zaawansowanej cukrzycy. Dwa podstawowe, to:
- wzmożone pragnienie, prowadzące do spożywania bardzo dużej ilości płynów, zazwyczaj znacznie powyżej zalecanych 2-2,5 l. na dobę;
- tak zwana poliuria, czyli częste i obfite wydalanie moczu.
Czym objawia się nietolerancja glukozy ponadto? Często osoby z IGT uskarżają się na senność, apatię i uczucie chronicznego zmęczenia, nawet w czasie spoczynku.
Nie są to jednak symptomy charakterystyczne. W podobny sposób manifestuje się bardzo wiele schorzeń i zaburzeń, od depresji po nowotwory.
Jednym z najpoważniejszych, choć niedostrzeganych przez pacjenta objawów nietolerancji cukru jest uszkodzenie naczyń krwionośnych, typowe dla stanów charakteryzujących się długotrwałą hiperglikemią, czyli nadmiernym stężeniem glukozy we krwi.
W związku z tym, ryzyko wystąpienia schorzeń układu sercowo-naczyniowego jest u pacjentów z IGT około 70 procent wyższe, niż u osób zdrowych (dane: L. Czupryniak).
Istnieje podejrzenie, że nietolerancja glukozy może zwiększać ryzyko wystąpienia poważnych incydentów, takich jakich jak zawał. Relacja ta nie została jednak dobrze poznana ani udowodniona.nIstnieje też związek między nietolerancją glukozy a tyciem. Jest on złożony i dwukierunkowy.
Z jednej strony, zaburzenie metabolizmu glukozy powoduje odkładanie się tkanki tłuszczowej, z drugiej zaś, otyłość jest czynnikiem ryzyka IGT oraz cukrzycy.
Tak czy inaczej, znaczna masa ciała jest objawem, który niejako z automatu rodzi podejrzenie nietolerancji cukru.
Jeśli chodzi o schorzenie wrodzone, występujące już małych dzieci, symptomy są zupełnie inne. Należą do nich:
- ciężkie biegunki;
- odwodnienie hiperosmolarne (charakteryzujące się większą utratą wody, niż elektrolitów);
- niedożywienie.
Stan ten jest więc bardzo niebezpieczny dla małego pacjenta.
Reklama
Czy nietolerancję glukozy można wyleczyć?
Odpowiedź na pytanie, czy nietolerancję glukozy można wyleczyć, brzmi - tak. W odróżnieniu od dojrzałej postaci cukrzycy, która jest chorobą dożywotnią i wymagającą nieustannej kontroli, IGT jest stanem odwracalnym.
Właściwa reakcja na wczesnym etapie może zatem zapobiec znacznie poważniejszym konsekwencjom.
Przy zastosowaniu odpowiednich i restrykcyjnie przestrzeganych zaleceń terapeutycznych, możliwe jest całkowite ustąpienie stanu przedcukrzycowego, bądź przynajmniej opóźnienie rozwoju pełnoobjawowej choroby o kilka lat. To z kolei wydatnie powinno się przełożyć na długość życia.
Dlatego tak ważne jest regularne wykonywanie badań przynajmniej raz na 3 lata, a u osób po 40-45. roku życia oraz należących do grup ryzyka – co rok.
Jakie są sposoby na nietolerancję glukozy? Co należy zrobić, aby poprawić gospodarkę węglowodanową i zapobiec cukrzycy?
Jak leczyć nietolerancję glukozy?
W taki razie, jak leczyć nietolerancję glukozy? Podstawowym zaleceniem jest restrykcyjna profilaktyka, a więc:
- modyfikacja diety (szczegóły poniżej);
- zwiększenie aktywności fizycznej do 150 minut tygodniowo;
- zmniejszenie i kontrola masy ciała;
- kontrola ciśnienia tętniczego i utrzymywanie właściwych jego parametrów;
- Rezygnacja z używek, w tym w szczególności z palenia papierosów.
Oprócz tego istnieje też farmakologiczna ścieżka leczenia nietolerancji glukozy, często wdrażana jednocześnie z działaniami profilaktycznymi, ale nigdy jako jedyna metoda postępowania.
W teorii, w praktyce bowiem wielu pacjentom łatwiej przychodzi utrzymanie reżimu dotyczącego przyjmowania leków, niż trwała zmiana życiowych nawyków i codziennych zachowań.
L. Czupryniak przytacza wyniki kilku badań, w których porównywano skuteczność metod profilaktycznych i farmakologicznych. Uczestnicy jednego z nich zostali podzieleni na dwie grupy.
Pierwsza realizowała program, którego istotą była redukcja masy ciała o 7 procent oraz umiarkowany bądź intensywny wysiłek w wymiarze 150 min. na tydzień. Efekt - obniżenie ryzyka rozwoju cukrzycy o 58 procent w porównaniu z populacją ogólną na przestrzeni niespełna 3 lat.
Dla porównania, u pacjentów przyjmujących leki, redukcja zagrożenia wyniosła zaledwie 31 procent. Wprawdzie po dziesięciu latach obserwacji okazało się, że pacjenci leczeni niefarmakologicznie gorzej kontrolują masę ciała, jednak i tak ryzyko cukrzycy jest w ich przypadku niższe (34 do 18 procent).
Czy istnieją skuteczne leki na nietolerancję glukozy?
Jeśli chodzi o skuteczne leki na nietolerancję glukozy, wedle obowiązujących standardów podaje się pacjentom preparaty zawierające substancję czynną o nazwie metformina.
Jest to ten sam środek farmakologiczny, który od lat stanowi lek pierwszego wyboru w leczeniu cukrzycy typu 2.
Jego działanie polega na hamowaniu produkcji glukozy przez wątrobę, a także zwiększaniu skuteczności działania insuliny w tkankach mięśniowych i tłuszczowych.
Metformina wspiera też gospodarkę lipidową, obniżając poziom cholesterolu całkowitego, tzw. „złego cholesterolu” frakcji LDL oraz trójglicerydów.
W konsekwencji pomaga więc zapobiegać niekorzystnym zmianom naczyniowym, a także ułatwia kontrolę masy ciała.
Obecnie metformina wytwarzana jest przez wielu producentów i obecna na rynku aptecznym pod kilkunastoma różnymi nazwami handlowymi.
Nie ustalono odgórnie dawkowania tej substancji. Wiele w tej kwestii zależy od faktycznego stężenia glukozy a także stopnia otyłości pacjenta. Niemniej za tak zwany złoty standard przyjmuje się dawkę 2x850 mg.
Ze względu na ryzyko wystąpienia niepożądanych skutków ubocznych w obrębie układu pokarmowego, przyjmowanie leków powinno się zaczynać od mniejszych ilości (1 lub 2x500 mg).
Nie wolno też przekraczać dawki maksymalnej, która wynosi 3000 mg na dobę, i która z reguły jest stosowana u dobrze tolerujących lek osób ze znaczną otyłością (dane: L. Czupryniak).
Reklama
Dieta przy nietolerancji glukozy. Co jeść a czego unikać?
Kluczowe znaczenie w leczeniu nietolerancji glukozy ma dieta. Zmiana nawyków żywieniowych ma prowadzić do utraty masy ciała i poprawy bilansu poszczególnych składników odżywczych stanowiących źródło energii.
Co jeść przy nietolerancji glukozy, a czego nie jeść? W jaki sposób się odżywiać? Wiele zależy oczywiście od ogólnego stanu zdrowia oraz wagi pacjenta, jednak ogólne zalecenia można streścić w kilku punktach. Przede wszystkim należy:
- Jeść 5 razy dziennie, w regularnych odstępach co 2-3 godziny, ograniczając porcje i ilość przyjmowanych kalorii (do około 200-500 kcal w zależności od posiłku).
- Przyjmować duże ilości wartościowych białek, zarówno pochodzenia zwierzęcego, jak też roślinnego (ryby, chude mięso, chude mleko i jego przetwory, rośliny strączkowe).
- Spożywać oleje roślinne oraz ryby będące źródłem korzystnych dla zdrowia wielonienasyconych kwasów tłuszczowych.
- Zdecydowanie unikać produktów zawierających duże ilości szkodliwych tłuszczów nasyconych oraz trans, takich jak smażone mięso, fastfoody, przekąski.
- Jeść pokarmy zawierające węglowodany złożone, których najbogatszym źródłem są produkty pełnoziarniste (ciemne pieczywo, brązowy ryż, grube kasze) oraz soja, groch, fasola.
- Unikać węglowodanów prostych, czyli glukozy, galaktozy, fruktozy, rybozy, sorbozy (m.in. słodycze i wyroby ciastkarskie, słodzone wyroby na bazie mleka, dżemy, miód, niektóre owoce i większość soków owocowych, białe pieczywo).
Istnieje często zadawane pytanie przez osoby, które cierpią na nietolerancję glukozy: a alkohol? Czy można pić? Odpowiedź brzmi: nie powinno się, a na pewno nie w dużych ilościach i nie systematycznie.
Niewskazane są w szczególności piwo oraz wszelkie drinki. Konsekwencją nadużywania alkoholu jest wzrost masy ciała, nietolerancja glukozy, zwiększona insulinooporność.
E. Otto-Buczkowska i A. Chwalba przywołują wyniki niezwykle interesujących (choć mało reprezentatywnych) badań przeprowadzonych w USA, gdzie na grupie 24 pacjentów sprawdzono skuteczność diety wysokobiałkowej (HP, od ang. high protein: 30 proc. białka, 30 proc. tłuszczu, 40 proc. węglowodanów) oraz wysokowęglowodanowej (HC, high carbohydrate: 15 proc. białka 30 proc. tłuszczu, 55 proc. węglowodanów).
Uzyskane rezultaty różniły się od siebie diametralnie. U wszystkich dwunastu pacjentów (100 procent) stosujących dietę HP stan przedcukrzycowy ustąpił, natomiast w drugiej grupie poprawę stwierdzono u zaledwie 33,3 proc. Ponadto naukowcy odnotowali, iż osoby stosujące dietę wysokobiałkową miały:
- lepszą wrażliwość na działanie insuliny;
- obniżone ryzyko wystąpienia problemów sercowo-naczyniowych.
Przykładowa dieta przy nietolerancji glukozy
Jak powinien wyglądać jadłospis przy nietolerancji glukozy? Ze względu na indywidualną specyfikę każdego pacjenta, idealnym rozwiązaniem jest ułożenie menu z pomocą lekarza diabetologa oraz dietetyka.
Niemniej, wskazać można, iż przykładowa dieta przy nietolerancji glukozy powinna zawierać takie komponenty, jak:
- ciemne pieczywo razowe, graham;
- kasza gryczana, jaglana, pęczak;
- płatki owsiane, brązowy ryż, makaron razowy;
- niesłodzone jogurty naturalne, kefiry, maślanki, chude sery;
- pasty kanapkowe, np. z soi czy ciecierzycy;
- chude wędliny i mięso, w tym cielęcina, indyk, kurczak, szynka wołowa i drobiowa;
- ryby, takie jak łosoś, tuńczyk, dorsz, pstrąg, szczupak;
- oleje roślinne: w tym rzepakowy, słonecznikowy, oliwa z oliwek;
- warzywa: pomidory, ogórki, rzodkiewka, sałata, kapusta, brokuły, kalafior, szparagi, szczypiorek, pietruszka;
- owoce, najlepiej surowe i nieobrane, ale tylko wybrane.
A jakie owoce przy nietolerancji glukozy są wskazane, a których nie powinno się jeść? Oprócz zawartości cukrów prostych, kluczowym kryterium jest w tym przypadku tak zwany indeks glikemiczny, czyli parametr informujący o wzroście poziomu glukozy po spożyciu posiłku.
Należy wybierać te owoce, które mają niski IG, a są to między innymi: jagody, porzeczki, truskawki, kiwi, grapefruity, brzoskwinie, czy morele.
Niewskazane zaś są w szczególności dojrzałe banany, a także arbuzy, melony i winogrona. Nie powinno się też jeść owoców suszonych oraz pić owocowych soków.
Reklama
Nietolerancja glukozy w ciąży – co oznacza dla przyszłej mamy?
Stosunkowo częstym problemem jest nietolerancja glukozy w ciąży. Gwałtowne zmiany hormonalne, które zachodzą w organizmie kobiety (pojawienie się większych ilości progesteronu, estrogenów, prolaktyny) mogą powodować takie niekorzystne procesy, jak:
- zwiększenie produkcji glukozy przez wątrobę;
- zmniejszenie syntezy insuliny w komórkach trzustki;
- zmniejszenie wrażliwości organizmu na działanie insuliny.
Wszystko to może prowadzić do IGT, a także rozwoju schorzenia znanego jako cukrzyca ciążowa, które objawami przypomina klasyczną postać choroby, lecz z reguły ma charakter ustający w ciągu kilku tygodni po porodzie.
Do tego nietolerancja cukru w ciąży często jest powodowana niekorzystną zmianą nawyków żywieniowych, w tym w szczególności podjadaniem słodyczy, zapijanych dużymi ilościami soków owocowych oraz wydatnym obniżeniem aktywności fizycznej.
Wszystko to sprzyja nadmiernemu przybieraniu na wadze i zaburzeniom gospodarki węglowodanowej. Przyszłe mamy pytają w związku z tym, co jeść, aby zapobiegać nietolerancji glukozy, tudzież skutecznie ją redukować w przypadku wystąpienia.
Zalecenia żywieniowe są identyczne, jak wyżej wymienione, aczkolwiek ze względu na szczególny stan, należy się w tej materii dodatkowo skonsultować z ginekologiem, ewentualnie także diabetologiem i dietetykiem.
W miarę możliwości, warto też utrzymywać aktywność fizyczną przynajmniej na minimalnym poziomie. Dobra wiadomość jest taka, że z reguły nietolerancja glukozy po porodzie ustępuje.
Jednak pojawienie się tego typu problemu może być pierwszym sygnałem alarmowym, zwiastującym nawrót IGT, a nawet rozwój cukrzycy za kilkanaście lub kilkadziesiąt lat. Od tego czasu, tym bardziej warto poddawać się regularnym badaniom.
Reklama
Badania na nietolerancję glukozy. Jak wyglądają testy, normy i wyniki?
Jakie badania na nietolerancję glukozy należy wykonać? Do jakiego lekarza się zgłosić, by omówić wyniki i wysłuchać ewentualnych zaleceń terapeutycznych?
W diagnostyce cukrzycy i stanów przedcukrzycowych przydatnych jest kilka badań, w tym przede wszystkim:
- badanie stężenia glukozy na czczo,
- test doustnego obciążenia glukozą (OGTT).
Pierwsze z nich pozwala wykryć tak zwaną nieprawidłową glikemię na czczo (IFG od ang.: impaired fasting glucose), będącą drugim - oprócz IGT - wskaźnikiem stanu przedcukrzycowego.
Stwierdza się ją, gdy stężenie glukozy we krwi wynosi 100–125 mg/dl. Wartość niższa, w przedziale od 70 do 99 jest prawidłowa, natomiast wynik przekraczający 125 z dużym prawdopodobieństwem wskazuje na cukrzycę.
Badaniem, które bezpośrednio pozwala rozpoznać IGT, czyli nietolerancję glukozy, jest krzywa cukrowa. Test doustnego obciążenia glukozą polega na dwukrotnym pomiarze – na czczo oraz 2 godziny po wypiciu roztworu zawierającego dużą dawkę tego cukru.
W ten sposób sprawdza się, jak organizm radzi sobie z jego przetwarzaniem. A jakie są normy? Jaki wynik wskazuje nietolerancję glukozy?
IGT stwierdza się, gdy 120 minut po wypiciu szklanki wody zawierającej 75 gram glukozy, jej stężenie we krwi wynosi od 140 do 199 mg/dl (7,8–11 mmol/l). Wartość wyższa oznacza cukrzycę.
Nietolerancja glukozy a cukrzyca. Czy ma związek z tą i innymi chorobami?
Czy nietolerancja glukozy to cukrzyca? Jeszcze nie, ale to już poważny sygnał ostrzegawczy.
Tak jak zostało już wielokrotnie zasygnalizowane, istnieje silny związek między nietolerancją glukozy a cukrzycą.
Drugim czynnikiem zwiększającym ryzyko choroby jest wspomniana przed chwilą nieprawidłowa glikemia na czczo (IGF). Dlatego parametry te z reguły rozpatrywane są i interpretowane razem, wspólnie stanowiąc podstawę do rozpoznania stanu przedcukrzycowego.
Niekiedy też diagnozę taką stawia się już na podstawie niekorzystnych wyników tylko jednego z nich.
Jak podaje L. Czuprynak:
- Ryzyko rozwoju cukrzycy u pacjentów z IGF jest 6 razy wyższe, niż w przypadku osób mających prawidłową tolerancję glukozy.
- Jeśli IGF towarzyszy IGT, zagrożenie to rośnie 12-kronie w porównaniu z osobami w pełni zdrowymi.
Przewiduje się, że u około 1/3 pacjentów ze stwierdzonym stanem przedcukrzycowym, w ciągu 6-8 lat rozwinie się on do postaci cukrzycy. Podobny będzie odsetek osób, u których stan ten ulegnie poprawie, a także takich, które nadal będą się zmagać z IGF i IGT na podobnym poziomie.
Rokowania są więc zróżnicowane i w dużej mierze zależne od podjętych na tym etapie działań profilaktycznych i terapeutycznych.
Należy w tym miejscu dodać, że rodzi też nietolerancja glukozy skutki innego typu, powodując szereg poważnych implikacji zdrowotnych.
U pacjentów ze stanem przedcukrzycowym zauważa się między innymi uszkodzenia naczyń krwionośnych, takie jak w przypadku cukrzyków z długotrwale utrzymującą się hiperglikemią. Z drugiej strony należy też pamiętać, że IGT może być konsekwencją i kliniczną manifestacją ciężkich schorzeń i zaburzeń.
Istnieje m.in. związek między nietolerancją glukozy a rakiem trzustki. Ten podstępny i śmiercionośny nowotwór prowadzi m.in. do zaburzenia wydzielania insuliny, co ma negatywny wpływ na gospodarkę węglowodanową.
Może też wskazywać nietolerancja glukozy na niedoczynność tarczycy, tudzież nadczynność tego gruczołu, odpowiedzialnego za syntezowanie ważnych dla organizmu hormonów.
W pierwszym z wymienionych przypadków przyczyną jest insulinooporność tkanek obwodowych, czyli niewrażliwość mięśni szkieletowych na działanie insuliny.
W przypadku drugim, jest to tzw. insulinooporność wątrobowa, a więc stan, w którym występuje silny rozkład tzw. glikogenu w wątrobie, przy jednoczesnym wytwarzaniu glukozy z tłuszczów i białek, co prowadzi do wzrostu jej stężenia we krwi.
