Czym jest opryszczkowe zapalenie mózgu?
Opryszczkowe zapalenie mózgu to rodzaj wirusowego zapalenia mózgu, który jest wywołany wirusem opryszczki, czyli HSV. Herpex simplex to jeden z najczęściej występujących wirusów na świecie. Dwa typy tego wirusa to:
- HSV-1,
- HSV-2.
Ten pierwszy odpowiada za opryszczkę na głowie, min. opryszczkę warg i nosa. To także typ wirusa, który w większości przypadków odpowiada za niebezpieczne dla zdrowia i życia opryszczkowe zapalenie mózgu. Natomiast drugi typ wywołuje opryszczkę na genitaliach.
Według szacunków nosicielami HSV może być około 80-90% ludzi, nie wszyscy jednak zachorują na wirusowe zapalenie mózgu. Z tej grupy zaledwie ok. 8% to osoby zagrożone chorobą - wynika z przeglądu 54 badań z całego świata, które przeanalizowała grupa badaczy z Iranu H. Rohani, R. Arjmand, S. Mozhgani, A. Shafiee, M. Javad Amini, Forghani-Ramandi w 2023 r. Wskazani naukowcy zauważyli również, że dolegliwość częściej dotyczy dorosłych - w tej grupie 12% zarażonych choruje z powodu opryszczkowego zapalenia mózgu. Natomiast w grupie pacjentów pediatrycznych - dzieci i nastolatków - liczebność zachorowań to ok. 8% wszystkich zakażonych. Co ciekawe, najniższą liczbę zachorowań odnotowują kraje azjatyckie - to ok. 4% zakażonych wirusem, a najwyższą Ameryka Północna i Europa - kolejno 16% i 14% przypadków wśród nosicieli.
Pomimo powszechności wirusa, nie wszyscy nosiciele wiedzą, że są nim zarażeni, ponieważ HSV przez wiele lat może mieć formę utajoną. W uśpieniu czeka, ukryty w zwojach nerwowych, na dobry moment, by się uaktywnić. Są to zazwyczaj chwile wyczerpania, gorszej odporności czy stresu.
Rokowania w opryszczkowym zapaleniu mózgu zależą przede wszystkim od tego, jak szybko zostało włączone leczenie. Według szacunków, które podają specjaliści z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego na łamach „Postępów Mikrobiologii”, dolegliwość pojawia się u około 1-4 osób na milion przypadków.
Z kolei dane Zakładu Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP PZH - PIB wskazują, że w 2021 roku odnotowano 10 chorych wśród 100 000 osób. Dla porównania, w tak samo liczebnej grupie w 2022 roku rozpoznano 33 przypadki zachorowań. Wydawać by się mogło, że to stosunkowo rzadki problem zdrowotny, jednak za każdą z tych liczb kryje się inna historia i dramat chorych oraz ich bliskich. Dwucyfrowe liczby w statystykach wcale nie muszą wiązać się ze znikomym poziomem zachorowań, ale wskazywać na błędną lub niedokładną diagnostykę.
W kwietniu 2023 r. polskie media obiegły informacje Polskiej Agencji Prasowej dotyczące śmierci pacjentki z opryszczkowym zapaleniem mózgu. Lekarkom, które przyjęły pacjentkę w Szpitalnym Oddziale Ratunkowym Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego w Lublinie, postawiono zarzuty narażenia pacjentki na bezpośrednią utratę życia lub zdrowia.
Zarzucono im, że niewłaściwie oceniły jej stan i nie przyjęły do szpitala, a jedynie przepisały lek na opryszczkę. Jednocześnie, choroba ta jest na tyle poważna, że - jak wskazali biegli w tej sprawie - nawet prawidłowe postępowanie mogłoby nie zapobiec zgonowi kobiety. Biorąc pod uwagę, że choroba wyróżnia się 30% śmiertelnością, można stwierdzić, że stanowi poważne zagrożenie dla życia.
Opisywaną tu chorobę należy odróżnić od opryszczkowego zapalenia opon mózgowych, co widać nawet w klasyfikacji ICD. Opryszczkowe zapalenie opon mózgowych w tym zestawieniu jest oznaczone kodem B00.3. Z kolei zapalenie mózgu wywołane przez wirus opryszczki, czyli opryszczkowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu, czyli bardziej rozległa choroba, ma kod G05.1. Natomiast w klasyfikacji ICD-11 choroba oznaczona jest kodem 1F00.2.
Reklama
Jak można się zarazić opryszczkowym zapaleniem mózgu? Przyczyny
Bezpośrednim czynnikiem wpływającym na rozwój tej infekcji mózgu jest z reguły działanie wirusa opryszczki pospolitej typu 1 (HSV1). Choroba dotyka jedynie niewielką mniejszość osób zakażonych HSV1 i wynika z pierwotnego niedoboru odporności.
Jednocześnie, według specjalistów: Marty Popiel, Ewy Wietrak i Tomasza Laskusa z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, u około 10% chorych na opryszczkowe zapalenie mózgu, przyczyną jest zakażenie wirusem HSV-2.
Zakażenie tym drugim rodzajem wirusa powoduje z reguły znacznie bardziej łagodne objawy niż wirusowe opryszczkowe zapalenie mózgu wywołane wirusem HSV-1. Co ciekawe, HSV-2 to najczęstsza przyczyna rozwoju tej choroby u noworodków, którzy zarażają się w trakcie porodu od matki.
Jak można się zarazić opryszczkowym zapaleniem mózgu? Przyczyną jest zakażenie wirusem HSV tzw.:
- pierwotne - stanowi około 30% wszystkich przypadków, zwykle przebiega bezobjawowo i zazwyczaj wywołane jest HSV-2;
- wtórne - większość przypadków jest wynikiem reaktywacji wirusa HSV-1 przebywającego w stanie uśpienia.
Jak wskazują przywołani tu specjaliści, u około 5% pacjentów zdarzają się nawroty choroby, ale mają one związek przede wszystkim ze zbyt krótkim czasem leczenia.
Jak chronić się przed opryszczkowym zapaleniem mózgu? W taki sam sposób jak przed zakażeniem HSV. Nie należy stosować tych samych ręczników, talerzy czy kubków albo innych rzeczy użytku osobistego. Ponadto, nie wolno doprowadzać do obniżenia odporności, a więc trzeba unikać niewyspania, przemęczenia i nadmiernego stresu.
Reklama
Objawy opryszczkowego zapalenia mózgu
Przebieg choroby zależy w dużej mierze od tego, który typ wirusa odpowiada za zakażenie oraz od ogólnej odporności organizmu. Znacznie gorsze rokowania mają pacjenci ze słabszym układem immunologicznym, np. po przeszczepach czy z AIDS.
W klasyfikacji ICD-11 zostało wskazane, że choroba rozwija się dość dynamicznie. Wczesne objawy opryszczkowego zapalenia mózgu pojawiają się w czasie krótszym niż 48 godzin. Są to:
- gorączka sięgająca do 40°C,
- bóle głowy,
- sztywność karku,
- zaburzenia zachowania, mowy i pamięci.
Następnie dochodzi do drętwienia ciała i śpiączki, a także do drgawek i paraliżu. Okazuje się, że - jak wskazuje m.in. Marta Popiel z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego - tylko 25% wszystkich pacjentów ma skórne objawy opryszczkowego zapalenia mózgu. Dlatego ich obecność lub brak nie może stanowić o rozpoznaniu zakażenia.
Reklama
Opryszczkowe zapalenie mózgu u dzieci
Opisywana tu choroba rzadziej dotyczy dzieci niż dorosłych. Potwierdza to Magdalena Marczyńska ze szpitala SPOZ w Warszawie.
Formę pierwotną ma opryszczkowe zapalenie mózgu u noworodka, który zwykle zaraża się tym wirusem w trakcie porodu od swojej matki. Do zakażenia wirusem i rozwoju opryszczkowego zapalenia mózgu u dzieci dochodzi zazwyczaj w wyniku reaktywacji wirusa, zazwyczaj w stanach obniżonej odporności.
Opryszczkowe zapalenie mózgu u niemowląt może też być wynikiem:
- całusów osób z opryszczką,
- niehigienicznych nawyków opiekunów, którzy umieszczają smoczek w swoich ustach, a potem w ustach dziecka,
- korzystania z tych samych gryzaków przez dzieci już zarażone,
- jedzenia tą samą, brudną łyżeczką lub butelką, co inne osoby.
Znacznie bardziej narażone na zakażenie są dzieci przebywające w większych skupiskach, np. w żłobkach, przedszkolach czy szkołach.
Objawy opryszczkowego zapalenia mózgu u dzieci są tożsame z tymi, przedstawionymi powyżej. Oprócz tego dziecko może być markotne i mieć pogorszony apetyt. Symptomy choroby są niespecyficzne i wskazywać początkowo np. na zatrucie albo grypę żołądkową, dlatego wszelkie niepokojące dolegliwości, np. wymioty czy biegunki, należy zgłaszać lekarzowi.
Jak rozpoznać opryszczkowe zapalenie mózgu? Diagnostyka
Zanim lekarz rozpozna chorobę, przeprowadza dokładną diagnostykę. Obecnie do dyspozycji jest mnóstwo metod wspierających rozpoznanie. To m.in.:
- tomografia komputerowa - wykonuje się ją kilka dni po wystąpieniu objawów opryszczkowego zapalenia mózgu w płacie skroniowym, a rzadziej w czołowym pojawiają się ogniska zapalne i obrzęk;
- rezonans magnetyczny - w tego typu badaniu słabiej niż w tomografii komputerowej widać pierwsze zmiany, ale to sposób na to, by ocenić ewentualne powikłania krwotoczne, które pojawiają się w mózgu;
- badanie płynu mózgowo-rdzeniowego - ma bardzo wysoką czułość i pozwala na szybkie rozpoznanie choroby. Stosuje się m.in. testy PCR na obecność DNA wirusa. Dzięki nim lekarze mogą w znacznie krótszym czasie zareagować i podjąć leczenie.
W przypadku wątpliwości klinicznych, lekarz wykonuje biopsję mózgu, która rozstrzyga, z jaką dolegliwością mamy do czynienia. Jako uzupełniającą metodę rozpoznania choroby wykorzystuje się także badanie przeciwciał w surowicy.
Informacji o obecności choroby, ale też o rokowaniach na przyszłość, dostarcza elektroencefalografia. To narzędzie pozwalające wykryć bioelektryczną czynność mózgu, w tym patologię w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Brak aktywności bioelektrycznej mózgu w takim badaniu rokuje źle. W badaniu opisanym w 2023 r. przeprowadzonym przez Linę Jeantin wraz z zespołem stanowiło prognozę pogorszenia stanu zdrowia u 84% przebadanych pacjentów. Natomiast w grupie pacjentów z zachowaną reaktywnością odsetek osób źle rokujących wynosił o 21 punktów procentowych mniej, bo 63%.
Reklama
Leczenie opryszczkowego zapalenia mózgu
Tak, więc jak wspomniano - bez względu na to, czy opryszczkowe zapalenie mózgu wywołał wirus HSV-1 czy HSV-2, w jego terapii wykorzystuje się acyklowir. To, czy taka forma leczenia opryszczkowego zapalenia mózgu przyniesie jednak rezultat, zależy przede wszystkim od wieku pacjenta i tempa, w jakim podano leki.
Pomimo tego, że leki zawierające acyklowir są dobrze znane, wciąż trwają prace nad znalezieniem nowego lekarstwa, które będzie w znacznie bardziej wydajny sposób działać w walce z opisywaną tu chorobą.
Konieczność dalszych badań nad lekiem na opryszczkowe zapalenie mózgu wynika ze zbyt słabego przenikania leku do centralnego układu nerwowego. Przekłada się to na dość ograniczone działanie tego preparatu.
Coraz częściej mówi się o zastosowaniu famcyklowiru i walacyklowiru w leczeniu opryszczkowego zapalenia mózgu.
Chińscy specjaliści, m.in. Zhang Linhai i Lijia Zhang, w 2023 roku dostrzegli potencjał w łączeniu acyklowiru z kortykosteroidami, podkreślając jednocześnie potrzebę bardziej rozbudowanych testów w tym zakresie. Z jednej strony, kortykosteroidy zmniejszają stany zapalne, a z drugiej strony mogą wywoływać skutki uboczne.
Reklama
Rokowania przy opryszczkowym zapaleniu mózgu
Opryszczkowe zapalenie mózgu wywołane przez HSV-1 należy do najpoważniejszych chorób układu nerwowego. Niestety, umierają nie tylko pacjenci, u których nie wdrożono leczenia, ale także ci, którzy zostali poddani terapii.
Jak wskazują specjaliści z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, m.in. Marta Popiel, rokowania przy opryszczkowym zapaleniu mózgu nie są zbyt optymistyczne.
W pierwszej wymienionej tu grupie wskazuje się na około 70% zgonów, a w drugiej - na około 30%. Natomiast większość pacjentów, którzy przeżyli boryka się z problemami neurologicznymi. Tylko około 2-5% osób powraca do pełnego zdrowia.
Z drugiej strony do 20% wszystkich przypadków mogą stanowić ci chorzy, u których przebieg ma łagodną formę, ograniczającą się do gorączki.
Reklama
Powikłania opryszczkowego zapalenia mózgu
Najbardziej poważnym skutkiem opryszczkowego zapalenia mózgu jest śmierć. Tak, jak już podaliśmy na początku, dochodzi do niej u około 7 na 10 pacjentów, którzy nie podjęli leczenia i u około 3 na 10 chorych, którzy leczyli się na tę chorobę. Niestety, wdrożenie terapii nie zapobiega śmiertelności.
Poza tym, większość pacjentów po wyleczeniu, boryka się z wieloma powikłaniami opryszczkowego zapalenia mózgu. Osoby, które przeszły tę chorobę zazwyczaj muszą liczyć się z trwałymi zaburzeniami neurologicznymi, m.in.:
- padaczką,
- zaburzeniami intelektualnymi,
- problemami z pamięcią.
Opryszczkowe zapalenie opon mózgowych i mózgu, bo tak można również określić tę dolegliwość, to jedna z najbardziej poważnych chorób układu nerwowego. W wielu przypadkach prowadzi do śmierci albo też do trwałych zmian w mózgu, przekładających się na zaburzenia i zmiany intelektualne.
W procesie rekonwalescencji pacjenci wymagają rehabilitacji neurologicznej stanowiącej połączenie, m.in. pracy neurologa, psychiatry, neurologopedy. Ci specjaliści zajmują się prowadzeniem terapii mowy i pamięci, a nierzadko także udzielaniem wsparcia psychologicznego. Choroba i jej powikłania mogą nadszarpnąć poczucie wartości, wpłynąć na nastrój oraz być czynnikami wyzwalającymi zaburzenia na tle psychologicznym.
Chcąc zmniejszyć ryzyko zachorowania, należy działać dwuaspektowo - można starać się zabezpieczać przed zakażeniem wirusem HSV poprzez używanie wyłącznie swoich rzeczy, higienę osobistą, co jednak jest zadaniem karkołomnym w społeczeństwie, gdzie większość osób to jego nosiciele. Istotniejsze staje się dbanie o odporność organizmu poprzez dietę, unikanie używek, dbałość o komfort psychiczny oraz ograniczanie stresu, regularną aktywność fizyczną, by utrzymać wirusa w uśpieniu.
