Pneumokoki – co to takiego?
Chociaż na świecie pneumokoki znane są nie od dziś, bowiem wykryte zostały już w XIX wieku, to nadal dla niektórych pozostają jedynie tajemniczo brzmiącą nazwą. Jednak nie dla tych, którzy mieli do czynienia z zakażeniami wywołanymi przez te groźne drobnoustroje. Czym są pneumokoki, skąd się biorą, jak je wykryć i jak się przed nimi bronić?
Pneumokoki to powszechnie stosowana nazwa bakterii Streptococcus pneumoniae, określanej swego czasu mianem Diplococcus pneumoniae, czyli dwoinką zapalenia płuc. To bakteria gram-dodatnia, wytwarzająca swoistą zewnętrzną otoczkę polisacharydową, która nie tylko stanowi dodatkową ochronę bakterii, ale sprawia że jest ona nierozpoznawalna dla układu immunologicznego człowieka, dzięki czemu nie jest identyfikowana przez komórki odpornościowe odpowiadające za pierwszą linię obrony przed zakażeniami.
Wspomniana otoczka determinuje również cechy zjadliwości bakterii, a różnice w budowie polisacharydów otoczki pozwoliły wyodrębnić ponad 90 typów serologicznych pneumokoka. Spośród wszystkich odmian pneumokoków, jedynie kilkanaście procent odpowiada za większość poważnych zakażeń u ludzi. Pozostałe szczepy, nie tylko nie stwarzają zagrożenia, ale mogą przyczynić się do wzmocnienia odporności.
Pneumokoki to bakterie niezwykle szeroko rozpowszechnione na świecie, przyczyniające się do kilkunastu milionów zachorowań rocznie w skali globu, w tym do 1,5 miliona śmiertelnych zakażeń pneumokokowych. Na terenie Polski każdego roku odnotowuje się ponad 1000 przypadków inwazyjnej choroby pneumokokowej (IChP), a nierejestrowane przypadki zakażeń nieinwazyjnych szacuje się na około kilkadziesiąt tysięcy rocznie. Jak wynika z danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – PZH, w 2018 roku zarejestrowano ogółem 1321 zachorowań, czyli więcej o 130 w odniesieniu do roku 2017 (1191 zachorowania). Z czego niemalże wszystkie przypadki wymagały hospitalizacji.
Reklama
Zakażenie pneumokokami – kto może się zarazić? Grupy ryzyka
Zakażenia pneumokokami występują w zasadzie w każdej grupie wiekowej, ale najbardziej narażone na zachorowanie są małe dzieci do 4. roku życia oraz osoby starsze powyżej 65 lat. Najwyższy współczynnik zapadalności na inwazyjną chorobę pneumokokową obserwuje się w najmłodszych grupach wiekowych, u dzieci od narodzin do 2. roku życia. W grupie najmłodszych dzieci odnotowuje się również najwyższy wskaźnik śmiertelności w wyniku inwazyjnej choroby pneumokokowej.
Jednym z głównych czynników sprzyjających występowaniu zakażeń pneumokokowych jest zatem wiek. W przypadku najmłodszych, prawdopodobieństwo zarażenia pneumokokami wzrasta podczas przebywania w większych skupiskach dzieci, czyli przykładowo w żłobkach, przedszkolach, domach dziecka, czy na placach zabaw.
Ponadto do czynników wysokiego ryzyka rozwoju inwazyjnej choroby pneumokokowej według Pediatrycznego Zespołu Ekspertów ds. Programu Szczepień Ochronnych u dzieci do 5. roku życia wpisują się:
- Schorzenia immunologiczno-hematologiczne:
- pierwotne zaburzenia odporności,
- małopłytkowość idiopatyczna,
- stan po przeszczepieniu szpiku,
- stan po przeszczepieniu narządów unaczynionych,
- ostre białaczki,
- chłoniaki,
- sferocytoza wrodzona,
- wrodzony brak śledziony,
- nabyte upośledzenie czynności śledziony,
- zespół nerczycowy o podłożu genetycznym,
- nosiciele wirusa HIV i chorzy na AIDS.
- Niemowlęta przedwcześnie urodzone z dysplazją oskrzelowo-płucną.
- Dzieci po urazach i z wadami ośrodkowego układu nerwowego, z wyciekiem płynu mózgowo-rdzeniowego.
Czynniki ryzyka bez względu na wiek:
- przewlekła steroidoterapia lub leczenie immunosupresyjne;
- przewlekłe choroby nerek i zespół nerczycowy;
- przewlekłe choroby serca;
- przewlekłe choroby płuc;
- przewlekłe choroby wątroby, w tym marskość, nadciśnienie wrotne, przewlekłe aktywne zapalenie wątroby, alkoholizm;
- przewlekłe choroby przewodu pokarmowego: celiakia, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego-Crohna, choroba Whipple’a, naczyniakowatość limfatyczna jelit;
- choroby metaboliczne, w tym cukrzyca;
- choroby autoimmunizacyjne: toczeń trzewny, reumatoidalne zapalenie stawów, choroba Sjögrena, choroba Graves-Basedowa, mieszana choroba tkanki łącznej;
- stan po wszczepieniu implantu ślimakowego.
Reklama
Jakie choroby wywołuje zakażenie pneumokokami?
Zakażenie pneumokokowe wywoływane jest przez wspomnianą i opisaną wyżej bakterię Streptococcus pneumoniae i może prowadzić do wielu chorób o zróżnicowanym przebiegu i nasileniu. Pneumokoki odpowiadają zarówno za choroby nieinwazyjne, jak i za bardzo poważne i często tragiczne w skutkach, zakażenia inwazyjne.
Najczęściej pneumokoki wywołują choroby górnych dróg oddechowych. Wśród nieinwazyjnych chorób pneumokokowych można wymienić:
- zapalenie płuc przebiegające bez bakteriemii,
- zapalenie ucha środkowego i wyrostka sutkowatego,
- zapalenie zatok,
- zapalenie gardła,
- zapalenie oskrzeli.
Najcięższą i najbardziej niebezpieczną postacią zakażenia pneumokokami jest tzw. inwazyjna choroba pneumokokowa (IChP). Pod pojęciem tym kryją się, takie choroby jak:
- bakteriemia (zakażenie krwi),
- zapalenie płuc z bakteriemią,
- zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (definiowane często jako pneumokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych)
- sepsa (posocznica),
- zapalenie otrzewnej,
- zapalenie wsierdzia,
- zapalenie osierdzia.
Pneumokoki mogą również wywoływać zapalenie opłucnej, zapalenie spojówek, zapalenie stawów, czy ropień mózgu. Wszystkie wymienione schorzenia mogą prowadzić do wielu poważnych powikłań, kalectwa, niewydolności wielonarządowej, a w najgorszych przypadkach do śmierci.
Spory odsetek zdrowych osób, w tym głównie dzieci (ok. 60 %) uczęszczających do żłobka lub przedszkola, to nosiciele pneumokoków. Bakterie znajdują się głównie w błonach śluzowych nosogardzieli. Samo nosicielstwo nie stanowi zagrożenia i nie wymaga leczenia, jednak w sytuacji osłabienia organizmu pneumokoki bytujące w nosie, czy gardle mogą wywołać zakażenie nieinwazyjne, np. wspomniane zapalenie ucha środkowego.
Jeśli jednak bakteriom uda się przełamać bariery ochronne i przedostaną się do krwiobiegu, a z krwią do płynu mózgowo-rdzeniowego czy płuc, może dojść do zakażenia inwazyjnego, w tym zapalenia płuc z bakteriemią, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, czy sepsy pneumokokowej.
Reklama
Powikłania po pneumokokach
W wyniku zakażeń pneumokokami może dojść do wielu groźnych powikłań, zarówno w następstwie nieinwazyjnej, jak i inwazyjnej choroby pneumokokowej.
Najbardziej poważnym powikłaniem inwazyjnej choroby pneumokokowej jest zgon. Pneumokoki są odpowiedzialne za najwyższą śmiertelność w grupie zakażeń bakteryjnych. We wstrząsie septycznym śmiertelność może przekraczać nawet 50%, a w zapaleniu płuc z bakteriemią dotknąć 25% chorych. Najwięcej zgonów w wyniku przebycia choroby pneumokokowej odnotowuje się u dzieci do 2. roku życia oraz u osób starszych, powyżej 65. roku życia.
Inne powikłania po zakażeniach pneumokokami można podzielić na wczesne, występujące w ostrym stadium choroby oraz późne, ujawniające się po kilku tygodniach. Powikłania mogą być zarówno przejściowe, jak i długofalowe. W niektórych przypadkach utrzymują się do końca życia.
Do wczesnych powikłań związanych z zakażeniem pneumokokami można zaliczyć m.in. ropniaka opłucnej, porażenie nerwów czaszkowych, ostrą niewydolność oddechowa, ostrą niewydolność krążeniową, wodogłowie, drgawki, zespół wykrzepiania wewnątrznaczyniowego, zespół hemolityczno-mocznicowy, czy wspomniany wcześniej zgon. W następstwie choroby pneumokokowej, w późniejszym okresie, mogą wystąpić m.in. zaburzenia widzenia, w tym ślepota, niedosłuch i głuchota, objawy neurologiczne, takie jak padaczka, opadanie powiek, nieprawidłowy rozwój psychomotoryczny, zaburzenia koordynacji ruchowej, zaburzenia mowy, trudności w koncentracji i nauce.
Reklama
Jak wykryć pneumokoki?
Wstępnym etapem zdiagnozowania obecności pneumokoków w organizmie jest dokładny wywiad lekarski, który umożliwia potwierdzenie występowania charakterystycznych objawów mogących wskazywać na zakażenie pneumokokowe. Aby wykryć pneumokoki w organizmie konieczne jest przeprowadzenie specjalistycznego badania bakteriologicznego.
W celu wyhodowania bakterii należy w pierwszej kolejności pobrać materiał biologiczny. W przypadku pneumokoków może to być wymaz z gardła, wydzielina z dolnych dróg oddechowych, próbka krwi, czy płynu mózgowo-rdzeniowego. Wynik takiego badania jest konieczny do odpowiedniego, celowego leczenia choroby pneumokokowej.
Dzięki regularnemu wykonywaniu badania na pneumokoki możliwe jest również wykrycie nosicielstwa pneumokoków.
Reklama
Pneumokoki - jak można się zarazić?
Pneumokoki przenoszone są z człowieka na człowieka drogą powietrzno-kropelkową poprzez kontakt z wydzieliną z dróg oddechowych. Aby jedna osoba mogła zarazić drugą wystarczy więc kaszel, kichnięcie, śmiech, wspólna zabawa, czy nawet rozmowa. Kropelki z pneumokokami bytującymi w jamie nosowo-gardłowej nosiciela, wydalone przez usta czy nos, trafiają na powierzchnię w obrębie około 1 metra. Jeśli w tym obszarze znajduje się inna osoba, to jeden wdech może dzielić ją od przeniesienia bakterii na własną błonę śluzową gardła i nosa. U osoby zakażonej mogą wystąpić objawy chorobowe lub staje się ona bezobjawowym nosicielem pneumokoków.
Nic więc dziwnego, że najbardziej narażone na kontakt z pneumokokami są małe dzieci, wśród których występuje również największy odsetek nosicieli. Wystarczy wizyta w przedszkolu, aby dziecko zaraziło pneumokokami siebie lub innych.
Reklama
Czym jest nosicielstwo pneumokoków?
Nosicielstwo pneumokoków jest bezobjawową postacią zakażenia tymi bakteriami. Pneumokoki bytują w jamie nosowo-gardłowej nosiciela, który przy prawidłowo funkcjonującym układzie immunologicznym nie odczuwa żadnych dolegliwości. Uważa się, że stan bezobjawowego nosicielstwa jest wynikiem zachowania równowagi pomiędzy naturalną odpornością organizmu a zjadliwością drobnoustroju.
Pneumokoki zasiedlają nosogardziel zazwyczaj we wczesnym okresie życia. Szacuje się, że około 30-62% dzieci do 2. roku życia jest nosicielami pneumokoków, a ogółem do 90% dzieci i około 15% dorosłych jest okresowo nosicielami różnych odmian bakterii Streptococcus pneumoniae. Z kolei około 60% dzieci pomiędzy 2. a 5. rokiem życia, szczególnie tych uczęszczających do żłobka lub przedszkola, ma pneumokoki w nosie i gardle.
Na skalę nosicielstwa i rozprzestrzeniania się pneumokoków wpływ ma wiele czynników, w tym wiek, większe skupiska ludzi, pora roku, czy wirusowe infekcje górnych dróg oddechowych.
I chociaż nosiciele sami nie mają objawów choroby pneumokokowej, to mogą narazić słabsze osoby na zakażenie lub choroba może wystąpić u nich samych, przy okazji innej infekcji, czy osłabienia organizmu. Zakażenie jednym ze zjadliwych typów pneumokoków może skutkować szybkim rozwinięciem się choroby.
Pneumokoki - leczenie
Leczenie choroby pneumokokowej polega na wyeliminowaniu bakterii z zakażonego organizmu. Jest to leczenie przyczynowe, podczas którego zaleca się podawanie właściwych antybiotyków. Antybiotyki podaje się jak najszybciej od momentu pojawienia się pierwszych objawów, zazwyczaj dożylnie podczas hospitalizacji.
Przy podejrzeniu zakażenia pneumokokami początkowe leczenie to leczenie empiryczne, polegające na aplikowaniu powszechnie stosowanych antybiotyków na najczęściej występujące typy pneumokoków. Jednocześnie pobiera się od pacjenta materiał biologiczny potrzebny do badania bakteriologicznego. Dzięki temu, po otrzymaniu wyników (po ok. 3 dobach) lekarz może podjąć decyzję dotyczącą dalszej odpowiedniej antybiotykoterapii. Jeśli pneumokoki są wrażliwe na stosowany już antybiotyk, można kontynuować leczenie.
Jeśli bakterie są oporne na dotychczasową terapię, należy wdrożyć leczenie celowane, antybiotykiem, na który wyizolowane pneumokoki są wrażliwe. Poza leczeniem przyczynowym, w zależności od stwierdzonych symptomów, stosuje się leczenie objawowe.
Teoretycznie chorobę pneumokokową można wyleczyć antybiotykami, ale problemem w wielu krajach na całym świecie, w tym także w Polsce, jest coraz bardziej powszechna oporność pneumokoków na antybiotyki. To zdecydowanie utrudnia, a czasem nawet uniemożliwia prawidłowe leczenie. W takiej sytuacji, lepiej zapobiegać niż leczyć, czyli sięgnąć po jedyną skuteczną metodę ochrony przed zakażeniami pneumokokami - szczepionkę.
Szczepionka na pneumokoki
Część osób zastanawia się nad tym, czy warto szczepić na pneumokoki. Istnieje jedyna właściwa odpowiedź - szczepić na pneumokoki nie tylko warto, ale i trzeba. Nie bez przyczyny od 2017 roku w polskim kalendarzu szczepień ochronnych szczepionka przeciw pneumokokom znajduje się na liście szczepień obowiązkowych.
Obowiązkowe szczepienia na pneumokoki są podawane bezpłatnie dzieciom od 6. tygodnia do 2. roku życia oraz dzieciom do ukończenia 5. roku życia z grup ryzyka wymienionych w Programie Szczepień Ochronnych. Starsze dzieci, młodzież oraz osoby dorosłe mogą skorzystać z zalecanych szczepionek ochronnych przeciw pneumokokom, niefinansowanych z budżetu Ministra Zdrowia.
Szczepienia przeciw pneumokokom wykazują wysoką skuteczność przeciw inwazyjnej chorobie pneumokokowej oraz chronią przed zakażeniami wywołanymi przez lekooporne szczepy pneumokoków. Pośrednim, ale niezwykle istotnym efektem obowiązkowych szczepień dzieci przeciw pneumokokom jest ochrona osób słabszych, starszych i bardziej narażonych na zachorowania.
Nowoczesne szczepionki przeciw pneumokokom są bezpieczne i dobrze tolerowane przez dzieci.
Czytaj też:
- Kalendarz szczepień dziecka - kiedy szczepienia ochronne?
- Obowiązkowe szczepienia w Polsce i w Europie - jakie? Lista
- Szczepionki dla dzieci: płatne, czy bezpłatne? Za i przeciw
- Czy szczepionki na pneumokoki różnią się między sobą?
