Co to jest sarkopenia? Definicja
Sarkopenia to proces, którego istotę stanowi postępująca z wiekiem utrata tkanki mięśniowej. Towarzyszy temu osłabienie siły mięśni, czego następstwem jest obniżenie ogólnej sprawności.
Rośnie w związku z tym ryzyko upadków i urazów, możliwe są też konsekwencje psychospołeczne związane z uzależnieniem pacjenta od opiekujących się nim osób.
Często w takiej sytuacji zachodzi konieczność skorzystania z pomocy placówki opieki długoterminowej, a w przypadku braku odpowiednich działań rośnie ryzyko przedwczesnego zgonu.
Pojęcie sarkopenii wywodzi się z języka greckiego, od słów sarx (ciało) i penia (niedostatek), dosłownie oznaczając niedobór ciała. Termin ten został po raz pierwszy użyty w 1988 roku przez Irvina Rosenberga.
W 2010 roku European Working Group on Sarcopenia in Older People (EWGSOP) ustaliła ostateczną i oficjalną definicję sarkopenii, kładąc nacisk nie tylko na zanik masy mięśni, ale też osłabienie ich funkcji.
Sześć lat później Światowa Organizacja Zdrowia uznała ją za odrębną jednostkę chorobową (na początku była określana mianem „niekorzystnego zjawiska”, a później miała status „zespołu geriatrycznego).
W związku z tym od 2016 roku w międzynarodowej klasyfikacji schorzeń i zaburzeń ICD 0-10 sarkopenia jest oznaczona kodem M.62.84 (Age-related sarcopenia). Ma ona także swoje miejsce w nowym zestawieniu ICD-11, gdzie zaliczono ją do kategorii FB32.Y (Other specified disorders of muscles).
Sarkopenia jest problemem typowym dla wieku podeszłego, ściśle związanym z upływem lat i zachodzącymi na przestrzeni życia procesami, dlatego u osób młodszych praktycznie nie występuje. Mimo, że naturalny proces utraty masy i siły mięśniowej może się zaczynać około 30 roku życia, do mniej więcej 50 urodzin przebiega on bardzo subtelnie.
Poważniejsze zmiany następują dopiero w kolejnych dekadach. Bazując na kryteriach EWGSOP szacuje się, że sarkopenia dotyka około 10 procent osób w przedziale wiekowym 60-70 lat i nawet 50 procent w grupie 80+ (dane: A. Strzelecki i inni).
Reklama
Przyczyny sarkopenii
Przyczyny sarkopenii są niezwykle złożone, w dużej mierze naturalne i nieuniknione, aczkolwiek istnieje też wiele czynników warunkujących ten proces.
Po pięćdziesiątym roku życia masa mięśniowa zmniejsza się w tempie około 6 procent na dekadę. Jeszcze szybsza jest utrata siły – w szóstej dekadzie na poziomie 1,5 procent rocznie, zaś po sześćdziesiątce aż 3 procent w skali 12 miesięcy (dane: M. Mziray i inni).
Są to oczywiście wartości przeciętne. U niektórych osób mechanizm ten ma większą intensywność, u innych mniejszą.
Ze względu na podłoże, wyróżnia się dwa typy sarkopenii:
- pierwotna - stwierdza się ją, gdy jedynymi czynnikami sprawczymi są wiek oraz predyspozycje genetyczne;
- wtórna - jest rozpoznawana w sytuacji, gdy uda się określić dodatkowe czynniki ją wywołujące. W tym kontekście klasyfikacja uwzględnia 3 szczegółowe podtypy. Możliwa jest sarkopenia:
- związana z aktywnością fizyczną;
- w przebiegu chorób przewlekłych;
- zależna od stanu odżywienia;
Kluczowe znaczenie mają naturalne procesy starzenia się. Z wiekiem u każdego człowieka maleje ogólna liczba włókien mięśniowych, dochodzi też do przewartościowania ich proporcji (dominować zaczynają włókna typu 1 zwane „wolnymi”, kosztem włókien „szybkich” typu 2.).
Przekłada się to nie tylko na masę, ale też powoduje wydłużenie czasu oraz zmniejszenie siły skurczu mięśni. Ważne są też inne procesy, takie jak choćby:
- spowolnienie biosyntezy białek,
- apoptoza (zaprogramowana śmierć komórek) ,
- autofagia („samozjadanie” martwych lub niefunkcjonalnych komórek),
- obniżenie stężenia hormonów płciowych,
- zwłaszcza testosteronu.
Znaczenie mogą mieć uwarunkowania genetyczne, mechanizmy te nie są jednak dobrze poznane. Co ciekawe, masa mięśniowa szybciej maleje u mężczyzn, siła natomiast spada równomiernie u obu płci. Ponieważ jednak „poziom wyjściowy” u kobiet jest niższy, to one w większym stopniu są zagrożone zachorowaniem.
Wśród czynników prowadzących do sarkopenii wtórnej kluczowa jest między innymi niska aktywność fizyczna. Podobny efekt wywołuje długotrwałe unieruchomienie u osób przewlekle chorych.
Zauważa się też negatywny wpływ różnego typu chorób neurologicznych, w przebiegu których następuje utrata tzw. motoneuronów (neuronów wychodzących z rdzenia kręgowego łączących się z włóknami mięśniowymi) oraz degeneracja synaps nerwowo mięśniowych.
Czynnikiem ryzyka są też zaburzenia hormonalne związane m.in.:
- działaniem kortyzolu (u osób starszych zmniejsza syntezę białek),
- spadkiem wydzielania testosteronu oraz hormonu wzrostu,
- nadczynnością tarczycy,
- insulinoopornością.
Ponadto sarkopenia może się rozwinąć na skutek chorób zapalnych (takich jak reumatoidalne zapalenie stawów), różnego typu niewydolności (serca, płuc, wątroby, nerek, mózgu), a także kilku innych schorzeń wyniszczających organizm, takich jak anoreksja, nowotwory, AIDS.
Do sarkopenii może się przyczyniać długotrwałe przyjmowanie leków anoreksogennych, takich jak niektóre antybiotyki, selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (fluoksetyna) czy silne leki przeciwbólowe (morfina, indometacyna).
Na masę i siłę mięśni mogą też oddziaływać w dłuższej perspektywie leki zaburzające metabolizm białek, w tym m.in. antybiotyki tetracyklina i chloramfenikol. Negatywny wpływ mają też używki: nikotyna, alkohol oraz narkotyki.
Ostatnią grupę czynników ryzyka stanowią problemy żywieniowe, takie jak niedożywienie ogólne, niedożywienie białkowo-kaloryczne, niedobór karnityny oraz zespoły złego wchłaniania i inne choroby układu pokarmowego.
Reklama
Objawy sarkopenii
Choroba rozwija się stopniowo. Ze względu na stopień zaawansowania wyróżnia się trzy zasadnicze jej stadia:
- presarkopenia – następuje spadek masy mięśniowej;
- sarkopenia właściwa – dalszym spadkom masy towarzyszy utrata siły;
- postać ciężka sarkopenii – do wcześniejszych dwóch elementów dochodzi trzeci, będący ich konsekwencją: obniżenie sprawności;
Proces ten może trwać wiele lat, postępując z wolna, podstępnie, przez dłuższy czas niemal niezauważenie. Choremu trudno jest wychwycić jeden konkretny moment, w którym jego zdrowie uległoby wyraźnemu pogorszeniu.
Niemniej, zmiany są nieubłagane i z czasem mają coraz większy wpływ na codzienne funkcjonowanie. Co więcej, objawy sarkopenii płynnie przenikają się z jej skutkami, dlatego oba te aspekty zwykło się rozpatrywać łącznie.
A występować mogą takie problemy, jak:
- osłabienie mięśniowe,
- niska tolerancja wysiłku, szybkie męczenie się,
- zaburzenia równowagi i koordynacji ruchowej,
- częste upadki, wypuszczanie przedmiotów z rąk,
- trudności z oddychaniem i wypróżnianiem się,
- spadek ogólnej masy ciała (poza przypadkami tzw. otyłości sarkopenicznej),
- zaburzenia termoregulacji związane ze zmniejszeniem rezerw energetycznych,
- zaburzenia gospodarki węglowodanowej,
- obniżenie odporności.
Dalszymi powikłaniami są między innymi zaburzenia natury psychicznej, w tym depresja, stany lękowe, długotrwała apatia.
Rozwija się też niekorzystna z psychospołecznego punktu widzenia trwała zależność chorego od innych osób. Ze względu na powiązania między układem mięśniowym i kostnym, konsekwencją może być także osteoporoza, czyli zmniejszenie gęstości kości.
Połączenie sarkopenii i osteoporozy tworzy bardzo niebezpieczny mix. Występująca w takim przypadku nieporadność i skłonność do upadków, przy jednocześnie zwiększonej łamliwości kości, generują bardzo wysokie ryzyko ciężkich urazów, niekiedy nawet kończących się śmiercią.
Reklama
Diagnostyka sarkopenii
Jak dotąd nie ustalono tzw. złotego standardu diagnostycznego, nie mniej używa się kilku mierników. Znaczenie ma ilościowe określenie masy i siły skurczu mięśni szkieletowych, a także ocena sprawności ruchowej.
Chorobę rozpoznaje się, jeśli zostanie spełnione przynajmniej pierwsze z kryteriów EWGSOP (spadek masy), dwa kolejne potwierdzają wyższy stopień zaawansowania choroby.
W celu określenia masy mięśni, stosowane są najczęściej:
- metody obrazowe, takie jak tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny oraz tzw. densytometria podwójnej energii promieniowania rentgenowskiego (skanowanie ciała dwoma różnymi dawkami promieni X). Wszystkie one pozwalają odróżnić tkanki mięśniowe od tłuszczowych;
- bioimpedancja elektryczna – pomiar oporności tkanek poddanych działaniu przepływającego przez ciało prądu o niskim natężeniu, dzięki czemu jest możliwe określenie objętości beztłuszczowej i tłuszczowej masy ciała.
Praktykowane czasem pomiary antropometryczne (obwód łydki czy ramienia) nie są uznawane za szczególnie wiarygodne, nie pozwalają bowiem precyzyjnie odróżnić tkanki mięśniowej od tłuszczowej oraz obrzęków.
Także wyniki badań biochemicznych nie są idealnym wskaźnikiem ze względu na mnogość czynników potencjalnie wpływających na uzyskane rezultaty.
Co ważne, ustalenie masy stanowi podstawę dalszych obliczeń. Określić należy bowiem wskaźnik T-score, wyrażający stosunek masy mięśniowej danego pacjenta w wieku podeszłym do przeciętnej masy osób młodych (18-39 lat).
Nie wnikając w matematyczno-medyczne zawiłości, dolną akceptowalną granicą są 2 odchylenia standardowe pomiędzy tymi wartościami.
W dalszej kolejności dokonuje się oceny funkcjonalnej. Określania w związku z tym wymagają:
- siła mięśniowa. Można ją zbadać za pomocą siłomierza ręcznego, zwanego też dynamometrem, sprawdzającego siłę uścisku dłoni (pomiar izometryczny);
- moc mięśni, a konkretnie prostowników dolnej kończyny. Używa się do tego specjalnych platform Nottingham Power Rig;
- sprawność fizyczna. W tym aspekcie można wykorzystać kilka narzędzi. Jednym z nich jest test SPPB (Short Physical Performance Battery), w ramach którego pacjent wykonuje proste zadania: pięciokrotne wstawanie z krzesła, utrzymanie równowagi ze złączonymi stopami oraz przejście krótkiego dystansu 244 cm. Są też inne testy, jak choćby TUG (Timed Up and Go), po polsku nazywany „wstań i idź”, w którym ocenia się czas wykonania sekwencji czynności: wstawanie z siadu, przemierzanie odległości 3 metrów, obrót, powrót i ponowny siad.
Reklama
Jak leczyć sarkopenię?
Postępowanie terapeutyczne koncentruje się w trzech wymiarach. Podstawę stanowi kinezyterapia (ćwiczenia oporowe). Wspierająco pacjent może też przyjmować leki hormonalne. Znaczenie ma również dieta i suplementacja (ze szczególnym uwzględnieniem białek).
Należy przy tym pamiętać, że całkowite wyleczenie może być w tym przypadku niemożliwe – sarkopenia jest chorobą zależną przede wszystkim od procesów starzenia, których nie da się zatrzymać. Celem nadrzędnym jest w związku z tym maksymalne hamowanie postępów oraz łagodzenie skutków, tak by pacjent możliwie długo mógł zachować sprawność oraz niezależność.
Farmakologiczne leczenie sarkopenii nie jest działaniem podstawowym, lecz uzupełniającym. Jak dotąd nie wynaleziono leków na tę chorobę, natomiast istnieje możliwość wykorzystania środków opracowanych z myślą o innych problemach zdrowotnych.
Są to między innymi:
- testosteron – męski hormon płciowy, oddziałujący nie tylko na sferę seksualną, ale również wzrost mięśni. Jego stosowanie wpływa korzystnie na masę, aczkolwiek nie poprawia funkcji. Należy się też liczyć z możliwością wystąpienia poważnych działań niepożądanych, takich jak powikłania zakrzepowo-zatorowe, zwiększone ryzyko raka prostaty, agresja w zachowaniu;
- hormon wzrostu (GH) – u osób starszych powoduje wzrost masy mięśniowej i jednoczesną redukcję tłuszczowej, hamuje też proces demineralizacji kości. Także jednak nie wpływa na siłę oraz sprawność. Potencjalnymi skutkami ubocznymi są m.in. zespół cieśni nadgarstka, nietolerancja glukozy, cukrzyca;
- dehydroepiandrosteron (DHEA) – prekursor hormonów płciowych testosteronu i estrogenu, dostępny bez recepty, jako suplement. Uważa się, iż substancja ta może wspierać wzrost masy i siły bez obciążeń związanych z terapią stricte hormonalną. Zaznaczyć jednak trzeba, że potencjalne działanie pod kątem sarkopenii nie zostało dobrze sprawdzone w badaniach klinicznych.
Reklama
Ćwiczenia przy sarkopenii
Jedyną powszechnie zalecaną metodą leczenia i profilaktyki sarkopenii jest kinezyterapia, czyli oddziaływanie na organizm pacjenta poprzez ruch. To właśnie aktywność fizyczna stanowi klucz w odpowiedzi na pytanie, jak odbudować mięśnie po 60 roku życia.
W tym przypadku zalecane są ćwiczenia oporowe, czyli siłowe, wykonywane z różnego typu obciążeniami. Pozwalają one efektywnie, naturalnie i bezpiecznie budować masę mięśni oraz zwiększać ich siłę.
Stosowane są w tym celu różne urządzenia, takie jak ciężarki czy taśmy, wykorzystuje się też obciążenia własnego ciała (pompki, przysiady etc.). Trudno w tym miejscu wskazać konkretne zadania, ich dobór jest bowiem kwestią niezwykle indywidualną.
Rozpisanie treningu adekwatnego dla danego pacjenta jest zadaniem rehabilitanta, a uwzględnione muszą być takie czynniki, jak wiek, płeć, kondycja mięśni oraz ogólny stan zdrowia, czyli wszelkie wskazania oraz przeciwwskazania do ćwiczeń.
Pamiętając o tym, że na sarkopenię chorują osoby starsze i często obarczone innymi dolegliwościami, nie zaleca się samodzielnego ustalania planu. Tym bardziej, że w miarę możliwości, obciążenia powinny być znaczne. Uważa się, iż w tej akurat materii jeden intensywny trening w tygodniu przynosi lepsze rezultaty niż kilka lżejszych sesji.
Dodatkową komplikacją jest konieczność umiejętnego i stopniowego zwiększania oporu przeciw mięśniom w miarę czynionych postępów.
Efekty ćwiczeń siłowych są bardzo dobre. Zwiększenie masy i siły wydatnie poprawia sprawność, w tym zdolność podnoszenia i utrzymywania cięższych przedmiotów, możliwość wchodzenia po schodach, utrzymywania równowagi. Rośnie też VOX 2, czyli tzw. pułap tlenowy (maksymalne pochłanianie tlenu), będący uniwersalnym wskaźnikiem wydolności organizmu.
Często zaleca się, by trening oporowy łączyć z wytrzymałościowym, zwanym też aerobowym lub tlenowym. Nie wpływa on wprawdzie na biosyntezę białek, ale usprawnia pracę układu krążenia, czego następstwem jest poprawa unaczynienia i ukrwienia mięśni oraz lepsza kondycja ogólna.
Dodatkowo można się zdecydować na fizjoterapię, a więc wykonywanie pod nadzorem rehabilitanta ćwiczeń zwiększających ruchomość w stawach, często zaburzoną u osób dotkniętych sarkopenią.
Wsparcie stanowić będą także różnego typu zabiegi fizykoterapeutyczne, w tym magnetoterapia i elektrostymulacja.
Reklama
Dieta przy sarkopenii
Ostatnim elementem, na który warto zwrócić uwagę jest dieta, a zwłaszcza suplementacja określonych substancji. Przy czym zaznaczyć należy, że jest to postępowanie jedynie wspierające, które powinno być wdrożone razem z ćwiczeniami siłowymi. W innym przypadku będzie mało efektywne.
W terapii sarkopenii zalecane jest przede wszystkim przyjmowanie białka w ilości 20-30g przed każdym posiłkiem, co pobudzać będzie organizm do endogennej syntezy białek mięśniowych.
W szczególności zalecany jest aminokwas o nazwie leucyna, którego bogate źródło stanowią między innymi serwatka, a także mleko, jaja, mięso i ryby, i który jest dostępny również w postaci suplementów.
Ale uwaga. Pożądany efekt nie zostanie osiągnięty, jeżeli proteiny będą spożywane razem z tłuszczami, a także w ilości mniejszej lub wyraźnie większej, niż rekomendowana.
W codziennym żywieniu generalnie warto jest profilaktycznie i terapeutycznie ograniczać spożycie tłuszczów, zwłaszcza nasyconych. Zalecana jest też redukcja przyjmowanych każdego dnia kalorii, ale tak, by nie dopuścić do niedożywienia. Efektem tego powinno być m.in. ograniczenie negatywnych procesów związanych z działaniem wolnych rodników (reaktywnych form tlenu).
Jak piszą A. Strzelecki i współpracownicy (Gdański Uniwersytet Medyczny), nie ma natomiast wystarczających dowodów na skuteczność opisywanych niekiedy diet zawierających przyswajalne węglowodany o niskim indeksie glikemicznym, a także niestrawne oligosacharydy (takie jak inulina), witaminę D3, czy wyciąg z miłorzębu japońskiego.
