Jak wygląda tatarak i gdzie występuje?
Tatarak (Acorus L) jest bardzo charakterystyczną byliną, zaliczaną do rodziny tatarakowatych, znaną ze swych licznych właściwości prozdrowotnych oraz kosmetycznych.
Występuje w większych kępach na brzegach zbiorników wodnych oraz na terenach podmokłych i bagnistych. Osiąga do 1 metra wysokości. Zbudowany jest z długich, okrytych skórką i bardzo aromatycznych kłączy, z których na dole wyrastają słabo rozwinięte korzenie, na górze zaś liście - podłużne, ostro zakończone, o „mieczowatym” kształcie.
Kwitnie wytwarzając niewielkie, zielono-żółte kwiaty osadzone w zielonych kolbach. Niektóre odmiany mają też czerwone owoce przypominające jagody, ale nie występują one w Polsce.
Tatarak wywodzi się z Ameryki Północnej i Południowej oraz Azji, skąd trafił do Europy, gdzie rozpowszechnił się niemal wszędzie poza Skandynawią. Stało się to w późnym średniowieczu w czasie najazdów tatarskich hord, stąd też używana w Polsce nazwa. Najprawdopodobniej azjatyccy wojownicy wrzucali kłącza tataraków do swoich bukłaków, po to by aromatyzować znajdującą się w nich wodę. Po wykorzystaniu były one wyrzucane na ziemię i tak właśnie doszło do ich implementacji na zupełnie nowych terenach.
Warto podkreślić, że w Polsce tatarak jest nazywany inaczej i da się w tej materii zauważyć silne zróżnicowanie regionalne. Przykładowo na Podlasiu jego kępy to szuwary a na Mazowszu ajer. Spotyka się też takie określenia, jak tatarskie ziele, kalmus, szczwar, lepie czy łacz.
W różnych kulturach tatarak traktowany był przed wiekami jako roślina o cudownych, wręcz magicznych właściwościach. Tak było między innymi u Indian zamieszkujących wschodnie i centralne rejony Ameryki Północnej. Roślina ta często była też wymieniana na kartach Biblii, będąc opisywaną jako składnik olejku służącego do namaszczania.
Reklama
Tatarak zwyczajny i inne odmiany
W botanicznych systematykach tatarak jest rodzajem, w obrębie którego wyróżnia się dwa podstawowe gatunki, jakimi są:
- Tatarak zwyczajny (Acorus calamus L.), znany też jako pospolity, który znajduje zastosowanie w lecznictwie i kosmetologii;
- Tatarak trawiasty (Acorus gramineus) będący rośliną przede wszystkim ozdobną, uprawiany między innymi w wersji karłowatej, japońskiej.
W zależności od liczby posiadanych chromosomów, tatarak zwyczajny ma trzy postacie o różnych właściwościach i terytorialnym zasięgu naturalnego występowania w przyrodzie. Są to odmiany:
- Diploidalna (A. calamus var. americanum), którą można spotkać przede wszystkim w Ameryce, charakteryzująca się małą ilością pożądanych olejków eterycznych, ale też śladową zawartością niepożądanej substancji o nazwie beta-azaron.
- Triploidalna - (A. calamus var. acalamus), występująca przede w wszystkim w Europie, w tym w Polsce. W tym przypadku stężenie substancji czynnych w składzie jest umiarkowane.
- Tetraploidalna (A. calamus var. suprius lub var. angustatus), typowa dla krajów azjatyckich, zawierająca duże ilości zarówno olejków, jak też beta-azaronu.
Reklama
Jak kwitnie tatarak? Uprawa
Tatarak rośnie w środowisku związanym z wodą. Najczęściej występuje dziko, ale też często jest uprawiany w celach ozdobnych i nie tylko. Jako ciekawostkę można podać, że jego właściwości wykorzystuje się w roślinnych, hydrofitowych oczyszczalniach ścieków, skutecznie pochłania bowiem potas i fosfor.
Jak sadzić tę wyjątkową roślinę? W jakich warunkach rośnie najlepiej? Co lubi, a czego nie toleruje? Uprawa tataraku zwyczajnego wymaga przede wszystkim dostępu do wody. Gleba powinna być stale wilgotna, a nawet mokra, o delikatnie kwaśnym pH.
W praktyce najczęściej obsadza się tatarakiem stawy i oczka, umieszczając sadzonki w płytkiej wodzie. Co bardzo ważne, pędy tataraku uwielbiają słońce - im bardziej nasłonecznione stanowisko, tym lepiej.
Roślina toleruje też przejściowy półcień, źle natomiast rozwija się w cieniu głębokim i stałym. Z drugiej strony charakteryzuje się znaczną mrozoodpornością oraz niską podatnością na działanie szkodników. Nie wymaga też szczególnych zabiegów pielęgnacyjnych.
Niekiedy brązowiejące zimą liście wymagają przycięcia po nastaniu cieplejszych dni. Tatarak w polskich warunkach rozmnaża się wegetatywnie z kłączy - w klimacie umiarkowanym nie produkuje bowiem owoców i nasion, tak jak to dzieje się w Azji.
Reklama
Jakie są właściwości tataraku?
Głównym surowcem zielarskim pozyskiwanym z tataraku są jego kłącza. Zawartym w nim substancjom czynnym roślina ta zawdzięcza swoje właściwości lecznicze oraz kosmetyczne.
Najważniejszym ze składników jest olejek eteryczny, w składzie którego znajdują się między innymi alfa i beta azaron, cyperenon, cyperol, akoryna, akorytyna, akortyzyna, kamfora, octan geranylu, linalol oraz kwasy linolenowy, stearynowy, palmitynowy i mirystycynowy.
Z badań, których wyniki przytaczają A. Kędzia i E. Hołderna-Kedzia wynika, że olejek ten wykazuje działanie przeciwdrobnoustrojowe, będąc skutecznym wobec 31 szczepów patogenów, w tym między innymi bakterii Gram-dodatnich (na przykład Staphylococcus aureus) oraz mikroaerofilnych (np. Campylobacter sputorum).
Inne badania wspomniane przez autorki potwierdziły działanie olejku wobec takich szczepów, jak choćby Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Salmonella typhi i Listeria monocytogenes.
Oprócz tego kłącze tataraku ma też właściwości:
- przeciwgrzybicze,
- przeciwzapalne,
- przeciwbólowe,
- przeciwskurczowe,
- przeciwpadaczkowe,
- przeciwcukrzycowe,
- przeciwreumatyczne,
- przeciwnowotworowe,
- napotne,
- uspokajające,
- neuroprotekcyjne (chroniące układ nerwowy),
- osłonowe dla komórek wątroby,
- immunosupresyjne (obniżające aktywność układu odpornościowego).
Oprócz tego należy jednak zwrócić uwagę także na właściwości psychoaktywne. Wiele osób pyta w związku z tym, czy tatarak działa jak narkotyk. Tak - w dużych dawkach olejek eteryczny z tej rośliny może powodować omamy wzrokowe. Niekiedy porównuje się efekty jego działanie z LSD.
Właściwość ta była wykorzystywana między inni przez rdzennych mieszkańców Ameryki. Indianie narkotyzowali się nim, uzyskując w ten sposób barwne wizje. Efekt ten możliwy jest między innymi dzięki obecności trimetoksyamfetaminy.
Należy jednak podkreślić, że odurzanie się w ten sposób jest niebezpieczne i powoduje liczne skutki uboczne. Do krótkofalowych należą bóle brzucha i wymioty, w dłuższej perspektywie rośnie ryzyko zachorowania na raka. W świetle najnowszych ustaleń naukowych wiadomo bowiem, że beta azaron ma właściwości mutagenne (szczegóły poniżej).
Reklama
Na co pomaga kłącze tataraku? Zastosowanie
Opisane wyżej właściwości sprawiły, że kłącze tataraku znajduje zastosowanie w wielu dziedzinach medycyny naturalnej oraz w kosmetyce. Na co jest dobry? Przede wszystkim na:
- Infekcje górnych dróg oddechowych oraz zatok, zwłaszcza o etiologii bakteryjnej.
- Problemy gastryczne, w tym zaburzenia trawienia, wzdęcia, kolki, brak apetytu - wspomaga wydzielanie enzymów trawiennych, stymuluje syntezę mukopolisacharydów chroniących błony śluzowe żołądka, ma działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie jelit.
- Zakażenia grzybicze oraz problemy powodowane przez pasożyty - może być skuteczny między innymi przeciw takim drobnoustrojom, jak Trichophyton rubrum (powoduje grzybice skóry) czy Candida albicans (grzybica przewodu pokarmowego oraz dróg moczowo-płciowych).
- Na uspokojenie - pomaga łagodzić skutki stresu i nadmiernego pobudzenia nerwowego, ułatwia zasypianie.
- Cukrzyca - składniki olejku eterycznego kłącza zmniejszają tzw. insulinooporność, która jest jednym z podstawowych mechanizmów prowadzących do wzrostu stężenia glukozy we krwi ponad normę.
- Reumatyzm i artretyzm - korzystnie na stawy oddziałuje dzięki właściwościom przeciwbólowym i przeciwzapalnym.
- Trudno gojące się rany, odleżyny, afty, krwawienia - może być stosowany całkowicie zewnętrznie w postaci okładów na skórę, ale też znajduje się w składzie preparatów do płukania jamy ustnej.
- Problemy dermatologiczne, w tym zwłaszcza dotyczące włosów i skóry głowy.
Oczywiście, większość z tych zastosowań cenionych jest przez zwolenników ziołolecznictwa - medycyna oferuje w każdym z tych obszarów wiele innych rozwiązań, w tym farmakologicznych. Należy jednak podkreślić, że właściwości tataraku są w dużej mierze potwierdzone badaniami oraz opisane w literaturze naukowej.
Współcześnie dla wielu osób szczególnie istotne jest pytanie, czy tatarak pomaga na włosy? Płukanki i szampony zawierające wyciąg z tej rośliny są polecane m.in. ze względu na właściwości przeciwgrzybicze i przeciwzapalne.
Teoretycznie mogą więc okazać się pomocne w terapii problemów skórnych będących przyczyną wypadania włosów, czy też pogorszenia się ich kondycji, takich jak grzybica, łojotok czy łupież.
Często też można się spotkać z daleko idącymi stwierdzeniami, jakoby tatarak miał poprawiać wygląd pasm i zwiększać ich objętość, a nawet przyspieszać ich porost. Nauka nie ma jednak zbyt wiele do powiedzenia w tej materii.
Reklama
Jak stosować kłącze tataraku? Nalewka, olej i nie tylko
Wyciąg z Acorus calamus L można stosować na wiele sposobów. Jedną z najpopularniejszych metod wykorzystania tej rośliny jest przygotowanie mikstury alkoholowej.
Nalewka na kłączach tataraku jest prosta do samodzielnego sporządzenia. Gotowy olejek z tataraku lub też kłącze należy zalać spirytusem lub wódką i odstawić na 2 do 4 tygodni. Ze względu na dużą moc, spożycie doustne zaleca się po rozcieńczeniu wodą. Nalewka może być też wykorzystana do płukania ust oraz przemywania skóry.
Innym sposobem przygotowania tataraku do picia jest napar czy też herbata. Jak je parzyć? Wystarczy małą ilość rozdrobnionych i suszonych kłączy (1-2 łyżeczki) zalać wrząca wodą i odstawić na 10-15 minut pod przykryciem. Przed spożyciem powinno się odcedzić susz. Dla smaku można dodać cytrynę i miód.
Do zastosowań zewnętrznych sporządza się też odwar z tataraku. W tym celu 1-2 łyżki suszonych kłączy zalewa się letnią woda, a następnie całość gotuje przez kilka minut, po czym odsącza. Tak przygotowaną miksturę można użyć na rany, a także do płukania jamy ustnej i gardła oraz włosów.
Są też szampony z tatarakiem i innymi składnikami hamującymi łojotok oraz zapobiegającymi wypadaniu włosów czy przyspieszającymi ich porost. Można je kupić w postaci gotowych produktów albo przygotować samodzielnie, dodając do stosowanego na co dzień kosmetyku kilka kropel olejku. Oprócz tego olejek czy też odwar dolewa się niekiedy do kąpieli, głównie w celach relaksacyjnych.
Tak jak zostało wspomniane wyżej, korzystne działanie tataraku jest notowane w przypadku niewielkich ilości, natomiast nadmierne jego używanie może być szkodliwe, toksyczne, psychogenne, a nawet rakotwórcze.
Nie ma dokładnych wskazań odnośnie dawkowania, zazwyczaj jednak zaleca się używać maksymalnie 1-2 łyżeczki suszu lub olejku. Bardziej szczegółowe wytyczne formułowane są natomiast w kwestii jednej z substancji znajdujących się w tataraku, czyli beta azaronu (szczegóły poniżej).
Reklama
Przeciwwskazania do stosowania kłącza tataraku
Kiedy lepiej zrezygnować ze stosowania tataraku? Przeciwwskazania do stosowania tataraku nie są dobrze opisane.
Ze względu na brak wystarczających badań, standardowo nie zaleca się jego używania w przez kobiety w ciąży oraz dzieci poniżej 12 roku życia. Często można się też spotkać z rutynowym stwierdzeniem, że tataraku nie powinny stosować osoby uczulone na którykolwiek z jego składników.
Generalnie przed każdym użyciem w celach leczniczych rekomendowana jest konsultacja z lekarzem, zarówno odnośnie zasadności i dawkowania, jak też innych, bardziej profesjonalnych metod leczenia danego schorzenia czy zaburzenia.
Należy pamiętać, że tatarakowa „terapia” nie powinna być długotrwała ani intensywna. Ze względu na możliwe skutki uboczne, roślina ta nadaje się jedynie do zastosowań incydentalnych.
Opinie naukowców są w tym przypadku zgodne - substancją, która powoduje zagrożenie, jest działający mutagennie beta azaron. Im większa jego zawartość w składzie, tym większe ryzyko.
Tak jak zostało wspomniane wyżej, wysokie stężenia tej substancji zawierają odmiany tetraploidalne pochodzące głównie z Azji, mniejsze natomiast di- oraz triploidalne, wywodzące się z Ameryki i Europy. Problem w tym, że kupując susz czy olejek, konsument często nie ma informacji na ten temat lub też nie zwraca na nie uwagi.
Warto zauważyć, że w Stanach Zjednoczonych z tego właśnie powodu zakazane jest użycie tataraku w produktach spożywczych i to już od lat sześćdziesiątych minionego stulecia.
W Europie do minimalnych wartości została natomiast ograniczona dopuszczalna obecność beta azaronu w wyrobach spożywczych oraz alkoholowych. W oficjalnej opinii Komisja Europejska dopuszcza możliwość spożycia tej substancji na poziomie najwyżej 115 mikrogramów na dobę lub też 2 mikrogramy na każdy kilogram masy ciała.
Skutki uboczne stosowania kłącza tataraku
Najpoważniejszym z potencjalnych skutków ubocznych stosowania kłączy tataraku jest wzrost ryzyka zachorowania na choroby nowotworowe. Kwestia ta nie jest dobrze zbadana w przypadku ludzi, ale niepokojących informacji dostarczyły obserwacje czynione na zwierzętach.
We wspomnianej opinii Komisji Europejskiej wspomina się, że istnieje „słabe działanie rakotwórcze” u szczurów przyjmujących duże dawki produktów zawierających beta azaron, na poziomie powyżej 20 miligramów na każdy kg masy ciała.
Co więcej, odkryto też atrofię (zanik) serca u szczurów karmionych olejem z tataraku zawierającym ponad 3,8 mg beta azaronu na 1 kg m.c. Między innymi na tej podstawie rekomendowane jest ograniczenie spożycia tataraku.
Natomiast do skutków ubocznych obserwowanych w krótszej perspektywie, zalicza się między innymi wymioty, spowolnienie perystaltyki jelit, a także przyspieszenie akcji serca. Problemy te występują przede wszystkim przy użyciach wewnętrznych, bez stosowania się do zaleceń odnośnie dawkowania.
Cena tataraku zwyczajnego. Gdzie kupić?
Gdzie kupić tatarak? Produkty tego typu dostępne są przede wszystkim w sklepach zielarskich i ze zdrową żywnością. Ich cena zależy o postaci, w jakiej są oferowane oraz wielkości opakowania.
Za suszone kłącza trzeba zapłacić około 4-5 zł za 50-gramowy woreczek. Większe, nawet półkilogramowe worki kosztują w granicach 35-40 zł.
Olejek tatarakowy można natomiast nabyć w granicach 35-45 złotych za buteleczkę o pojemności 10 mililitrów.
