Czym jest topinambur? Jak wygląda?
Był rok 1612, kiedy to roślina topinambur została przywieziona do Europy przez francuskiego podróżnika Samuela Champlaina. To właśnie on nadał temu okazowi taką nazwę, ponieważ zauważył, że brazylijskie plemię Indian „Topinambu” je bulwy przypominające ziemniaka. Gdy odkrywca zauważył, że topinambur ma słodki, delikatny smak zbliżony do karczocha, dostarczył g do Kanady. Stamtąd natomiast roślina ta trafiła do Francji, a później do Niemiec.
Co to jest topinambur? To roślina należąca do rodziny złożonych Compositae. Inaczej nazywana słonecznikiem bulwiastym albo karczochem jerozolimskim, to jej znana pod łacińską nazwą jako Helianthus tuberosus L. Swoją drugą nazwę nawiązującą do słonecznika zawdzięcza temu, że jest blisko spokrewniona ze słonecznikiem zwyczajnym. Z kolei tę trzecią - smakowi klasycznego karczocha.
Warto wspomnieć, że występuje ona pod wieloma nazwami regionalnymi, takimi jak: bulwa dzika, bulwnik ogrodowy, jabłko polne, gruszka polna, ziemniak piasków czy bulwa ziemna.
Jak wygląda topinambur? To okaz o łodydze dorastającej do około 2-4 metrów. Wyróżnia się podziemnymi rozłogami. Na ich końcach tworzą się bulwy charakteryzujące się wypukłymi oczkami i różnym kształtem.
Bulwa topinamburu może być owalna, wrzecionowata i maczugowata. Co ciekawe, owe bulwy są bardziej lub mniej skupione w bliskiej odległości od siebie. To istotna informacja zwłaszcza w trakcie ich zbiorów. Kolor bulwy w dużej mierze zależy od odmiany.
Z kolei na szczytach pędów znajdują się koszyczki przekształcające się następnie w kwiaty topinamburu przypominają te w słoneczniku o żółtych płatkach, lecz znacznie mniejsze. Można wykorzystać je jako element dekoracyjny. Pięknie prezentują się również liście tej rośliny, które są piłkowate na brzegach i mają owalny ogonkowaty kształt.
Na uwagę zasługuje bogaty system korzeniowy rośliny dostarczający jej wodę. Po jego wykształceniu zaczynają wytwarzać się bulwy. Czas ten trwa do października, a bulwa, która kiełkuje wytwarza tylko jeden pęd nadziemny.
Roślina nie ma dużych wymagań, jeżeli chodzi o uprawę, dlatego posadzona łatwo dziczeje. Traktuje się ją również jako gatunek inwazyjny, ponieważ potrafi zdominować inne rośliny.
Topinambur to gatunek spożywczy, farmaceutyczny i paszowy. Niektórzy specjaliści, np. Alina Kowalczyk-Juśko i Ewelina Cholewińska z Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, dostrzegają jego potencjał do energetycznego wykorzystania jako biomasę. Jego pędy naziemne mogą być w przyszłości wykorzystane jako roślina energetyczna do bezpośredniego spalania, współspalania z węglem albo do produkcji biogazu.
Odmiany topinamburu. Albik czy rubik?
Podstawową różnicą pomiędzy odmianami topinamburu jest kolor skórki bulwy. Biały, żółty, czerwony, a nawet fioletowy - takie mogą być jej odcienie. W Polsce topinambur występuje w dwóch odmianach. Są to albik i rubik.
Pierwsza z nich charakteryzuje się wydłużonymi, jasnymi bulwami. Natomiast druga z wymienionych może być określana też jako topinambur czerwony z uwagi na bulwy w tym kolorze. Ich kształt jest nieco bardziej owalny niż w przypadku odmiany albik.
Znacznie łatwiejsza w czyszczeniu jest odmiana topinamburu albik i właśnie ona cieszy się większą popularnością wśród miłośników tej przekąski. Z kolei topinambur rubik wykorzystuje się raczej jako roślinę pastewną.
Wśród odmian omawianej rośliny, które są znane na świecie wymienia się m.in. Boston Red, Fuseau czy też Golden Nugget. Ta pierwsza ma czerwonawą barwę i jest dość duża. Ta druga pochodzi z Francji i wyróżnia się niższym wzrostem i białymi bulwami. Natomiast ta ostatnia swoim wyglądem przypomina marchewkę, ponieważ ma stożkowaty kształt.
Reklama
Uprawa topinamburu. Kiedy i jak go sadzić?
„Roślina dnia krótkiego” - tak zwykle określa się topinambur, który świetnie czuje się właśnie, gdy dzień jest krótki. Długość dnia na naszej półkuli sprawia, że jego rozwój generatywny może zostać zahamowany.
Jak uprawiać topinambur? Choć należy do roślin o niskich wymaganiach glebowo-klimatycznych, najlepiej czuje się na glebach piaszczystych i lekkich. Poradzi sobie jednak nawet na glebach, które zostały zniszczone w wyniku kwaśnych deszczy, a nawet na glebach leśnych. Główną potrzebą topinamburu jest duża wilgotność ziemi.
Raz posadzony topinambur, nie potrzebuje zmianowania i może rosnąć bez przeszkód nawet przez kilka lat. To roślina jednoroczna, jednak przy każdym zbiorze niewielka liczba bulw pozostanie w ziemi, co przyczynia się do jej dalszego rozwoju w kolejnych latach.
Co ciekawe, w bulwie koncentruje się wysoka ilość inuliny, co przekłada się na jej dużą odporność na działanie niskich temperatur. Topinambur poradzi sobie nawet w temperaturach o wartości -25 st. Celsjusza, gdy nie ma żadnego okrycia. Natomiast pod warstwą piasku o wysokości 5 cm, przezimuje nawet w warunkach do -50 st. Celsjusza.
Z uwagi na dużą odporność na szkodniki, topinambur nie wymaga specjalistycznej pielęgnacji. Wystarczy regularnie pozbywać się chwastów i podpierać wysokie łodygi. Wśród najczęstszych chorób dotykających ewentualnie tę roślinę, wymienić można zgniliznę twardzikowatą i to jej najlepiej się wystrzegać.
Jak sadzić topinambur? Najpierw należy wybrać odpowiedni materiał do uprawy - są nim nie sadzonki czy nasiona, a bulwy. Warto zadbać o to, by bulwa miała wagę około 40-60 g. Wystarczy wykopać w ziemi dziurę o głębokości 10-15 cm i umieścić w niej bulwy oddalone od siebie w półmetrowych odstępach.
Kiedy sadzić topinambur? Najlepszym momentem na sadzenie bulw jest początek wiosny, a więc przełom marca i kwietnia. Niektórzy też decydują się, z uwagi na odporność rośliny na mrozy, na jej zasadzenie w okresie jesiennym. Przedplonem dla topinamburu jest kukurydza.
Warto pamiętać, by nie przesadzić z ilością zasadzonego topinamburu w ogrodzie, a już nie w bliskim sąsiedztwie innych warzyw, bo to roślina ekspansywna, która może zdominować inne rośliny.
Kiedy zbierać topinambur? W roku istnieją dwa okresy idealne na zbiory tej rośliny. To termin jesienny i wiosenny. Części nadziemnych można pozbyć się już w październiku i od razu wykopać bulwy albo też pozostawić je do marca. Jeżeli pozwolisz bulwom przezimować, warto zabezpieczyć je ściętymi fragmentami nadziemnymi.
Bulwy zebrane wiosną są słodsze w smaku, jednak okazy jesienne wyróżniają się większą zawartością składników odżywczych. Mają m.in. 2 razy więcej witaminy C i fruktanów.
Jak zwalczyć topinambur?
Choć jedni uprawiają topinambur to inni chcą go zwalczać. Stanowi on bowiem zagrożenie dla innych warzyw i roślin w ogrodzenie. Zwalczanie topinamburu warto rozpocząć od dokładnego przejrzenia całego terenu, na którym mógłby występować. Następne należy ręcznie lub za pomocą wideł natychmiast usuwać pojawiające się okazy. Z czasem topinambur będzie odrastał słabszy.
Najlepszym czasem na pozbycie się topinamburu jest czerwiec. Wówczas bulwy nie są jeszcze na tyle ukształtowane, by trudniej było je zwalczyć. Warto też sięgać po herbicydy w celu usunięcia w swoim ogrodzie czy na polu tego rodzaju chwastów.
Zamiast jednak w pełni zwalczać topinambur, można np. po wstępnym usunięciu bulw, gdy roślina odrasta, od czasu do czasu ją kosić i karmić takim zbiorem, np. bydło. Wówczas nie należy niczym opryskiwać topinamburu. To bardziej ekologiczny sposób na pozbycie się uciążliwej rośliny.
Reklama
Wartości odżywcze topinamburu. Jaki ma IG?
To, co znajdziemy w topinamburze, jest uzależnione od kilku czynników. Przede wszystkim - jak już wspomnieliśmy, znaczenie ma termin jego uprawy. Chcąc mieć teoretycznie bardziej wartościowe pod względem zawartości witaminy C bulwy, warto zbierać je jesienią. Kolejne elementy wpływającym na wartości odżywcze tej rośliny to: odmiana oraz warunki uprawy. Przedstawione poniżej wartości liczbowe pochodzą z publikacji dr hab. Ewy Cieślik i mgr Anny Filipiak-Florkiewicz z Akademii Rolniczej w Krakowie.
W topinamburze znajduje się około 20,4-31,9% suchej masy, której podstawą są węglowodany, w tym inulina. Topinambur jest więc rośliną energetyczną. Bulwy zawierają również cukry proste i sacharozę. Bulwy, które zimują w glebie, mają zdaniem dr hab. Ewy Cieślik z Akademii Rolniczej w Krakowie, około 30% mniej cukrów niż te, które są zbierane jesienią.
W topinamburze znajdują się też duże ilości błonnika, który składa się głównie z celulozy, związków pektynowych, hemicelulozy i ligniny. Warto jednak pamiętać, że ich zawartość jest uzależniona od odmiany topinamburu i może się wahać od 5,7-11,7%.
Topinambur w aspekcie zawartości azotu białkowego jest niezwykle podobny do ziemniaka. Ponadto białko topinamburu to źródło wszystkich aminokwasów egzogennych, dostępnych w korzystnych proporcjach.
W topinamburze znajdują się śladowe ilości tłuszczów - wahające się od 0,4-1,8% suchej masy. Warto podkreślić, że bulwa to skarbnica witamin, przede wszystkim witaminy C, beta-karotenu, witamin z grupy B.
Topinambur to źródło cennych pierwiastków, w tym potasu, choć więcej tego składnika zawierają ziemniaki. Natomiast zawartość cynku, miedzi i żelaza w topinamburze jest wyższa niż w innych warzywach korzeniowych. W bulwie znaleźć też można: magnez, wapń oraz sód.
Przyjrzyjmy się lepiej również indeksowi glikemicznemu topinamburu - wynosi on zaledwie 32. Jednak to niejedyny powód, dla którego warto sięgać po to warzywo. Sekretem korzystnego wpływu tej bulwy na ich organizm jest również obecność inuliny. W 100 g topinamburu znajdują się około 72 kcal.
W topinamburze nie wykryto trujących związków, dlatego uznaje się go za roślinę bezpieczną. Ponadto to jedna z najpóźniej kwitnących roślin w Polsce, dlatego stanowi cenne źródło pyłku - topinambur jest więc miododajny.
Reklama
Właściwości topinamburu. Jakie ma wady i zalety?
Jak już wiemy, topinambur to skarbnica inuliny. Po ten składnik powinny sięgnąć osoby, które borykają się z cukrzycą, ponieważ inulina przekształca się w organizmie we fruktozę, którą dobrze znoszą diabetycy, ponieważ obniża poziom cukru we krwi. Inulina jest bardzo dobrym probiotykiem, zapobiega także rozwojowi miażdżycy.
Ponadto kraje UE i Japonia uznały produkty z inuliną jako te, które można przyjmować bez ograniczeń. Desery, jogurty, koktajle, odżywki dla sportowców, żywność dla diabetyków to przykłady produktów, które są przygotowywane na bazie topinamburu.
Co ciekawe, jedzenie inuliny ułatwia przyswajanie pierwiastków z pożywienia, w tym wapnia, magnezu, cynku oraz miedzi.
Swoje właściwości zdrowotne topinambur zawdzięcza też obecności błonnika. Substancja ta wpływa na perystaltykę jelit oraz redukuje zaparcia. Pomaga walczyć z nadwagą, ponieważ błonnik daje uczucie sytości na kilka godzin. Z kolei zawartość potasu w bulwie pozwala regulować ciśnienie tętnicze krwi.
Bulwy skutecznie wyizolowują białka, które uwalniają wolne rodniki, a więc topinambur ma działanie antynowotworowe.
Z uwagi na niską zawartość kaloryczną, słonecznik bulwiasty to również podstawa surówek, sałatek oraz potraw pieczonych i smażonych. Sprzyja też odchudzaniu. Jego spożywanie może też obniżać poziom cholesterolu we krwi.
W 1991 roku topinambur został zarejestrowany jako jeden z leków homeopatycznych. Szczególnie wartościowy jest topinambur kiszony, który ma właściwości charakterystyczne dla kiszonek i działa pozytywnie na układ pokarmowy.
Topinambur może też chronić przed szkodami, jakie wynikają z działalności dzików w polach. Pisze o tym dr hab. Ewa Cieślik.
Inne właściwości lecznicze przypisywane topinamburowi, a przede wszystkim jego bulwom i wierzchołkom młodych pędów kwiatowych to m.in. wspomaganie leczenia nadkwasoty, wrzodów żołądka, krwawień z odbytu czy zapaleń spojówek i powiek.
Choć bulwy są bezpieczne dla zdrowia, topinambur ma nie tylko zalety, ale też i wady. Dotyczą one jednak zjedzenia nadmiarowej ilości tego składnika i są związane z dolegliwościami żołądkowymi.
Reklama
Jak jeść topinambur? Pieczony, gotowany i nie tylko
Słodki, orzechowy smak, który porównywany jest z karczochem albo orzechami brazylijskimi - oto, jak smakuje topinambur. Choć dozwolone jest jedzenie topinamburu na surowo, taka wersja sprzyja pojawianiu się wzdęć. Z tego powodu lepiej poddać bulwy obróbce cieplnej, dzięki której warzywo stanie się dodatkowo słodsze.
Warto też wiedzieć, czy topinambur się obiera. Nie ma konieczności jego obierania, ponieważ to właśnie w skórce i tuż pod nią znajduje się najwięcej witamin i minerałów. Jednak przed spożyciem należy je dokładnie oczyścić za pomocą szczoteczki i umyć.
Jak przyrządzić topinambur? Metod na to, jak serwować to warzywo jest naprawdę sporo. Wszystko zależy od Twoich indywidualnych preferencji kulinarnych. Gotowanie, pieczenie, smażenie, gotowanie na parze, kiszenie, marynowanie, konserwowanie, suszenie - to podstawowe sposoby na to, jak przygotować topinambur.
Warto pamiętać, by w czasie gotowania bulwy uważać na zbyt długi czas obróbki, ponieważ karczoch jerozolimski może łatwo zamienić się w papkę. Dlatego należy co jakiś czas je kontrolować. Najlepiej gotować je tyle czasu, co ziemniaki.
Bardzo łatwo też uzyskać topinambur marynowany - przepis zakłada wrzucenie kilku ząbków czosnku do słoika, listków laurowych oraz korzenia chrzanu wraz z bulwą. Wszystko należy zalać osoloną wodą. Następnie wystarczy odstawić całość na tydzień. Uzyskany topinambur przypomina konsystencją czosnek. Jego smak jest lekko orzechowy.
Pieczony topinambur można uzyskać tak, jak pieczone ziemniaki. Wystarczy włożyć jego kawałki do naczynia żaroodpornego dodać nieco oleju i zapiec z przyprawami. Świetnie smakuje też w obecności serowej pierzynki.
Do zakupu jest także topinambur liofilizowany, czyli pozbawiony wody. Stanowi dodatek do deserów, napojów i przyczynia się do obniżenia poziomu cholesterolu.
Reklama
Przepisy z topinamburem. Co z niego zrobić?
Na świecie na różne sposoby wykorzystuje się to warzywo. Włochy i Francja słyną m.in. z zup z topinamburu. Słonecznik bulwiasty może być też podstawą sycącego kremu albo pasty do kanapek. Bulwy mogą też stanowić smaczny i zdrowy zamiennik ziemniaków.
Warto z nich przygotować np.:
- chipsy,
- frytki,
- puree,
- placki tarte.
Stosuje się wówczas takie same metody, jak przy obróbce ziemniaka. Zastosowanie kulinarne topinambur znajdzie również w sałatkach. Może też być składnikiem różnych farszów. Świetnie komponuje się z serami oraz różnymi ziołami i przyprawami, w tym z rozmarynem czy też papryką czerwoną.
Na uwagę zasługuje np. przepis na sałatkę z topinamburem w ilości 30 dag oraz:
- dodatkiem połowy pokrojonego jabłka,
- 6 łyżek ugotowanej ciecierzycy,
- 2 łyżek orzechów włoskich,
- miksu sałat,
- soli,
- pieprzu,
- łyżeczki miodu,
- odrobiny oliwy,
- 3 łyżek soku z pomarańczy.
Wystarczy, że upieczesz pokrojony topinambur ze skórką w temperaturze 200 st. Celsjusza przez około 25 minut. Dodasz do tego pozostałe składniki i sałatka gotowa.
Wiele przepisów wegetariańskich opiera się na topinamburze. Klasyczne dania są proste, mogą bazować na zapiekaniu tego warzywa z innymi, np. z papryką, marchewką, porem. Można go również serwować jako dodatek do mięs i ryb.
Topinambur może też być podstawą różnych napojów. Wymienić można tu m.in. nalewkę, syrop czy też sok. Pieczone bulwy nierzadko są stosowane jako substytut znanego napoju. Kawa z topinamburu jest dostępna w sprzedaży i dostarcza wielu cennych składników odżywczych, charakterystycznych dla tej bulwy.
Podobnie w sklepach zielarskich i ze zdrową żywnością łatwo nabyć mąkę z topinamburu, która może stanowić wartościową podstawę wielu wypieków, np. tych, zarezerwowanych dla osób z cukrzycą.
Reklama
Jak przechowywać topinambur?
Gdy bulwy topinamburu zostaną wykopane, należy je schować w suchym i chłodnym miejscu. Przechowywanie topinamburu przypomina przetrzymywanie ziemniaków. W opisanych warunkach warzywa mogą przetrwać nawet pół roku. Z jednego zbioru można więc mieć zapasy na całą zimę.
Jak jeszcze przechowywać topinambur? Jeżeli decydujesz się na inne metody zabezpieczania tego warzywa, możesz postawić np. na trzymanie go w lodówce. Czas przechowywania w takich warunkach nie powinien jednak przekraczać dwóch tygodni.
Oczywiście, z karczocha jerozolimskiego można zrobić różne przetwory, co wydłuży okres jego przydatności do spożycia. Dobrym rozwiązaniem jest natomiast zamrożenie topinamburu. Przed poddaniem topinamburu mrożeniu warto go zblanszować. W ten sposób kiedy tylko chcesz, będziesz mieć do dyspozycji wartościowe źródło energii.
Topinambur w ciąży i dla niemowlaka. Czy można stosować?
Nie ma przeciwwskazań związanych z tym, by stosować topinambur w ciąży. To wartościowe źródło wielu składników odżywczych, które dodadzą energii przyszłej mamie. Ponadto dzięki obecności błonnika topinambur może usprawnić pracę jelit. Przez to kobieta ciężarna pozbędzie się problemów związanych z zaparciami oraz wzdęciami, z którymi nierzadko może się borykać.
Słonecznik bulwiasty nie stanowi również zagrożenia dla kobiety karmiącej piersią oraz dla dziecka, które otrzymuje pokarm od matki. Warto zadbać o to, by bulwa była poddana obróbce termicznej poprzez ugotowanie lub pieczenie, a następnie obrana.
Topinambur dla niemowlaka to smaczne i zdrowe rozwiązanie. Nie należy serwować go w całości, ale w formie kremu, który jest łatwy do zjedzenia przez dziecko. Ponadto moment wprowadzenia tego warzywa powinien pokrywać się ze zwykłym czasem rozszerzania diety malucha.
Przeciwwskazania do stosowania topinamburu
Topinambur to niezwykle bezpieczne warzywo i co do zasady po tego typu przysmak mogą sięgać wszyscy. Wyjątkiem są jednak osoby borykające się z alergiami i nietolerancjami pokarmowymi. Powinny one wykluczyć topinambur z diety. Objawy typowej reakcji alergicznej to mrowienie gardła, opuchnięcie gardła i ust, swędzenie skóry, wysypka, dolegliwości ze strony układu pokarmowego, w tym biegunki, zaparcia oraz wzdęcia.
Na topinambur w menu powinny uważać osoby z nieuregulowaną glikemią. Z uwagi na to, że jedzenie tej bulwy przyczynia się do zmniejszenia poziomu glukozy we krwi, to spożywanie tego warzywa może wiązać się pojawieniem objawów typowych dla niskiej wartości glukozy. Ostrożność muszą zachować m.in. pacjenci z cukrzycą typu 1, którzy nie mają uregulowanej glukozy.
Jeżeli przyjmujesz leki przewlekle, np. antykoncepcyjne, warto omówić ich interakcje z substancjami zawartymi w topinamburze. Zwykle warzywo nie reaguje z żadnymi preparatami, jednak zawsze potrzebna jest indywidualna ocena każdego leku w korelacji z tym warzywem.
Skutki uboczne spożywania topinamburu. Ile można zjeść?
Co za dużo, to niezdrowo - wiele prawdy jest w tym powiedzeniu, ponieważ nadmiar każdej rzeczy, w tym topinamburu może powodować nieprzyjemne skutki uboczne. Wśród ewentualnych konsekwencji przejedzenia się tym warzywem, wymienić należy przede wszystkim te związane z objawami ze strony układu pokarmowego.
Biegunka, gazy, wzdęcia, bóle brzucha to typowe dolegliwości pojawiające się po przejedzeniu się topinamburem. Odpowiedzialność za tego typu symptomy ponosi przede wszystkim zawarta w bulwach inulina.
Ile można zjeść topinamburu dziennie, by uniknąć takich problemów, a jednocześnie dostarczyć wielu wartościowych substancji swojemu organizmowi? Aby czuć się dobrze nie należy przekraczać porcji topinamburu wynoszącej ok. 60 g.
Cena topinamburu. Gdzie go kupić?
Słonecznik bulwiasty można kupić w formie bulw do jedzenia lub do zasadzenia. Cena z pewnością będzie niższa w sezonie niż poza nim. Koszt może wahać się od kilku do kilkunastu złotych za kilogram.
Znacznie taniej kupisz topinambur w skupie, gdzie cena to już 3-4 zł za kilogram, niż np. od pośredników, w tym w sklepach ogólnodostępnych albo na targowiskach.
Cena za bulwy topinamburu w wysokiej jakości, z upraw ekologicznych to koszt nawet kilkunastu złotych za kilogram.
Warto też wiedzieć, ile kosztuje topinambur w formie suplementów diety czy w wersji liofilizowanej. Cena to już 10-15 zł za opakowanie.
Karczoch jerozolimski to przysmak, który jest nie tylko ciekawym zamiennikiem ziemniaka, ale też sposobem na uczynienie diety zdrowszą.
