Czym jest trauma i ile może trwać?
Choć trauma to słowo, które jest powszechnie używane w języku potocznym i stało się w nim synonimem nieszczęśliwego wydarzenia (takim choćby jak niespełniona miłość), jego medyczna definicja jest zdecydowanie bardziej ścisła i opisuje pewien stan zdrowia psychicznego.
Co to jest trauma w znaczeniu medycznym? Jest to inaczej uraz psychiczny, nieodwracalna zmiana w psychice, spowodowana jakimś silnym przeżyciem. W opracowanej przez WHO Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 trauma nie jest ujęta jako odrębne schorzenie, pojawiają się w niej natomiast zaburzenia wywołane traumatycznymi wydarzeniami:
- F23 - ostre i przemijające zaburzenia psychotyczne,
- F44 - zaburzenia dysocjacyjne,
- F26.1 - trwała zmiana osobowości po chorobie psychicznej (tu traumatycznym doświadczeniem jest przebyta ciężka choroba psychiczna).
W młodszej wersji Klasyfikacji, czyli ICD-11 trauma występuje jako zespół stresu pourazowego (w skrócie PTSD od ang. post traumatic stress disorder) i oznaczona jest symbolem 6B40. Pojęcia te bywają używane synonimiczne. Obydwa opisują stan psychiczny wywołany traumatycznymi doświadczeniami.
Trauma a stresor traumatyczny
Czym różni się stres traumatyczny od stresora traumatycznego? Czy terminy te mogą być stosowane wymiennie w odniesieniu do tego samego zjawiska? Choć są to pojęcia z jednego właściwie kręgu tematycznego, nie do końca opisują to samo.
Otóż stresor to samo doświadczenie (zwykle przykre, bolesne i nagłe), które dopiero w konsekwencji prowadzi do zaburzenia stresowego pourazowego. Trauma jest zatem wynikiem działania stresora traumatycznego.
Co może być stresorem? Takich sytuacji, wpływających na stan zdrowia psychicznego u człowieka, może być bardzo wiele. W zależności od tego, co przyczyni się do zaistnienia zmian w psychice, wyróżnia się kilka rodzajów traumy, o czym więcej w dalszej części tekstu.
To, jakie doświadczenie stanie się stresorem traumatycznym, decyduje wiele czynników, zwykle o charakterze indywidualnym (stopień wrażliwości, osobiste lęki, osobowość itd.).
Reklama
Fazy traumy. Co świadczy o jej powstawaniu?
Czy psychologia wymienia konkretne fazy traumy? Jak rozpoznać, że dane wydarzenie było dla kogoś traumatyczne i spowodowało zaburzenia w jego zdrowiu psychicznym?
Trauma może przebiegać różnie, dlatego trudno mówić o jej konkretnych, ściśle uporządkowanych fazach. Jej przebieg zależy głównie od osobowości danej osoby i jej osobistych cech charakteru, a także stanu psychicznego sprzed trudnych doświadczeń.
Umowne, często pojawiające się etapy to:
- wyparcie - u niektórych trauma rozpoczyna się odrzuceniem wiary w to, co się stało;
- odrętwienie - oczywiście mowa tu o odrętwieniu psychicznym polegającym na całkowitym poczuciu niemocy i rezygnacji z wszelkiej aktywności;
- podjęcie działań automatycznych - podjęcie aktywności, ale nie wspartej jakąkolwiek chęcią, ograniczonej do koniecznych czynności codziennych (jedzenie, mycie itd.);
- rozczarowanie - uogólniając, polega na pogodzeniu się z losem i poczuciu żalu;
- zdrowienie - dochodzenie do siebie, które może bardzo różnie przebiegać i trwać dłużej lub krócej, w zależności od osobowości oraz czynników zewnętrznych.
Jak rozpoznać początek traumy? U niektórych może ona objawiać się wyparciem przykrych doświadczeń, u innych od razu psychicznym odrętwieniem.
Reklama
Rodzaje traumy. Jakie mogą być jej przyczyny?
W zależności od przyczyny i tzw. stresora występuje wiele rodzajów traumy psychicznej:
- Trauma wojenna dotyka osoby uczestniczące w działaniach wojennych lub ich obserwatorów. Szok psychiczny doświadczany po wojnie, wywołany drastycznymi obrazami, może być nieodwracalny.
- Trauma po doświadczeniu przemocy - przemoc wywołująca traumę emocjonalną może mieć zarówno charakter fizyczny, jak i psychiczny.
- Trauma po śmierci bliskiej osoby - następuje zwykle, gdy ktoś bliski umiera nagle lub ginie śmiercią tragiczną. Doświadczenie jest silne, ale niespodziewane i wywiera duży wpływ na stan psychiczny.
- Trauma po wypadku komunikacyjnym - osoby nią dotknięte niekiedy już nigdy nie są gotowe na prowadzenie samochodu lub podróżowanie nim.
- Trauma po katastrofie - różne rodzaje katastrof mogą wywoływać szok - pożary, powodzie, trzęsienia ziemi. Im bardziej są one drastyczne, tym głębszy uraz mogą spowodować.
- Trauma religijna - wywołana głębokimi doświadczeniami religijnymi lub wychowaniem z silnymi wpływami religii.
- Trauma zastępcza / traumatyzacja zastępcza - zmiany w psychice spowodowane opieką nad osobą z traumą. Narażeni są na nią w szczególności psychiatrzy i inni terapeuci sprawujący tego rodzaju opiekę.
Trauma z dzieciństwa
Trauma dziecięca lub wczesnodziecięca (zwana też relacyjną) to stany szczególne, ponieważ młody mózg, który dopiero się rozwija i kształtuje, jest bardziej podatny na uleganie urazom. Bez względu na to, czy dziecko pamięta traumę, czy też nie, rozwój mózgu może nie przebiegać po jej doświadczeniu prawidłowo.
Trauma u dziecka uszkadza niekiedy oś przysadka - podwzgórze - nadnercza, sprawiając, że organy te nie współpracują tak, jak powinny, co prowadzi do zaburzeń rozwojowych i problemów komunikacyjnych.
Zmiany mogą pojawić się już na etapie prenatalnym i pozostawić trwały ślad. Traumy z dzieciństwa - zarówno te nieuświadomione, jak i bardziej oczywiste (związane z przemocą, po molestowaniu seksualnym itd.) - dają o sobie znać niekiedy nawet w dorosłości.
Najtrudniejsza do wyleczenia jest tzw. trauma złożona, czyli wywołana bodźcami powtarzającymi się, przez dłuższy czas oddziałującymi na mózg i cały układ nerwowy. Co ciekawe, często zdarza się, że dzieci długotrwale krzywdzone lub poniżane, nie potrafią w późniejszym okresie oddzielić się od swoich oprawców (np. rodziców). Stan taki nazywa się traumą symbiotyczną
Jeszcze innym rodzajem urazu, na który narażeni są najmłodsi pacjenci, jest trauma szkolna, której bezpośrednie przyczyny mogą być jednak różne - strach przed byciem ocenianym, zbyt wymagający nauczyciel, presja rodziców związana z nauką itd.
Traumatyczne przeżycia mogą mieć też związek z zachowaniami grupy rówieśniczej, jak choćby ośmieszaniem lub odrzuceniem.
Trauma interpersonalna
O ile traumy relacyjnej doświadczają dzieci i jest ona związana z ich relacją z opiekunami, o tyle trauma interpersonalna może wystąpić dopiero w dorosłym życiu. Związana jest ona z toksycznymi czy patologicznymi relacjami z bliską osobą (lub osobami).
Szkodliwe więzi zwykle są długotrwałe. Ofiara z reguły przez dłuższy czas doświadcza przemocy, np. psychicznej, fizycznej, seksualnej, choć trauma taka może też wystąpić po jednorazowym, przykrym doświadczeniu, np. po:
- zdradzie,
- rozwodzie,
- odrzuceniu,
- gwałcie,
- związku z toksyczną osobą (narcyzem, oprawcą, osobą chorą psychicznie).
Trauma interpersonalna może trwać długo lub wręcz być nieuleczalna. Niekiedy wiąże się z wycofaniem z życia społecznego, utrudnionymi kontaktami z ludźmi, niechęcią do tworzenia głębszych relacji i brakiem zaufania do drugiego człowieka.
Trauma po porodzie
Poród to moment, któremu towarzyszą ogromne emocje. Jego nieprawidłowy przebieg może bowiem zaważyć o zdrowiu czy nawet życiu dziecka, dlatego rodzice często przeżywają związany z tym silny stres.
Emocje ogarniają często oboje rodziców, dlatego trama poporodowa niekiedy występuje też u mężczyzn. Uraz psychiczny pojawia się przede wszystkim po porodzie, który przebiega niezgodnie z oczekiwaniami. Obawa o zdrowie lub życie dziecka może stanowić wstrząs wywierający skutek na pracy mózgu lub układu nerwowego.
Trauma okołoporodowa jest oczywiście czynnikiem szkodliwym, zarówno dla rodzica, jak i samego malucha, a w późniejszym czasie może przekładać się również na traumę relacyjną, gdyż pozostały po porodzie wstrząs wpływa niekiedy negatywnie na relację opiekuna z dzieckiem
Szczególnymi przypadkami są trauma po aborcji oraz po poronieniu. Strata dziecka, nawet na wczesnym etapie prenatalnym to dla wielu kobiet ogromne obciążenie psychiczne.
Trauma pourazowa
Jednym z najczęściej występujących urazów psychicznych jest trauma pourazowa. Jak powstaje? Najczęściej wstrząs jest skutkiem brania udziału lub obserwowania wydarzeń drastycznych, w których ludzie doznają poważnych urazów fizycznych, np. trauma po pobiciu lub po wypadku samochodowym.
W pierwszym przypadku wstrząsu psychicznego może doznać sama osoba pobita, ale też naoczny świadek przemocy. Wstrząs może wiązać się z późniejszym brakiem zaufania do ludzi i lękiem przed nimi.
Uraz psychiczny po wypadku natomiast często objawia się strachem przed prowadzeniem samochodu lub nawet jazdą nim czy jakimkolwiek udziałem w ruchu drogowym. Kolizja drogowa to zawsze sytuacja nagła, na którą umysł w żaden sposób nie może się przygotować. To, że jest tak nieoczekiwana, sprzyja wystąpieniu traumy po wypadku, która może utrzymywać się latami lub być w ogóle nieodwracalna.
Reklama
Dziedziczenie traumy, czyli trauma transgeneracyjna
Skoro trauma to uraz powstający na skutek silnych, nagłych przeżyć emocjonalnych, to czy możliwe jest jej dziedziczenie? Badania wskazują na to, że owszem trauma transgeneracyjna to zjawisko występujące, a wpływ na jego obecność mają różne czynniki.
Jednym z nich jest epigenetyka. Co to takiego? To zjawisko zmienności ekspresji genetycznej bez zmian w DNA. Zmienia się zatem to, w jaki sposób geny są „odczytywane”, bez rzeczywistych zmian w łańcuchu genetycznym. Okazuje się, że ekspresja ta może wpływać na zdrowie potomków, nawet do trzeciego pokolenia.
Dziedziczona trauma to jednak nie tylko kwestia genów, ale także - w pewnym stopniu - wychowania i uwarunkowań środowiskowych. Psychiczny uraz pokoleniowy to jedna z najczęstszych sytuacji, kiedy trauma innych staje się własną. Przykładem mogą być dzieci osób, które przeżyły II wojną światową lub były więźniami obozów koncentracyjnych. Zmiany w ich psychice nie pozostały bez wpływu na kolejną generację, wychowywaną niekiedy w braku zaufania do drugiego człowieka czy strachu przed obcymi.
Dziedziczenie traumy wojennej jest częstym przykładem traumy rodowej, ponieważ obejmuje swym zasięgiem całe środowisko, a nie pojedyncze jednostki. Nastrój lęku lub emocjonalnego odrętwienia udziela się więc potomnym z większą mocą.
Reklama
Jakie są objawy i skutki traumy?
To, jak długo objawy traumy się utrzymują i jak wygląda życie po przebytym urazie psychicznym, zależy w dużej mierze od osobistych cech pacjenta oraz czynników zewnętrznych (leczenia, wsparcia bliskich itd.).
Najgroźniejsza może być nieprzepracowana trauma, która pozostawia trwałe zmiany w psychice, zachowaniu i funkcjonowaniu osoby nią dotkniętej.
Wpływ traumy na psychikę jest mniejszy, kiedy skutki wstrząsu są od razu niwelowane, np. poprzez leczenie psychiatryczne, rozmowy z psychologiem czy terapie grupowe. Co dzieje się przede wszystkim w umyśle, ale też w ciele człowieka po traumie? Najczęstsze konsekwencje to:
- Zmiana osobowości, czyli zespołu stałych (u osób zdrowych psychicznie) cech charakteru.
- Zaburzenia dysocjacyjne, czyli częściowa lub całkowita utrata spójności pomiędzy wspomnieniami przeszłych wydarzeń, poczuciem własnej tożsamości, wrażeniami o charakterze bezpośrednim oraz kontrolą nad ruchami ciała. Zmiany dysocjacji po traumie mogą mieć charakter odwracalny lub trwały.
- Brak emocji - ograniczenie odczuwania emocjonalnego to jeden z najbardziej charakterystycznych objawów urazu psychicznego. Człowiek, przeżywszy zdarzenie, które przerosło jego psychiczne możliwości, wyłącza się emocjonalnie, co stanowi mechanizm obronny organizmu.
Często najdłużej utrzymują się objawy traumy z dzieciństwa. Przeżycia z czasu, kiedy osobowość i umysł człowieka dopiero się kształtują, wywierają najsilniejszy wpływ na jego zdrowie psychiczne.
Reklama
Test na traumę. Jak wygląda diagnostyka?
Jak rozpoznać, że zostało się dotkniętym urazem psychicznym lub że ktoś z bliskiego otoczenia cierpi z powodu traumy? Jak wygląda diagnostyka?
W przypadku tego rodzaju podejrzeń najlepiej udać się po poradę do specjalisty - psychiatry lub terapeuty, który na podstawie szczegółowego wywiadu z pacjentem oraz ewentualnie przeprowadzonych testów rozpozna traumę i doradzi, w jaki sposób sobie z nią radzić.
Jak wyglądają tego rodzaju testy? Najpowszechniej stosowanymi są zestawy pytań dotyczących wydarzeń z życia i emocjonalnych reakcji na nie. Testom takim można też poddać się samodzielnie, ponieważ wiele z nich znaleźć można w Internecie. To dobry pierwszy krok dla osób, które nie są pewne przyczyn swojego złego samopoczucia lub wstydzą się - mimo rosnącej świadomości społecznej - od razu skorzystać z pomocy lekarza.
Test psychologiczny potrafi wykryć nie tylko wstrząs, który miał miejsce w ostatnim czasie. Kiedy jest dobrze skonstruowany, zdiagnozuje nawet traumę z dzieciństwa u osoby dorosłej lub traumę odziedziczoną po poprzednich pokoleniach.
Reklama
Terapia traumy. Jak ją przepracować?
Jak przepracować traumę z dzieciństwa lub poradzić sobie z traumą po molestowaniu? Podstawą leczenia jest psychoterapia. Dobiera się ją odpowiednio nie tylko do głębokości urazu, ale też temperamentu pacjenta, jego wieku, płci itd.
Terapeuta zajmujący się traumą powinien dostosować ją do każdego pacjenta i zdecydować, czy w danym przypadku skuteczniejsza będzie terapia indywidualna czy grupowa. Istnieją specjalistyczne ośrodki leczenia traumy, w których psychologowie po odpowiednich szkoleniach specjalizują się w niwelowaniu skutków urazów psychicznych. Im wcześniej praca z pacjentem z traumą zostanie podjęta, tym większe szanse na wyleczenie powstałych zmian.
Najtrudniejsze bywa leczenie traumy z dzieciństwa (rozwojowej czy relacyjnej), która przez lata nie była przepracowywana, a jej skutki przez lata wpływały na psychikę i zachowania pacjenta. Wykwalifikowany specjalista poradzi jednak, jak pozbyć się urazu z dzieciństwa.
Leczenie warto podjąć w każdym momencie. Nawet, jeśli nie da się całkowicie wyeliminować powstałych w psychice zmian, można niwelować ich objawy, poprawiając komfort życia i samopoczucie pacjenta.
Trudna terapia osób, które przetrwały traumy złożone i zostały głęboko okaleczone emocjonalnie, może niekiedy przywrócić je do życia społecznego i sprawić, że znów będą mogły prawidłowo funkcjonować.
Książki dotyczące traumy
Czy o tym, jak wyjść z traumy, warto dowiadywać się z książek? Na rynku czytelniczym znaleźć można wiele pozycji dotyczących tego trudnego tematu. Wybitny amerykański psycholog Peter A. Levine napisał całą serię książek o traumie - jej leczeniu i życiu z urazem. Na uwagę zasługują też takie publikacje jak „Co ci się przydarzyło? Rozmowy o traumie, odporności psychicznej i zdrowieniu”, której współautorką jest Oprah Winfrey, czy „Życie po traumie. Zeszyt ćwiczeń terapeutycznych” (D. Rosenbloom, M. B. Willimas, B. E. Watkins).
Ta ostatnia pomaga nie tylko zdobyć wiedzę na temat zagadnienia, ale też wykonywać aktywne zadania wspomagające uwalnianie traumy. W wielu przypadkach samo czytanie o tym, jak radzić sobie z traumą, nie wystarcza i nie przynosi spodziewanych rezultatów. Lektura tego rodzaju książek powinna raczej wspierać terapię, aniżeli ją zastępować.
