Jaki jest sposób postępowania w różnych typach wstrząsu?

Czym jest wstrząs i dlaczego jest niebezpieczny?

Wstrząs to nagła reakcja organizmu w odpowiedzi na niedostateczny dopływ krwi lub tlenu do narządów. Niedokrwienie tkanek to stan postrzegany jako zagrożenie życia, z uwagi na to, że nie dociera do organów wystarczająca ilość istotnych substancji, w tym:

• tlenu,
• elektrolitów,
• glukozy.

Taki spadek perfuzji, inaczej przepływu płynów ustrojowych przez tkankę, wymaga niezwłocznego udzielenia pomocy, ponieważ w szybkim czasie - nawet z minuty na minutę - stan pacjenta może ulec pogorszeniu.

Tolerancja na niedokrwienie zależy przede wszystkim od tego, który konkretnie narząd jest odcięty od “źródła zasilania”, jakim jest krew. J.P. Salome i P.T. Pons określili ramy czasowe, które pokazują, ile czasu organizm potrafi przetrwać w sytuacji niedokrwienia. Jest to odpowiednio dla:

• mózgu, serca i płuc - 4-6 minut,
• nerek, układu pokarmowego i wątroby - 45-90 minut,
• mięśni, skóry, kości - 4-6 godzin.

W pierwszej kolejności obumierają narządy strategiczne dla podtrzymywania funkcji życiowych.

Co prowadzi do wstrząsu, a może raczej - co zabezpiecza przed tym doświadczeniem? Prawidłowy przepływ płynów przez tkanki zależy od:

• szczelności układu krwionośnego,
• właściwego utlenowania krwi, co ma związek z wymianą gazową w płucach,
• odpowiedniej objętości i składu krwi krążącej,
• dobrze działającego mięśnia sercowego.

Problemy w powyższych obszarach stanowią przyczyny wstrząsu. Jego ryzyko rośnie wówczas, gdy:

• dojdzie do obfitego krwotoku, co ma związek z naruszeniem tkanek układu krwionośnego - takie sytuacje zdarzają się m.in. w wyniku wypadków, ale też działań wojennych. Jak wskazują specjaliści M. Winkelmann i M. Wilhelmini z Uniwersytetu w Hanowerze, wstrząs krwotoczny był powodem 12% zgonów żołnierzy podczas największych operacji wojskowych w Iraku i w Afganistanie;
• pojawi się nadmierne odwodnienie wywołane m.in. biegunką - tu grupą najbardziej narażoną są dzieci z uwagi na małą powierzchnię ciała. Tak gwałtowna reakcja organizmu w przebiegu odwodnienia ma związek ze znaczną utratą płynów;
• dochodzi do utraty napięcia naczyń, co może być wywołane sepsą, uszkodzeniem rdzenia kręgowego;
• naczynie krwionośne zostanie zatkane np. w zatorowości płucnej;
• organizm nie będzie umiał poradzić sobie z kontaktem z czynnikami zewnętrznymi, takimi jak np. silne alergeny: jad owadów czy leki.

Skutki wstrząsu to przede wszystkim:

• zaburzenia krążeniowe,
• niewydolność oddechowa,
• zaburzenia świadomości,
• niewydolność nerek,
• niewydolność układu pokarmowego,
• ryzyko sepsy w wyniku przedostania się drobnoustrojów z układu pokarmowego do krwi,
• problemy neurologiczne.

Wstrząs jest uogólnioną reakcją, wpływa więc na wszystkie narządy, co sprawia, że cały organizm jest zagrożony i zaczyna obumierać. Wymaga to radykalnych środków i szybkiego działania.

Reklama

Jakie są rodzaje wstrząsu?

Obecnie wyróżnia się takie rodzaje wstrząsów jak:

• hipowolemiczny - określa się go również mianem oligowolemicznego. Rozpoznaje się go w przypadku utraty płynów obecnych w łożysku naczyniowym. Najczęstszym jego typem jest wstrząs krwotoczny, jednak w tej kategorii wskazać można też na hipowolemię związaną z odwodnieniem, jak również z oparzeniem;
• kardiogenny - dochodzi do niego z powodu problemów ze zbyt małą kurczliwością serca, m.in. w przebiegu choroby wieńcowej, stanu zapalnego serca, miopatii czy zaburzeń przewodzenia;
• dystrybucyjny - pojawia się wówczas, gdy dojdzie do utraty napięcia naczyń krwionośnych, co przekłada się na niewłaściwy przepływ krwi przez tkanki. Choć ilość płynów w tkankach jest prawidłowa, to jednak problem stanowi nienaturalnie duża pojemność łożyska naczyniowego. Do rozwoju tego rodzaju wstrząsu przyczyna się sepsa, a także anafilaksja lub uszkodzenie rdzenia kręgowego. Trzy podtypy tego wstrząsu to:
  • septyczny - związany z zakażeniem organizmu,
  • anafilaktyczny - jako odpowiedź na kontakt z alergenem, może wystąpić np. po antybiotyku, na który pacjent ma uczulenie,
  • neurogenny - wywołany urazem rdzenia kręgowego, udarem mózgu, a nawet stresem.
• obturacyjny - występuje w przypadku pojawienia się mechanicznej przeszkody w krążeniu, np. gdy pacjent ma “zatkane” naczynia w wyniku choroby wieńcowej, ma tamponadę lub masywny zator płucny.

Wskazuje się również na wstrząs pourazowy związany z uszkodzeniem tkanek.

W klasyfikacji ICD-10 wymieniony został także zespół wstrząsu toksycznego definiowany jako ostre zatrucie organizmu toksynami gronkowca złocistego. Dotyczy przede wszystkim kobiet, które w niewłaściwy sposób użytkują tampony, np. aplikują je nie przestrzegając zasad higieny lub zmieniają je zbyt rzadko. Zbyt długo umieszczony w pochwie tampon stanowi pożywkę dla bakterii, co zwiększa ryzyko zakażenia.

Do rozwoju choroby może dojść również w innych okolicznościach, m.in. w wyniku zakażenia gronkowcem:

• ran chirurgicznych,
• urazów,
• oparzeń,
• otarć naskórka,
• miejsc ukąszeń owadów,
• w przebiegu zapalenia płuc, tchawicy, zatok, stawów, szpiku.

Jednocześnie przypadków zachorowań jest niewiele. Według danych opublikowanych przez Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru, w 2022 roku w Polsce było ich zaledwie kilkanaście.

Wstrząs anafilaktyczny

Filmy fabularne często przedstawiają reakcje anafilaktyczne w bardzo spektakularny sposób - na ekranie zwykle pojawia się osoba, która w wyniku np. ukąszenia przez owada momentalnie doświadcza silnych drgawek, a zajmujący się nią lekarze podają jej adrenalinę prosto w serce. W rzeczywistości objawy u takiej osoby przez długi czas mogą pozostać niezauważone Osoba, u której może wystąpić wstrząs,  najpierw odczuwa mrowienie i swędzenie, które przechodzi od czubka głowy do  wszystkich kończynach, a następnie silne duszności i dopiero na samym końcu drgawki. Inne objawy to:

• skąpomocz,
• bladość skóry,
• wymioty,
• utrata przytomności,
• niekiedy wysypka.

Do pojawienia się takiej reakcji może dojść m.in.:

• w wyniku ukąszenia przez owada, na którego jad pacjent ma uczulenie,
• po podaniu leku,
• po zjedzeniu pokarmu, który silnie uczula, np. krewetek.

Co ciekawe przyczyną wstrząsu anafilaktycznego nierzadko jest też prowadzone leczenie odczulające, np. gdy dawka podanego alergenu jest za wysoka i organizm nie potrafi sobie z nią poradzić.

Wstrząs septyczny

Ten typ ma związek z sepsą, czyli uogólnioną reakcją zapalną na zakażenie bakteryjne, np. pneumokokami, paciorkowcami ropnymi albo meningokokami. Wstrząs septyczny to najbardziej poważne stadium sepsy związane z wysoką śmiertelnością, choć oczywiście nie wszystkie przypadki kończą się śmiercią.

Dochodzi do niego, gdy organizm chorego wyczerpał już możliwości radzenia sobie z dostarczaniem takiej ilości płynów do tkanek, na jaką jest zapotrzebowanie. W konsekwencji prowadzi to do upośledzenia funkcji wielu organów, a z czasem także do ich niewydolności.

W przebiegu sepsy trzeba jak najszybciej podać antybiotyki, a każda godzina zwłoki to ryzyko śmierci zwiększające się każdorazowo - jak można przeczytać na oficjalnej stronie pacjent.gov.pl - o 8%.

Wstrząs hipowolemiczny

Bezpośrednią przyczyną wstrząsu hipowolemicznego jest utrata znacznej ilości krwi lub płynów, co sprawia, że praca serca jest ograniczona. Do takiej sytuacji dochodzi w wyniku silnego krwotoku, np. wywołanego urazem, ale nie tylko - sprzyja jej również:

• odwodnienie lub oparzenie,
• nadmierna potliwość,
• udar słoneczny.

Znane są 2 podstawowe rodzaje tego typu wstrząsu:

• krwotoczny - wynika ze spontanicznych krwawień podczas przyjmowania leków przeciwzakrzepowych czy krwawień z przewodu pokarmowego czy też pękniętego tętniaka aorty;
• niekrwotoczny - ma związek z zapaleniem trzustki, marskością i niedrożnością jelit, uszkodzeniem skóry np. w wyniku zespołu Stevensa-Johnsona.

Wyróżnia się także taki typ wstrząsu hipowolemicznego, który ma związek nie ze zmniejszeniem ilości krwi, ale jej nieprawidłowym podziałem.

Wstrząs kardiogenny

Za zaawansowaną postać niewydolności serca uchodzi wstrząs kardiogenny. Powstaje z powodów wewnątrzsercowych - ujawnia się, gdy mięsień sercowy nie jest w stanie pompować niezbędnej ilości krwi, np. w wyniku:

• zawału serca,
• uszkodzeń mechanicznych, np. pęknięcia ściany serca.

Prowadzi to do spadku ciśnienia tętniczego krwi, a w konsekwencji także do niewydolności wielonarządowej, co zwiększa ryzyko poważnych powikłań dla zdrowia, np. nieodwracalnych uszkodzeń organów, a nawet śmierci.

Reklama

Jakie są objawy wstrząsu?

Z uwagi na to, że opisywany w tym artykule stan odnosi się przede wszystkim do nieprawidłowości układu krążenia i układu oddechowego, pierwsze jego symptomy będą dotyczyć właśnie tych ustrojów. Pomimo różnej etiologii, czyli przyczyn jego pojawiania w zależności od rodzaju, wskazać można na kilka wspólnych elementów.

Dolegliwości, które ujawniają się bez względu na typ wstrząsu to m.in.:

• zaburzenia w funkcjonowaniu układu krążenia, np. tachykardia,
• trudności z oddychaniem,
• skąpomocz,
• skurczowe ciśnienie tętnicze,
• zaburzenia świadomości,
• odczuwanie lęku.

Dodatkowym objawem wstrząsu anafilaktycznego, jak i septycznego jest wysoka gorączka lub obniżenie temperatury ciała. Temu pierwszemu rodzajowi często towarzyszy pokrzywka, świąd i obrzęk naczyniowy, natomiast temu drugiemu - zaczerwienienie skóry i wrażenie tzw. ciepłej skóry. Z kolei przy wstrząsie neurogennym pojawia się bradykardia.

Zmniejszony przepływ krwi charakterystyczny dla wstrząsu kardiogennego objawia się natomiast poprzez takie inne symptomy jak:

• wzmożona potliwość,
• wysokie ośrodkowe ciśnienie żylne,
• trudności z wypróżnianiem,
• bełkotliwa mowa,
• problemy z logicznym myśleniem.

Natomiast hipowolemię można rozpoznać poprzez:

• bladość skóry,
• suchość skóry,
• problemy z mięśniami,
• nudności,
• wymioty,
• krwawienia.

Po objawach skórnych związanych z plamicą piorunującą i złuszczaniem naskórka na dłoniach i stopach poznać można też wstrząs toksyczny. Wraz z nimi współwystępuje wysoka gorączka i ogólne osłabienie.

Zjawisko wstrząsu przebiega etapami. Są to:

• spadek ciśnienia krwi i ukrwienia narządów;
• wyrównanie, gdy organizm próbuje skompensować sobie powyższe niedogodności;
• centralizacja krążenia - organizm stara się dostarczyć krew do najważniejszych narządów zapewniających przeżycie takich jak serca, płuca, mózg, co odbywa się kosztem innych, pozornie mniej ważnych organów, w tym skóry, mięśni;
• zmiany metaboliczne - stanowiące zagrożenie dla życia lub zdrowia, takie jak kwasica metaboliczna, uszkodzenie układu oddechowego;
• bradykardia, obrzęk płuc, obniżenie ciśnienia tętniczego - to etap nieodwracalny, prowadzący do śmierci.

Reklama

Jak wygląda pierwsza pomoc przy wstrząsie?

Osoba doświadczająca opisywanego tu stanu wymaga szybkiej reakcji. Zasady udzielania pierwszej pomocy są podobne niezależnie od rodzaju wstrząsu. Co więcej, poszczególne typy mogą ze sobą współwystępować, co wymaga jednolitej procedury działania.

Na początek należy zorientować się, czy poszkodowany rzeczywiście doświadcza wstrząsu - najpierw można zauważyć pobudzenie, które z czasem przechodzi w silne osłabienie i brak logiki wypowiedzi. Skóra staje się blada i spocona, narasta niepokój. Pacjent traci przytomność.

Objawy wstrząsu to wskazanie do tego, by wyciągnąć poszkodowanego z samochodu po wypadku.

W pierwszej kolejności zauważając takie objawy, najlepiej wezwać pogotowie ratunkowe. Następnie, gdy pacjent jest przytomny, trzeba pomóc położyć mu się na plecach i unieść nogi do góry na ok. 30-40 cm - to tzw. pozycja przeciwwstrząsowa.

Takie ułożenie wspiera naturalny mechanizm centralizacji krążenia. W przypadku, gdy ofiara wstrząsu ma problemy kardiologiczne, lepiej wybrać pozycję siedzącą lub półsiedzącą - chory nie powinien się ruszać. Należy też unikać tej pozycji, gdy:

• dominują objawy niedrożności oddechowej,
• poszkodowaną jest kobieta w zaawansowanej ciąży - najlepiej ułożyć ją w pozycji półleżącej na lewym boku z lekko uniesionymi kończynami dolnymi,
• chory wymiotuje.

Trzeba sprawdzać, czy osoba oddycha, jeżeli nie - należy podjąć się resuscytacji. Aby zabezpieczyć ciepłotę ciała, powinno się zadbać również o termoizolację poprzez okrycie poszkodowanego kocem lub folią NCR. Krwawienie zewnętrzne, np. w przebiegu wstrząsu hipowolemicznego, należy niezwłocznie opatrzyć opatrunkiem uciskowym.

Jeżeli doszło do wstrząsu anafilaktycznego na skutek użądlenia, należy oderwać zdecydowanym ruchem owada od skóry, a miejsce ugryzienia obłożyć zimnym okładem. Osoby świadome uczulenia mają nierzadko przy sobie ampułkę z lekiem odczulającym, który mogą przyjąć samodzielnie.

Reklama

Jak się leczy wstrząs?

Postępowanie bez względu na rodzaj wstrząsu opiera się z reguły na tych samych zasadach. Co robić? Specjaliści w pierwszej kolejności starają się ustabilizować stan chorego i utrzymać jego funkcje życiowe. Leczenie w przypadku wstrząsu:

• kardiogennego polega na zastosowaniu płynoterapii, aminów presyjnych, np. dopaminy oraz leczenia kardiologicznego i kardiochirurgicznego. Aby zabezpieczyć układ nerwowy, w terapii wykorzystuje się zabieg polegający na wprowadzeniu pacjenta w stan hipotermii;
• hipowolemicznego opiera się na zahamowaniu utraty i uzupełnieniu płynów. Lekarze przetaczają koncentraty zawierające krwinki czerwone, aby zapewnić adekwatną ilość substancji transportujących tlen do tkanek. Do momentu podjęcia interwencji chirurgicznej należy wystrzegać się agresywnej resuscytacji płynowej, ponieważ może to prowadzić do wypłukania składników morfotycznych krwi i czynników krzepnięcia;
• anafilaktycznego opiera się na jak najszybszym podaniu adrenaliny. Zazwyczaj preparat jest podawany domięśniowo, jednak gdy problem narasta lekarz może podjąć decyzję o dożylnym wlewie adrenaliny - wówczas musi być na bieżąco kontrolowane EKG. Pacjent zostaje zaintubowany, włącza się również tlenoterapię oraz leki takie jak: hydrokortyzon, chlorfenaminę;
• neurogennego wymaga płynoterapii i podania właściwej dawki amin presyjnych, co pozwoli ustabilizować krążenie;
• septycznego polega na wyeliminowaniu czynnika wywołującego zakażenie - to terapia przyczynowa. Postępowanie opiera się na podaniu antybiotykoterapii, płynoterapii i stabilizacji układu krążenia.                                                                         

Reklama

Jakie są rokowania przy wstrząsie i od czego zależą?

Wstrząs obarczony jest wysokim ryzykiem śmiertelności. Znaczenie ma tu moment udzielenia pomocy - często decydują nie godziny, ale minuty. Dzieje się tak zwłaszcza w przypadku wstrząsu anafilaktycznego wymagającego szybkiego podania leków, (przede wszystkim adrenaliny) czy wstrząsu septycznego, którego leczenie opiera się na przyjęciu przez pacjenta odpowiedniej dawki antybiotyku.

Istotny jest też ogólny stan zdrowia pacjenta - osoby z osłabioną odpornością, np. chorujący na białaczkę, są bardziej narażone na poważne powikłania ze śmiercią włącznie. Dane przedstawione przez Waldemara Iwańczuka i Piotra Gruzińczuka wskazują, że wstrząs septyczny u pacjentów z białaczką obarczony jest około 90% ryzykiem śmierci. Większość umiera w ciągu 2 dni od zakażenia.

Nadal - pomimo rozwoju medycyny - bardzo niebezpieczny pozostaje wstrząs kardiogenny. Rokowanie w jego przypadku nie jest optymistyczne, ponieważ stan ten - według danych przedstawionych przez dra n. med. R. Kowalika - wiąże się ze śmiertelnością na poziomie 50-80%. Rokowania przy wstrząsie septycznym również nie napawają optymizmem - w ok. 47% przypadków dochodzi do śmierci.

Te osoby, które przeżyją wstrząs, nierzadko borykają się z powikłaniami, takimi jak:

• niewydolność narządowa, np. nerek,
• zespół ostrej niewydolności oddechowej,
• uszkodzenie mózgu.

Wśród działań profilaktycznych można wskazać na unikanie sytuacji bezpośredniego zranienia czy zakażenia oraz dbałość o nawodnienie organizmu.

Wstrząs to stan będący bezpośrednim zagrożeniem życia i zdrowia. Może doświadczyć go każdy i wymaga szybkiej reakcji. Niezwłoczne działanie to jedyny sposób na to, by uniknąć poważnych dolegliwości i móc na nowo cieszyć się życiem.