Guz prolaktynowy jest to najczęstszy guz przysadki mózgowej (ok. 40% guzów). Występuje pięć razy częściej u kobiet niż u mężczyzn.
Komórki guza produkują w nadmiarze prolaktynę – hormon, który w prawidłowych warunkach odpowiada za wzrost i dojrzewanie tkanki gruczołowej sutka oraz produkcję mleka po porodzie, czyli laktację.
Podwyższone stężenie prolaktyny upośledza funkcję gonad – jajników i jąder.
Czym jest przysadka mózgowa?
Przysadka mózgowa to jeden z najważniejszych gruczołów dokrewnych – a więc narządów wydzielających hormony do krwi - w organizmie człowieka. Położona jest w środkowym dole czaszkowym, w zagłębieniu zwanym siodłem tureckim. Po obu stronach przysadki znajdują się zatoki jamiste, w których biegną naczynia tętnicze, żylne oraz nerwy odpowiedzialne za ruchy gałek ocznych i unerwienie czuciowe twarzy.
Powyżej przysadki znajduje się miejsce, w którym krzyżują się włókna nerwów wzrokowych. Znajomość anatomii okolicy przysadki jest ważna, gdyż w chorobach przysadki mózgowej przebiegających z powiększeniem jej rozmiarów zajęte są również struktury sąsiadujące, co powoduje konkretne objawy kliniczne.
Przysadka mózgowa zbudowana jest z dwóch płatów: przedniego i tylnego.
1. Płat przedni, zwany gruczołowym, zawiera pięć typów komórek, produkujących hormony. Są to tzw. hormony tropowe, które wpływają na funkcje innych gruczołów dokrewnych. Należą tu:
- adrenokortykotropina (ACTH), regulująca funkcję nadnerczy i produkcję kortyzolu,
- tyreotropina (TSH), która wpływa na czynność tarczycy, gonadotropiny (FSH, LH), dla których narządami docelowymi są jądra i jajniki,
- prolaktyna (PRL), regulująca laktację oraz somatotropina, czyli hormon wzrostu (GH).
2. Tylny płat przysadki, zwany nerwowym, zbudowany jest z zakończeń komórek nerwowych podwzgórza, z którym przysadka połączona jest za pomocą lejka. W tej części przysadki magazynowane są dwa hormony wytwarzane w podwzgórzu i transportowane do płata tylnego:
- wazopresyna
- oksytocyna.
Przysadka mózgowa i podwzgórze wpływają wzajemnie na swoją funkcję, tworząc układ podwzgórzowo – przysadkowy.
Reklama
Choroby przysadki mózgowej
Choroby przysadki to bardzo różnorodna grupa schorzeń. Ich objawy mogą wynikać z nadmiaru hormonów, co ma miejsce w przypadku czynnych hormonalnie guzów przysadki; mogą też być spowodowane jedynie uciskiem guza przysadki na struktury otaczające.
Inna grupa chorób wiąże się z niedoborem hormonów przysadkowych, występującym w niedoczynności przysadki o różnorodnym podłożu (urazy, niedokrwienie, nowotwór). Do chorób przysadki mózgowej zaliczamy też moczówkę prostą, czyli schorzenie prowadzące do zaburzeń zagęszczania moczu wskutek niedoborów wazopresyny.
Guzy przysadki stanowią około 10% wszystkich guzów mózgu. Możemy je podzielić:
- na nieczynne hormonalnie, które dają objawy wynikające głównie z ucisku znajdujących się w pobliżu nerwów i naczyń
- na guzy produkujące hormony. W zależności od rodzaju produkowanego hormonu wyróżniamy
- guzy prolaktynowe,
- guzy wydzielające hormon wzrostu, które prowadzą do choroby zwanej akromegalią,
- guzy wydzielające ACTH, które leżą u podłoża choroby Cushinga,
- guzy gonadotropinowe oraz tyreotropinowe.
Reklama
Przyczyny powstawania guza prolaktynowego
Najczęstszym guzem przysadki produkującym prolaktynę jest gruczolak, zbudowany z komórek laktotropowych. Ze względu na wielkość gruczolaki te dzielimy na mikroprolaktinoma – do 10 mm i makroprolaktinoma – powyżej 10 mm.
Do innych przyczyn podwyższonego stężenia prolaktyny we krwi, poza gruczolakiem przysadki, należą:
- ciąża i karmienie piersią,
- stres,
- niedoczynność tarczycy
- niewydolność wątroby i nerek,
- przyjmowanie leków psychotropowych, estrogenów i niektórych leków przeciwwymiotnych (metoklopramid).
Reklama
Guz prolaktynowy - objawy
Objawy u kobiet:
- zaburzenia miesiączkowania,
- mlekotok,
- utrata libido,
- niepłodność,
- owłosienie typu męskiego (hirsutyzm),
- trądzik
U kobiet po menopauzie objawy nie są tak wyraźne, ze względu na fizjologicznie obniżony w tym okresie poziom estrogenów.
Objawy u mężczyzn:
- zmniejszenie libido,
- spadek potencji,
- niepłodność
- zmniejszenie owłosienia typu męskiego,
- zmniejszenie masy mięśniowej,
- ginekomastia (powiększenie gruczołu sutkowego).
U obu płci występuje:
- spadek gęstości kości,
- mogą pojawić się bóle głowy,
- zawężenie pola widzenia
- objawy porażenia nerwów czaszkowych przebiegających w okolicy przysadki.
Reklama
Guz prolaktynowy - wizyta u lekarza
Choroby przysadki mogą manifestować się w rozmaity sposób, co sprawia, że zanim zostanie wykryta przyczyna objawów, pacjent może trafić do okulisty, neurologa czy internisty. Jednak osobą, która powinna prowadzić leczenie pacjenta z chorobą przysadki jest endokrynolog.
Przed wizytą u lekarza pacjent powinien dowiedzieć się jak najwięcej na temat istoty swojej choroby, jej możliwych przyczyn i przebiegu, aby lepiej zrozumieć sugestie lekarza co do postępowania terapeutycznego. W tym celu można korzystać z literatury medycznej oraz medycznych portali internetowych.
A oto kilka pytań, które warto zadać już w trakcie samej rozmowy z lekarzem:
- Czy objawy choroby mogą się nasilać?
- Czy leczenie spowoduje całkowite ustąpienie objawów?
- Jakie są działania niepożądane stosowanych metod leczniczych?
- Czy leczenie wymaga hospitalizacji?
- Czy konieczne są badania kontrolne?
- Jak długo trwa leczenie?
- Jakie są koszty leczenia?
- Czy są objawy, których zaobserwowanie powinno zostać natychmiast zgłoszone lekarzowi?
- Gdzie można uzyskać całodobową pomoc w razie zaostrzenia się choroby?
- Czy można zmniejszyć objawy choroby odpowiednią dietą lub stylem życia?
- Czy można zapobiegać nawrotom choroby?
- Czy schorzenie jest dziedziczne?
Hiperprolaktynemia (podwyższone stężenie prolaktyny we krwi) hamuje wydzielanie podwzgórzowego hormonu – gondoliberyny (GnRH), która odpowiada za uwalnianie gonadotropin (LH, FSH) z przysadki. Niedobór gonadotropin uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie gonad – jąder i jajników; prolaktyna zmniejsza też odpowiedź gonad na LH i FSH.
W konsekwencji u kobiet ulega zahamowaniu dojrzewanie komórki jajowej i wytwarzanie żeńskich hormonów płciowych – estrogenów i progesteronu, a u mężczyzn zmniejsza się produkcja nasienia – spermatogeneza oraz wydzielanie testosteronu.
Skutkiem niedoboru testosteronu u mężczyzn jest przewaga żeńskich hormonów płciowych nad męskimi i powiększenie gruczołu piersiowego – ginekomastia. Prolaktyna działa również bezpośrednio na gruczoł piersiowy, pobudzając go do produkcji mleka.
Bóle głowy, zaburzenia widzenia i porażenie nerwów czaszkowych to objawy wzrostu ciśnienia śródczaszkowego wywołanego masą guza oraz jego uciskiem na otaczające przysadkę struktury.
Reklama
Badania przy guzie prolaktynowym
Hiperprolaktynemię rozpoznaje się na podstawie charakterystycznych objawów klinicznych oraz wyników testów labolatoryjnych.
Badanie stężenia prolaktyny we krwi powinno być przeprowadzone kilkakrotnie, aby zredukować wpływ stresu towarzyszącemu pobraniu krwi, który jest czynnikiem zwiększającym poziom hormonu. Jeżeli stężenie prolaktyny przekracza 400 ng/ml, można postawić rozpoznanie prolaktinoma bez wykonywania dalszych badań diagnostycznych.
Stężenia poniżej 200 ng/ml wskazują na obecność mikroguczolaka, a powyżej 200 ng/ml na obecność makrogruczolaka. W sytuacji, gdy stężenie prolaktyny nie jest na tyle wysokie, by postawić jednoznaczne rozpoznanie, można wykonać test czynnościowy. Polega on na doustnym lub dożylnym podaniu leku przeciwwymiotnego – metoklopramidu.
U zdrowych osób powoduje on przynajmniej trzykrotny wzrost stężenia prolaktyny. Takiego efektu nie obserwuje się w przypadku guza prolaktynowego.
W niejasnych diagnostycznie sytuacjach można posłużyć się również badaniami obrazowymi przysadki, tj. rezonansem magnetycznym z kontrastem. Badanie to:
- umożliwia stwierdzenie obecności guza
- ocenę stopnia ucisku lub nacieczenia sąsiadujących struktur,
- nie pozwala jednak na stwierdzenie, czy dany guz jest czynny hormonalnie.
Jeżeli badania obrazowe wykazały guza o dużych rozmiarach, konieczne jest badanie okulistyczne w celu sprawdzenia pola widzenia. Guzy takie mogą też uciskać zdrową część przysadki, prowadząc do jej częściowej niewydolności i zaburzeń wydzielania pozostałych hormonów tropowych.
Stąd chorzy z guzami znacznych rozmiarów powinni zostać poddani badaniom oceniającym funkcję wydzielniczą przysadki.
Reklama
Leczenie guza prolaktynowego
Leczenie guza prolaktynowego jest przede wszystkim farmakologiczne. Polega na podawaniu agonistów dopaminy – leków wywierających działanie podobne do substancji wytwarzanej w mózgu - dopaminy, która w prawidłowych warunkach hamuje wydzielanie prolaktyny.
Należą tu:
- bromokryptyna,
- lizuryd,
- chinagolid,
- karbegolina.
Leki te wywołują działania niepożądane w postaci:
- zaburzeń żołądkowo–jelitowych
- spadków ciśnienia podczas pionizacji,
stąd należy zacząć ich stosowanie od małych dawek podawanych wieczorem i stopniowo zwiększać aż do dawek maksymalnych.
Leczenie ma na celu zmniejszenie masy guza i obniżenie stężenia prolaktyny we krwi, co prowadzi do ustąpienia objawów. Rozmiary guza zmniejszają się już po kilku dniach leczenia, jednak pełna remisja hormonalna wymaga kilkuletniego regularnego przyjmowania leków.
Po 3 latach utrzymywania się stężenia prolaktyny na prawidłowym poziomie można próbować odstawić leki, jednak pacjent wciąż musi kontrolować stężenie hormonu we krwi. Przedwczesne odstawienie leków powoduje nawroty i wzrost masy guza. Agoniści dopaminy mogą być podawane również w czasie ciąży.
Leczenie farmakologiczne jest skuteczne w >90%, stąd do leczenia operacyjnego kwalifikuje się obecnie tylko chorych z guzami opornymi na leki, zwłaszcza jeżeli istnieją zaburzenia widzenia lub inne objawy neurologiczne. Operacje przeprowadza się z dostępu przez zatokę klinową (przez nos). Zabieg wykazuje większą skuteczność w przypadku mikrogruczolaków niż makrogruczolaków produkujących prolaktynę.
Guz prolaktynowy wywołuje objawy zaburzające funkcje płciowe (zmniejszenie libido, spadek potencji, bezpłodność), a także zmiany w wyglądzie czasem trudne do zaakceptowania (ginekomastia u mężczyzn). Ustąpienie tych dolegliwości wymaga długotrwałego leczenia.
Z tego powodu pacjenci mogą odczuwać pewien dyskomfort psychiczny związany z nieakceptacją zmian w swoim organizmie. Ważne jest wtedy uświadomienie, że powrót do pełnego zdrowia jest możliwy, choć wymaga czasu i konsekwentnego realizowania terapii.
