Odmrożenia - 1, 2, 3 i 4 stopnia. Jak się objawiają i co na nie pomaga?

Czym są odmrożenia?

Odmrożenia to miejscowe uszkodzenia ciała spowodowane działaniem niskiej temperatury (zwykle ujemnej, poniżej 0°C), których następstwem są różne zaburzenia czynnościowe. Z definicji wynika, że mogą być czasowe lub trwałe. Dzieli się je też na powierzchniowe i głębokie - te pierwsze obejmują naskórek, skórę i tkankę podskórną, drugie zaś mięśnie, kości a nawet narządy wewnętrzne.

Odmrożenia, tak jak oparzenia, należą do urazów termicznych. Ich bezpośredni patomechanizm jest stosunkowo prosty. Pod wpływem niskiej temperatury dochodzi do gwałtownego obkurczania naczyń krwionośnych. Jeżeli proces ten nie zostanie odpowiednio wcześnie przerwany, zablokowany jest przepływ krwi. W dalszej kolejności zamarza woda wewnątrz tkanek i powstają mikroskopijne kryształki lodu, które powodują destrukcję komórek. Im bardziej długotrwała jest ekspozycja na zimno, tym głębsze są uszkodzenia i poważniejsze ich skutki.

Zamiennie z pojęciem odmrożeń używa się niekiedy terminu odmroziny. Nie są one jednak synonimiczne. Odmroziny to czerwone, swędzące i bolące opuchlizny występujące zwykle na powierzchni dłoni, pojawiające się na skutek działania zimnego (ale niekoniecznie mroźnego) i wilgotnego powietrza. Wprawdzie i w tym przypadku bezpośrednią przyczyną występujących objawów jest obkurczenie naczyń, jednak lista tych symptomów jest znacznie skromniejsza, aniżeli w przypadku odmrożeń (szczegóły poniżej).

Nie należy też absolutnie mylić odmrożeń i wychłodzenia. To drugie oznacza obniżenie temperatury całego ustroju poniżej normalnego zakresu. Jeśli zjawisko to ma charakter radykalny, mówi się o hipotermii (u człowieka najłagodniejsze jej stadium jest diagnozowane poniżej 35°C, najcięższe oznacza spadek poniżej 28°C). Wychłodzenie organizmu prowadzi do szeregu komplikacji ogólnoustrojowych. Choć pierwsze objawy są niewinne (dreszcze), finalnym skutkiem może być utrata przytomności a nawet śmierć.

W międzynarodowej klasyfikacji chorób i zaburzeń ICD-10 wyróżnia się kilka kategorii odnoszących się do urazów termicznych spowodowanych działaniem mrozu:

• T33 - odmrożenia powierzchowne poszczególnych partii ciała
• T34 - odmrożenia z martwicą tkanek
• T35 - odmrożenia obejmujące większe obszary ciała

W nowszej wersji tego zestawienia, a więc ICD-11, stosowane są odpowiednio oznaczenia NE40, NE41 i NE42.

Reklama

Jakie są przyczyny odmrożeń?

Ekspozycja na mróz jest doświadczeniem nieprzekraczającym możliwości adaptacyjnych przeciętnego człowieka, jeśli jest on do tego odpowiednio przygotowany i jeśli nie występują czynniki obniżające tę zdolność. Ale istnieje szereg sytuacji, w których do urazów mimo wszystko dochodzi. Dlaczego? Najczęstsze przyczyny odmrożeń (oprócz samego mrozu) to niewłaściwy ubiór, silny wiatr i duża wilgotność powietrza, a także zmęczenie organizmu czy przewlekłe choroby naczyniowe. Rozwijając tę myśl, specjaliści wskazują na następujące czynniki sprzyjające uszkodzeniom tkanek:

• ubiór i obuwie nieadekwatne do warunków pogodowych oraz czasu przebywania na mrozie – zbyt cienkie, niekompletne, przemoczone;
• wiatr i wilgoć, które dodatkowo wyziębiają organizm, potęgując działanie niskich temperatur;
• alkohol, który rozszerza naczynia krwionośne, przyspieszając utratę ciepła przez powłoki skórne;
• zmęczenie, apatia, długotrwały wysiłek fizyczny;
• stan po dożylnym przetoczeniu preparatów krwiopochodnych oraz znieczuleniu ogólnym;
• schorzenia związane z niewydolnością krążeniową, a także cukrzyca, choroby wątroby i tarczycy;
• długotrwałe unieruch;
• wcześniej przebyte odmrożenia.

Jeśli chodzi o kwestię ubioru, wszystko jest względne. U przeciętnego człowieka do odmrożeń może dojść nawet w czasie dłuższego spaceru, jeśli jego odzież jest zbyt cienka, niekompletna (np. brak rękawiczek), a w dodatku przemoczona.

Z drugiej strony niezwykle sugestywnie wyglądające na zdjęciach odmrożenia himalaistów czy alpinistów są zjawiskiem stosunkowo powszechnym przy tego typu aktywności, mimo stosowania specjalistycznych ubiorów zapewniających bardzo wysoki stopień izolacji. Nie należy się jednak temu dziwić – osoby te są narażone na działanie ekstremalnie niskich temperatur i w bardzo długiej perspektywie czasowej, przy bardzo silnym wietrze i niemożności efektywnego suszenia odzieży i butów.

Czy są możliwe odmrożenia po kriokomorze, czyli terapii z użyciem zimna? Teoretycznie nie powinny się zdarzać, jeśli zabieg jest wykonany z zastosowaniem wszelkich procedur bezpieczeństwa, takich jak zakaz dotykania ścian i innych lodowatych elementów. Aczkolwiek w praktyce pacjenci zgłaszają czasem uszkodzenia powstałe w czasie zabiegu.

Nie są wykluczone odmrożenia po morsowaniu, zwłaszcza jeśli lodowata kąpiel trwała zbyt długo, była przeprowadzona bez odpowiedniej rozgrzewki, a partie ciała takie jak głowa i ręce nie były właściwie zabezpieczone (czapka, rękawiczki).

Wiele osób pyta, czy odmrożenia mogą powstać przy temperaturze powyżej 0 stopni Celsjusza. Zdarza się to wprawdzie rzadko, ale nie jest to wykluczone. Przy bardzo silnym wietrze i w powietrzu przesyconym wilgocią może do tego dojść także w zakresie temperatur 0-6°C, zwłaszcza w obrębie tych powierzchni ciała, które nie są w żaden sposób chronione przed działaniem aury (w praktyce zwykle są to ręce, czasem też nos i uszy).

Reklama

Stopnie odmrożeń i ich objawy

Jak rozpoznać odmrożenie? Pierwszym objawem jest gwałtowne blednięcie, po czym skóra staje się czerwona. Później, w zależności od głębokości urazu mogą się pojawiać kolejne symptomy.

Istnieją różne rodzaje odmrożeń. Uszkodzenia tego typu podlegają ogólnie przyjętej klasyfikacji, która wyróżnia 4 stopnie. Czym się charakteryzuje każdy z nich, jakie wiążą się z nimi objawy?

• Odmrożenie 1 stopnia - w pierwszej chwili skóra blednie, przybierając barwę niemal śnieżnobiałą. Następnie występuje zasinienie i zaczerwienienie. W kolejny etapie ciało zaczyna piec, występuje obrzęk. Możliwe są przejściowe zaburzenia krążenia krwi w skórze, pojawia się drętwienie i brak czucia.
• Odmrożenie 2 stopnia - najbardziej typowym symptomem są białe pęcherze wypełnione płynem surowiczym, czasem z niewielką domieszką krwi. Ciało w widoczny sposób sinienie i puchnie.
• Odmrożenie 3 stopnia - są znacznie głębsze, dotykają skórę na całej jej głębokości. Charakterystycznymi objawami są czerwone pęcherze wypełnione krwią, martwica tkanek oraz owrzodzenia.
• Odmrożenie 4 stopnia - bardzo głębokie, obejmują nie tylko skórę, ale też mięśnie, kości, czasem narządy wewnętrzne. Uszkodzenia są niekiedy tak daleko zaawansowane, że dotknięte nimi części ciała mogą samoistnie odpadać (w praktyce dotyczy to przede wszystkim nosów oraz uszu).

Reklama

Odmrożenia poszczególnych części ciała

Urazy teoretycznie mogą występować na powierzchni całego ciała, jednak w praktyce w szczególności narażone są na nie bardzo konkretne obszary.

 Typowe lokalizacje odmrożeń, to:

• dłonie, palce rąk,
• stopy, palce nóg,
• twarz, w tym nos, policzki,
• uszy.

Dlaczego właśnie one? Po pierwsze, wszystkie są pokryte niewielką ilością tkanki tłuszczowej, która stanowi naturalną barierę zapobiegającą utracie ciepła. Po drugie, są to tzw. dystalne fragmenty poszczególnych części ciała, a więc znajdujące się na ich końcach, a przez to gorzej ukrwione. Po trzecie twarz, a często też uszy i dłonie, nie są w żaden sposób chronione za pomocą odzieży. Są więc bezpośrednio narażone na działanie niskiej temperatury, wiatru i wilgoci. W przypadku zaś stóp, noszone obuwie często okazuje się zbyt cienkie.

Na zasadzie odwrotności można powiedzieć, że dzięki dużym miejscowym zasobom tkanki tłuszczowej oraz dobremu ukrwieniu rzadko odmraża się takie miejsca, jak uda, ramiona czy brzuch.

Reklama

Pierwsza pomoc przy odmrożeniach

Pierwsza pomoc przy odmrożeniach polega na stopniowym ogrzewaniu newralgicznych miejsc i całego ciała, a także zaopatrzeniu urazów. Postępowanie przy uszkodzeniach I i II stopnia zakłada:

• przetransportowanie pacjenta do cieplejszego (ale nie bardzo gorącego) pomieszczenia,
• zdjęcie mokrego ubrania i obuwia oraz biżuterii, przebranie w suchą i ciepłą odzież,
• podanie ciepłych (ale niezbyt gorących) napojów,
• stopniowe (nigdy gwałtowne) ogrzanie konkretnych partii ciała, które uległy odmrożeniu. W praktyce dłonie i stopy można zanurzyć w naczyniu z letnią wodą o temperaturze ok. 30 stopni Celsjusza (którą następnie można zwiększyć do 36°C). Na policzki, nos i uszy nakłada się wilgotne, lekko podgrzane kompresy.
• zaopatrzenie miejsc urazów za pomocą suchych, jałowych opatrunków, a następnie przykrycie ich kocem.

Przy urazach stopnia III i IV należy bezzwłocznie wezwać pogotowie, będą one wymagać leczenia w warunkach szpitalnych, często w wysoko wyspecjalizowanych ośrodkach zajmujących się tego typu urazami.

Wiedza na temat tego, jak postępować nie wystarczy jednak do tego, by skutecznie zaopiekować się pacjentem. Należy też wiedzieć, czego nie należy robić. Jest to bardzo istotne, wiele osób ma bowiem w głowie pobieżne i potoczne informacje ugruntowane na bazie przekazywanych z pokolenia na pokolenie mitów, nie tylko nieprawdziwych, ale wręcz szkodliwych. Najważniejsze zalecenie: odmrożeń nie powinno się polewać gorącą wodą ani rozgrzewać zbyt intensywnie w inny sposób. Co jeszcze jest zakazane?

• nacieranie odmrożeń śniegiem oraz polewanie lodowatą wodą,
• przekłuwanie powstających na powierzchni ciała czerwonych pęcherzy,
• rozmasowywanie odmrożonych miejsc i ich nacieranie czymkolwiek,
• podawanie alkoholu „na rozgrzewkę”.

Reklama

Co na odmrożenia? Maści, kremy, leki i inne preparaty

Jak leczyć tego typu urazy? Co stosować na odmrożone ręce, nogi, nos? Wedle profesjonalnych zaleceń, stosowanych także ratowników medycznych i lekarzy na oddziałach szpitalnych zaleca się:

• Nakładanie na skórę kremów lub maści na odmrożenia zawierających wyciąg z aloesu – mają one działanie antyprostaglandynowe, a więc w praktyce redukujące miejscowy stan zapalny. Co ważne preparaty te nie powinny być wcierane w ciało. Prawidłowa forma aplikacji to założenie nasączonego nimi opatrunku (powinien być zmieniany co 6 godzin).
• Przebijanie i opróżnianie białych pęcherzy, w których znajdują się mediatory stanu zapalnego (bez naruszania czerwonych).
• Podawanie preparatów zawierających diosminę oraz układanie kończyn na podwyższeniu – działania te zapobiegają obrzękom.
• Podawanie ibuprofenu, niesteroidowego leku przeciwzapalnego, który przerywa tzw. kaskadę kwasu arachidonowego i tym samym ogranicza ilość wydzielanych przez organizm prostaglandyn oraz tromboksanu. Rekomendowana dawka to 12 mg na każdy kilogram masy ciała
• Wdrożenie antybiotykoterapii, która zapobiega zakażeniom odmrożonych miejsc przez bakterie takie, jak między innymi gronkowiec złocisty.
• Podawanie leków o silnym działaniu przeciwbólowym

Oprócz tego, w zależności od potrzeb, w leczeniu odmrożeń można też rozważyć podawanie leków zawierających takie substancje, jak dekstran (polimer glukozy zwiększający objętość krwi w układzie krążenia) czy heparyna drobnocząsteczkowa (wielocukier zapobiegający tworzeniu się skrzepów).

Wedle najnowszych doniesień naukowych, skuteczna jest terapia w komorach hiperbarycznych, która poprawia krążenie i zwiększa wysycenie tkanek tlenem.

W skrajnych przypadkach niezbędne może być leczenie chirurgiczne, w tym także radykalne. Zaleca się, by wycinać wyraźnie odgrodzone ogniska martwicy u pacjentów z głębokimi odmrożeniami. Przy najcięższych urazach często istnieje konieczność amputacji dystalnych części nóg lub rąk, a nawet większych partii kończyn.

Reklama

Domowe sposoby na odmrożenia

Już sam przegląd dostępnych metod leczenia wskazuje, jak poważnym i groźnym problemem są urazy wywołane działaniem zimna. Dlatego wszelkie domowe sposoby na odmrożenia powinny co najwyżej uzupełniać profesjonalną terapię. Warto je stosować po wcześniejszej konsultacji z lekarzem. Niefachowe działanie może bowiem przyczynić się do pogłębienia urazu i zaawansowanych uszkodzeń komórek i tkanek.

Wśród najczęściej wykorzystywanych domowych sposobów na odmrożone dłonie i inne części ciała wymienia się:

• przykładanie pokrojonego w plastry ziemniaka lub gazików nasączonych wyciśniętym z niego sokiem,
• okładanie newralgicznych miejsc kompresami z wyciągiem z cebuli,
• przykładanie plastrów cytryny lub gazików z jej sokiem.

Mają one działanie przeciwzapalne i odkażające. Należy jednak pamiętać, że aplikacja dozwolona jest tylko w sytuacji, gdy ciągłość skóry nie jest przerwana - w przeciwnym przypadku mogłoby dojść do dodatkowych podrażnień. Co niezwykle istotne – przy zabiegach tych nie wolno wykonywać ruchów pocierających, wszystkie wspomniane produkty jedynie przykłada się do ciała.

Oprócz tego niektórzy stosują w takich przypadkach miód, olej kokosowy, nagietek czy maść nagietkową, a także aloes. Z tego grona najbardziej uzasadnione wydaje się użycie tego ostatniego, jest on bowiem zalecany również w profesjonalnych terapiach.

Sposoby na stare odmrożenia

Czy odmrożenia znikają? W przypadku urazów pierwszego i drugiego stopnia, skutki zwykle są przemijające, natomiast przy uszkodzeniach głębszych mogą być trwałe.

Skórę po odmrożeniach warto jest pielęgnować i regenerować używając do tego celu różnego typu maści i kremów dostępnych w aptekach i drogeriach, zawierających takie składniki, jak między innymi żywokost, tran, colostrum (siara mleka ssaków).

Można też wykonywać zabiegi kosmetyczne na odmrożone dłonie, polegające między innymi na złuszczaniu naskórka (peeling), a następnie nanoszeniu regenerujących i ochronnych kosmetyków.

Jednak w przypadku poważnych uszkodzeń, z wystąpieniem ognisk martwicy, kosmetologia i medycyna estetyczna nie mają zbyt wielkich możliwości. Należy się liczyć z tym, że w skrajnych przypadkach jedynym rozwiązaniem może być amputacja.

Jakie są skutki odmrożenia?

Bladość, zaczerwienienie, zasinienie, świąd, ból, to pierwsze konsekwencje urazów. Jednak skutki odmrożenia długofalowe, ujawniające się po wielu dniach, miesiącach a nawet latach, mogą być jeszcze poważniejsze.

Wymienia się wśród nich takie problemy zdrowotne, jak:

• zakażenia bakteryjne uszkodzonych partii skóry,
• miejscowe zaburzenia krążenia związane z uszkodzeniem naczyń krwionośnych,
• zaburzenia czucia będące efektem zniszczenia lokalnych struktur układu nerwowego,
• blizny pozostałe na skórze, a także utrata elastyczności tkanek w miejscu urazu,
• utrata części ciała – stare odmrożenia dłoni i stóp nierzadko kończą się chirurgicznym odcięciem określonych partii kończyn. W ośrodkach zajmujących się profesjonalnym leczeniem stosuje się zasadę „odmrożenie w styczniu, amputacja w czerwcu”. Odroczenie to ma związek z czasem, który musi upłynąć, zanim postępujące zmiany martwicze zdemarkują się, czyli wyraźnie ustalą swój zasięg.

Zapobieganie odmrożeniom

Zapobieganie odmrożeniom jest bardzo proste, choć w praktyce nie zawsze możliwe. Profilaktyka opiera się kilku podstawowych zasadach:

• Planując przebywanie na mrozie, należy się odziać odpowiednio do warunków atmosferycznych. Najlepszą ochronę przed zimnem, wiatrem i wilgocią daje ubiór warstwowy, „na cebulkę”. Ubranie powinno być wykonane z materiałów zapewniających ciepło, ale też umożliwiających cyrkulację. powietrza i odprowadzanie potu oraz nieograniczających krążenia krwi
• Obuwie powinno być ciepłe, a jednocześnie na tyle obszerne, by pomieścić nogę w grubszej skarpetce i umożliwić swobodne poruszanie palcami (co ma działanie rozgrzewające).
• W mroźne dni powinno się nosić ocieplane rękawice oraz czapki zakrywające czoło i uszy.
• Twarz na mrozie nie powinna być zakrywana grubym szalem ani maską, zwłaszcza w pobliżu ust i nosa. Wydychana para może powodować zawilgocenie „osłony” oraz znajdującej się pod nią skóry, co sprzyja odmrożeniom.
• Odkryte części ciała, a w szczególności policzki i nos, powinno się przed wyjściem na mróz pokrywać kremem ochronnym lub wazeliną.
• Nie powinno się długotrwale stać na mrozie, a tym bardziej siedzieć czy leżeć. Zalecana jest nieustanna aktywność. Nawet w czasie oczekiwania na autobus na przystanku czy innych tego typu przestojach, warto spacerować, tupać, rozcierać dłonie.
• Absolutnie niewskazane jest picie alkoholu przed wyjściem na zewnątrz, a tym bardziej bezpośrednio na mrozie. W dużych ilościach może to powodować silne rozszerzenie naczyń krwionośnych i utratę ciepła. W stanie upojenia zdarzają się też niekontrolowane upadki kończące się długotrwałym pobytem w pozycji leżącej. Gdy temperatura powietrza i podłoża jest ujemna, może to mieć dramatyczne skutki.