Toksoplazmoza - objawy, leczenie, wyniki, badanie

Toksoplazmoza to choroba odzwierzęca powstająca w wyniku zakażenia pasożytem Toxoplasma gondii. Przyczyny zarażeń, jak w większości chorób pasożytniczych, są związane przede wszystkim z niską higieną i niewłaściwymi sposobami przyrządzania żywności. W krajach Europy zachorowalność na toksoplazmozę wiąże się z preferencjami do jedzenia surowego lub niedogotowanego mięsa, podczas gdy uważa się, że wysokie rozpowszechnienie tej choroby w Ameryce Środkowej jest związane z dużą ilością bezpańskich kotów oraz z klimatem sprzyjający przeżywaniu postaci inwazyjnych pierwotniaka w środowisku zewnętrznym. W Polsce, według raportu PZH, w 2007 roku odnotowano 752 przypadki zachorowań na toksoplazmozę.

Toksoplazmoza - rodzaje

Wyróżnia się toksoplazmozę wrodzoną (zakażenie dziecka w łonie matki) oraz nabytą. Ponadto w zależności od nasilenia objawów wyróżniamy toksoplazmozę:

• objawową,
• skąpoobjawową,
• bezobjawową.

Choroba może atakować różne narządy (postać węzłowa, oczna) oraz układy (toksoplazmoza centralnego układu nerwowego), w przypadku rozprzestrzeniania się pierwotniaka w całym organizmie mówimy o postaci uogólnionej choroby.

Reklama

Toksoplazmoza - przyczyny

Największe ryzyko zachorowań w związku z potencjalnymi powikłaniami choroby dotyczy kobiet w ciąży i osób z upośledzoną odpornością. Na ryzyko zarażeń toksoplazmozą narażeni są posiadacze kotów, w mniejszym stopniu jeśli kot nie wychodzi z domu. Szczególnie niebezpieczne jest liczne występowanie bezpańskich kotów zanieczyszczających odchodami glebę, place zabaw dla dzieci (piaskownice), zbiorniki wodne czy ogródki warzywne.

Znacznym ryzykiem obarczone jest również jedzenie surowego lub nie dogotowanego mięsa.

We wszystkich przypadkach najistotniejszym czynnikiem ryzyka jest brak przestrzegania podstawowych zasad higieny osobistej:

• mycie rąk po pracy w ogrodzie,
• kontakcie z kotem,
• mycie rąk po zabawie w piaskownicy,
• mycie warzyw i owoców przed jedzeniem,
• picie tylko przegotowanej wody

oraz brak nadzoru sanitarno-higienicznego podczas hodowli i uboju zwierząt.

Reklama

Toksoplazmoza - jak dochodzi do zarażenia się?

Człowiek zaraża się toksoplazmozą spożywając surowe lub niedogotowane mięso zawierające cysty albo poprzez kontakt z kotami i ich odchodami.

Zakażenie Toxoplasma gondii dzielimy na:

• pierwotne (zarażenie po raz pierwszy),
• nawrotowe (wznowienie choroby przy obniżonej odporności).

Toksoplazmozę wywołuje pasożytujący wewnątrzkomórkowo pierwotniak Toxoplasma gondii. Pasożyt ten występuje u różnych zwierząt domowych i dzikich. Pokolenie bezpłciowe pierwotniaka stwierdza się u ptaków i ssaków, w tym u człowieka (żywiciel pośredni), pokolenie płciowe natomiast rozwija się tylko u kotowatych (żywiciel ostateczny).

W naszym klimacie koty domowe odgrywają najważniejszą rolę w rozprzestrzenianiu się toksoplazmozy. Zarażają się pasożytem przez zjedzenie zakażonego gryzonia, ptaka lub innych małych zwierząt. U kotowatych, po zjedzeniu mięsa zawierającego cysty, pasożyt rozwija się w jelitach i wytwarza formę tzw. oocyst wypełnionych oocytami. Miliony oocytów są wydalane do środowiska zewnętrznego wraz z odchodami kota. W środowisku zewnętrznym oocysta dojrzewa i w przeciągu 1-5 dni przekształca się w tzw. sporocystę zawierającą sporozoity. Stanowią one formę inwazyjną i mogą zarażać żywiciela pośredniego. W glebie sporozoity zachowują zdolność do zakażania przez 1-1,5 roku.

Do zarażenia żywiciela pośredniego dochodzi drogą pokarmową. W jelicie cienkim pasożyt przekształca się w kolejne stadium tzw. trofozoit. Trofozoit posiada zdolność ruchu i przedostaje się z jelit do krwioobiegu, gdzie wnika wybiorczo do makrofagów, monocytów oraz komórek siateczki i śródbłonka.

Następnie wraz z krążącymi monocytami dociera do węzłów chłonnych, mięśni poprzecznie prążkowanych, w tym także do mięśnia sercowego, do mięśni gładkich, a także do centralnego układu nerwowego, rdzenia kręgowego, gałki ocznej i innych organów. Obecność pasożyta w tkankach wiąże się z rozwojem stanu zapalnego i uszkodzeniami narządów.

W mięśniach, ale także w mózgu i w oku, pasożyt wytwarza cysty tkankowe zawierające kolejną postać tzw. bradyzoit. Bradyzoity namnażają się bardzo wolno i zachowują zdolności inwazyjne nawet przez całe życie gospodarza. W przypadku zaburzeń funkcjonowania układu odpornościowego bradyzoity uwalniają się z cysty i przekształcają ponownie w trachyzoity (toksoplazmoza nawrotowa).

Toksoplazmoza jest typową chorobą odzwierzęcą (zoonoza). Do zarażenia dochodzi najczęściej drogą pokarmową. Pasożyt wytwarza dwie formy zdolne do zarażania – sporocysty w odchodach kotów, oraz cysty w mięśniach żywiciela pośredniego.

Człowiek może zarażać się poprzez:

• jedzenie niedogotowanego lub surowego mięsa zawierającego cysty Toxoplasma gondii,
• zjedzeniem pokarmu lub wody zanieczyszczonej odchodami kotów ,
• przez uszkodzoną skórę lub przypadkowe przeniesienie sporocyst na brudnych rękach do ust w czasie prac w ogrodzie, lub podczas czyszczenia kociej kuwety,
• podczas transfuzji krwi, lub przeszczepu narządów,
• wertykalnie, czyli w wyniku przenikania pasożyta przez łożysko od zakażonej matki do płodu.

Reklama

Toksoplazmoza - objawy

U osób zdrowych, bez zaburzeń odporności zakażenie pierwotne przebiega na ogół bezobjawowo. Jednak u 10 do 20% pacjentów z ostrą infekcją może pojawić się powiększenie węzłów chłonnych szyjnych i karkowych oraz objawy grypopodobne, które zwykle ustępują w ciągu kilku tygodni.

Większość osób, które zaraziły się Toxoplasma gondii nie ma żadnych objawów choroby, a u pacjentów z prawidłowo funkcjonującym układem immunologicznym dochodzi do samoograniczenia się infekcji. W niektórych przypadkach może rozwijać się toksoplazmoza węzłowa.

Toksoplazmoza u większości osób z prawidłowo funkcjonującym układem odpornościowym przebiega bezobjawowo i ustępuje samoistnie. W przypadku pojawienia się ostrych objawów choroby, tj. obrzęk węzłów chłonnych, temperatura i inne objawy grypopodobne, należy zgłosić się do lekarza rodzinnego. W celu postawienia diagnozy lekarz może zlecić wykonanie badań serologicznych. Krew do badania nie musi być pobierana na czczo, ale należy unikać obfitych posiłków bogatych w tłuszcze (żółty ser, majonez, masło, tłuste wędliny itp.).

Reklama

Toksoplazmoza a ciąża

Najcięższy przebieg choroby stwierdza się w przypadku zakażenia matki w czasie ciąży i wertykalnego zarażenia płodu oraz u osób z zaburzeniami odporności.

Częstość zakażenia płodu i ciężkość objawów wrodzonej toksoplazmozy zależna jest od trymestru ciąży, w którym doszło do rozwoju toksoplazmozy pierwotnej u matki.

Zakażenia wrodzone Toxoplasma gondii mogą powodować powstawanie wad wrodzonych płodu oraz poronienia. Wiele dzieci rodzi się z bezobjawowym zakażeniem i dopiero po jakimś czasie następuje rozwój postaci objawowej choroby, zwykle toksoplazmozy ocznej. Ponieważ leczenie matki może zmniejszyć częstość występowania wad wrodzonych i zmniejszyć powikłania u noworodka, szczególnie ważne jest przeprowadzanie profilaktycznych badań na obecność przeciwciał przeciwko Toxoplasma gondii przed zajściem w ciążę oraz kilkakrotnie w czasie jej trwania, a w przypadku wyniku dodatniego natychmiastowe wdrożenie leczenia.

Do zakażenia pierwotnego może dojść tylko raz, lecz pasożyt może przetrwać w formie utajonej (cysty) w organizmie nawet przez całe życie gospodarza. Oznacza to w przypadku kobiet, że tylko podczas jednej ciąży może dojść do rozwoju choroby i zagrożenia życia płodu. Jeśli matka nie jest chora na AIDS lub  nie stosuje terapii immunosupresyjnej, kolejne ciąże nie będą już zagrożone toksoplazmozą.

Reklama

Zarażenie toksoplazmozą w czasie trwania ciąży

Niestety ze względu na powinowactwo pasożyta do tkanki nerwowej (mózg, rdzeń kręgowy, siatkówka oka) konsekwencje choroby u płodu są bardzo poważne i nie odwracalne.

Ryzyko zarażenia płodu wzrasta wraz z trwaniem ciąży i jest najwyższe w ostatnich tygodniach ciąży, wynosi wówczas około 90%. W III trymestrze jest to 65%, w II około 30-50%, a w I około 10-25%. Natomiast ciężkość przebiegu toksoplazmozy u płodu jest odwrotnie proporcjonalna do okresu ciąży, w którym doszło do zarażenia matki. Ryzyko uszkodzenia płodu maleje wraz z wiekiem i dojrzałością płodu. Oznacza to, że zarażenie się matki w ostatnich tygodniach ciąży daje duże szanse wertykalnego zarażenia płodu, lecz w dojrzałym płodzie konsekwencje uszkodzeń są mniejsze niż w pierwszych miesiącach, kiedy kształtują się kluczowe narządy i układy płodu.

Zarażenie w I trymestrze, może prowadzić do poronienia lub obumarcia płodu, w II trymestrze (kluczowym dla organogenezy) powoduje ciężkie uszkodzenia rozwojowe, natomiast infekcje płodu, do których dochodzi w III trymestrze są w 85 % bezobjawowe Brak objawów nie świadczy jednak o braku rozwoju choroby. W przypadku nie rozpoznania i nie leczenia toksoplazmozy u dzieci bez objawów klinicznych rozwijają się w późniejszym etapie (nawet po kilku i kilkunastu latach) zaburzenia ze strony układu nerwowego, wzroku i słuchu.

Objawowa toksoplazmoza występuje u około 10-20% noworodków, śmiertelność okołoporodowa wynosi około 8%. Obraz kliniczny toksoplazmozy jest bardzo zróżnicowany: od przebiegu praktycznie bezobjawowego do ciężkich uszkodzeń w postaci tzw. triady Sabina-Pinkertona: wodogłowie, lub małogłowie, zapalenie siatkówki i naczyniówki, zwapnienie śródmózgowe. Zmianom tym towarzyszy opóźnienie umysłowego i fizycznego rozwoju dziecka.

Reklama

Toksoplazmoza - okres noworodkowy

W okresie noworodkowym jedynie u 10–20% dzieci występują objawy kliniczne toksoplazmozy wrodzonej. Rzadko stwierdza się klasyczną triadę Sabina-Pinkertona (zapalenie siatkówki i naczyniówki, wodogłowie, zwapnienia wewnątrzczaszkowe). Częściej po porodzie dzieci wykazują mało charakterystyczne objawy uogólnionego zarażenia, występujące także przy infekcjach o innej etiologii.

Do objawów tych należy:

• hipotrofia wewnątrzmaciczna,
• przedłużająca się i nasilona żółtaczka,
• powiększenie wątroby i śledziony,
• małopłytkowość
• wybroczyny skórne,
• zapalenie mózgu i opon mózgowych,
• zapalenie siatkówki i naczyniówki,
• zaburzenia napięcia mięśniowego,
• zez

Często dzieci rodzą się pozornie zdrowe, a wrodzona toksoplazmoza nie poddana odpowiedniemu leczeniu powoduje powikłania ujawniające się w okresie dojrzewania i u młodych dorosłych. Odległe następstwa dotyczą najczęściej (80-90%) narządu wzroku, prowadząc w skrajnych przypadkach do ślepoty. Zaburzenia mogą pojawiać się także w obrębie centralnego układu nerwowego (20–70%) wywołując drgawki, upośledzenie rozwoju umysłowego i fizycznego, zaburzenia mowy. Rzadziej obserwuje się zapalenie mięśnia sercowego z licznymi ogniskami zwapnień.

Toksoplazmoza a AIDS

Toksoplazmoza u pacjentów z AIDS, leczonych lekami immunosupresyjnymi, bądź u osób z innymi zaburzeniami odporności, może być spowodowana zarówno przez zakażenie pierwotne nabyte, jak i wznowienie zakażenia utajonego.

Powikłania choroby to:

• infekcje oka z utratą wzroku,
• zakażenie mózgu,
• ropnie mózgowe,
• zapalenie płuc,
• zapalenie wątroby,
• inne choroby ogólnoustrojowe.

U pacjentów z AIDS, toksoplazmoza mózgu jest najczęściej przyczyną reaktywacji przewlekłego zakażenia.

Toksoplazmoza węzłowa - co to jest?

O postaci węzłowej mówimy gdy pasożyt atakuje węzły chłonne, dochodzi wówczas od powiększenia jednego węzła, kilku lub wszystkich węzłów chłonnych. Najczęściej ulegają powiększeniu:

• węzły przed- i zauszne,
• węzły szyjne lub karkowe,
• rzadziej pachwinowe i pachowe.

Czasem przy zajęciu węzłów krezki występują bóle brzucha, jak przy zapaleniu wyrostka robaczkowego.

Dodatkowymi objawami mogą być typowe objawy grypopodobne tj.:

• bóle mięśniowe,
• uczucie zmęczenia,
• osłabienie,
• nawracające bóle głowy,
• zapalenie gardła.

We krwi obwodowej dzieci z toksoplazmozą węzłową stwierdza się mononukleozę z limfocytozą względną. W przypadku toksoplazmozy węzłowej niezwykle istotna jest diagnostyka różnicowa, symptomy choroby mogą być bowiem takie same jak w przypadku:

• chłoniaków,
• białaczki,
• mononukleozy zakaźnej,
• zakażenia wirusem cytomegalii,
• sarkoidozy
• gruźlicy węzłów chłonnych,
• przerzutów nowotworowych,
• czy odczynowego powiększenia węzłów chłonnych, np. w stanach zapalnych gardła.

Toksoplazmoza oczna - objawy

Toksoplazmoza oczna najczęściej jest konsekwencją toksoplazmozy wrodzonej. Zmiany oczne występują najczęściej w postaci zapalenia siatkówki i naczyniówki. Postać ta może ujawniać się późno, nawet w wieku 10–15 lat i ma tendencję do częstych nawrotów.

Toksoplazmoza oczna objawia się:

• zaburzeniami widzenia,
• „mroczkami” przed oczami,
• światłowstrętem,
• łzawieniem oczu,
• bólem na ogół jednego oka,
• czasem pojawia się zez lub jaskra.

W skrajnych przypadkach może dojść do znacznego pogorszenia widzenia.

Toksoplazmoza uogólniona - objawy

U chorych z zaburzeniami odporności toksoplazmoza jest zwykle postacią nawrotową przebytego wcześniej zarażenia, a nie pierwotną infekcją. W przebiegu choroby może dojść do toksoplazmozy uogólnionej i zajęcia centralnego układu nerwowego, a także rozsianych lub ogniskowych zmian zapalnych w obrębie różnych narządów.

Toksoplazmoza uogólniona w przypadku inwazji do centralnego układu nerwowego objawia się:

• bólami i zawrotami głowy,
• zaburzeniami równowagi,
• oczopląsem,
• apatią,
• trudnościami w koncentracji,
• uczuciem osłabienia,
• szeregiem objawów związanych z rozwojem pasożyta w mózgu (np. napady drgawkowe).

W innych przypadkach toksoplazmozy uogólnionej obserwuje się:

• wysypkę plamisto-grudkową,
• śródmiąższowe zapalenie płuc,
• zapalenie wątroby,
• zapalenie mięśnia sercowego.

Toksoplazmoza wrodzona - objawy

Znacznie częściej wrodzona toksoplazmoza nie manifestuje żadnych objawów, a symptomy zakażenia układu nerwowego pojawiają się w pierwszych miesiącach życia, natomiast zmiany w gałce ocznej w po roku lub nawet kilkunastu latach.

Toksoplazmoza wrodzona, czyli zarażenie dziecka w łonie matki powstaje głównie w przypadku wystąpienia u kobiety w czasie ciąży zarażenia pierwotnego Toxoplasma gondii. Wyjątkowo rzadkie są przypadki zarażenia płodu w wyniku wznowienia się choroby u kobiety ciężarnej (toksoplazmoza nawrotowa) i wiąże się to z zaburzeniami odporności matki tj. AIDS lub immunosupresja. Toksoplazmoza wrodzona występuje stosunkowo rzadko i nie każde zakażenie matki kończy się chorobą dziecka. Szacuje się, że do zakażenia dochodzi u 30-50 % dzieci matek przechodzących pierwotną toksoplazmozę w ciąży.

Do czynników wpływających na zarażenie płodu należy zaliczyć:

• okres ciąży, w którym doszło do powstania choroby u matki,
• poziom parazytemii u matki,
• stan układu odpornościowego,
• dojrzałość,
• ewentualne patologie łożyska.

Toksoplazmoza - przebieg choroby

U większości osób najczęściej choroba jest szybko zwalczana przez prawidłowo funkcjonujący układ odpornościowy i przebiega bezobjawowo. Rzadziej rozwijają się objawy grypopodobne. Obserwuje się powiększenie węzłów chłonnych utrzymujące się przez 1-1,5 miesiąca. Obrzęk jest niebolesny i powstaje w wyniku reakcji zapalnej wywołanej obecnością we krwi pasożyta oraz jego metabolitów. Zmiany ustępują samoistnie, pasożyt natomiast wytwarza cysty. Choroba przyjmuje wówczas postać utajoną bezobjawową.

Ciężki przebieg toksoplazmozy nabytej obserwuje się u osób z zaburzeniami odporności wrodzonymi lub nabytymi m.in. u chorych na AIDS, u osób przyjmujących duże dawki kortykosteroidów oraz u osób poddanych immunosupresji (leczenie chorób nowotworowych, biorcy przeszczepów).

Toksoplazmoza - powikłania

U osób z upośledzeniem odporności może dojść do postaci uogólnionej choroby oraz uszkodzeń wielu narządów.

Najpoważniejszymi konsekwencjami są:

• stany zapalne mózgu,
• zapalenie mięśnia sercowego,
• wątroby,
• płuc.

Toksoplazmoza - badania

Szczególną uwagę należy poświęcić osobom znajdującym się w najwyższej grupie ryzyka, dotyczy to osób z upośledzeniem odporności, a także ze względu na poważne konsekwencje choroby, również kobiet planujących zajście w ciążę oraz w ciąży.

Kobiety spodziewające się dziecka powinny wykonać badanie serologiczne w kierunku toksoplazmozy kilkukrotnie w ciągu trwania ciąży. Przed planowaną ciążą lub na początku ciąży należy oznaczyć przeciwciała w klasach IgG i IgM. U kobiet ciężarnych seronegatywnych oznaczenia te należy powtarzać przynajmniej raz w trymestrze. W przypadku rozpoznania świeżego zarażenia w czasie ciąży (serokonwersja, obecność przeciwciał IgM i/lub wysokie miano przeciwciał IgG) należy niezwłocznie rozpocząć leczenie ciężarnej w specjalistycznym ośrodku.

W przypadku poważniejszego przebiegu choroby lekarz, w zależności od lokalizacji narządowej pasożyta, może zlecić wykonanie biopsji lub badań obrazowych (usg, tomografia).

Proces diagnozowania toksoplazmozy jest złożony i nigdy nie jest oparty na pojedynczym badaniu laboratoryjnym. W celu postawienia diagnozy, poza obserwacją objawów klinicznych przeprowadza się na ogół badania z zastosowaniem kilku metod diagnostycznych.

Toksoplazmoza - badania serologiczne

Największe znaczenie w diagnostyce toksoplazmozy mają badania serologiczne. W badaniach tych poszukuje się w surowicy obecności przeciwciał przeciwko Toxoplasma gondii lub poszukuje się antygenów pasożyta. W badaniach laboratoryjnych najczęściej oznacza się przeciwciała klasy IgA, IgM oraz IgG, wraz z określeniem ilości tych przeciwciał. Badania wykonuje się na ogół z surowicy, ale również w przypadku toksoplazmozy układu nerwowego, poszukuje się przeciwciał w płynie mózgowo-rdzeniowym.

Jako pierwsze (około 7 dni po infekcji) w surowicy krwi pojawiają się przeciwciała klasy IgM i IgA. Stężenie IgM i IgA początkowo gwałtownie wzrasta, po czym utrzymuje się na niższym poziomie, odpowiednio przez 4–6 miesięcy (IgM) i przez około 9 miesięcy (IgA). W niektórych przypadkach niskie miano IgM i IgA może być stwierdzane we krwi do roku, a nawet dłużej od zakażenia. Swoiste przeciwciała klasy IgG wykrywane są już w po około 7 dniach, osiągając szczytowe miano po około 4-9 tygodniach od infekcji. Podobnie jak w przypadku pozostałych dwóch klas przeciwciał, stężenie IgG sukcesywnie maleje, a niskie miano stwierdzane jest w surowicy do końca życia gospodarza, będąc dowodem przebytego w przeszłości zarażenia Toxoplasma gondii.

Toksoplazmoza - serokonwersja i okienko serologiczne

W rozpoznaniu toksoplazmozy bardzo istotne jest tzw. zjawisko serokonwersji, polegające na uzyskaniu początkowo ujemnego wyniku IgG, po czym stwierdzenie po pewnym czasie obecności przeciwciał we krwi. Dzieje się tak w wyniku istnienia tzw. okienka serologicznego, czyli czasu jaki musi upłynąć od zakażenia, aby organizm wytworzył specyficzne przeciwciała.

Pojedyncze ujemne badanie serologiczne nie wyklucza więc zakażenia. Dlatego w przypadku kobiet w ciąży powinno się wykonać badanie przed zajściem w ciążę lub na początku ciąży, a następnie w II i III trymestrze. Pojawienie się wyniku dodatniego w II i III trymestrze u kobiet początkowo seronegatywnych świadczy o aktywnym zakażeniu pierwotnym.

Szybkie wdrożenie leczenia jest szczególnie zalecane w przypadku pojawienia się przeciwciał IgG i gwałtownego narastania ich miana (3-4 krotne w ciągu 3 tygodni) lub też pojawienie się przeciwciał klasy IgM. Poza leczeniem konieczne jest monitorowanie stanu płodu w badaniach USG. O jego uszkodzeniu może świadczyć narastające wodogłowie lub powiększanie się wątroby. Potwierdzenie diagnozy u płodu można przeprowadzić pobierając płyn owodniowy i wykonując badania molekularne polegające na wykryciu materiału genetycznego pasożyta w płynie. Badanie to jest możliwe po 14 tygodniu ciąży.

Toksoplazmoza - diagnostyka u noworodków

Diagnostyka u noworodków i niemowląt ze względu na niedojrzałość układu odpornościowego, opiera się głównie na badaniu obecności pasożyta, jego antygenu lub kwasu nukleinowego we krwi pępowinowej, wodach płodowych, łożysku lub płynach ustrojowych, a także monitorowaniu odpowiedzi immunologicznej.

Monitorowanie odpowiedzi polega na wielokrotnym przeprowadzaniu badań na obecność przeciwciała klasy IgA, IgM i IgG. Pierwsze badanie wykonuje się zarówno u matki jak i u dziecka tuż po urodzeniu, następnie po 3-4 tygodniach, a kolejne do 6 miesiąca życia.

U dzieci, u których rozpoznano toksoplazmozę wrodzoną, przeprowadza się szereg badań kontrolnych w różnych odstępach czasu (miesiące, czasem lata). Dodatkowo poszukuje się wówczas obecności pasożyta w płynach ustrojowych i bioptatach tkankowych, a także wykonuje się USG przezciemiączkowe oraz elektroencefalogram mózgu w celu oceny stanu tkanki mózgowej. Dzieci takie powinny być objęte opieką specjalistyczną lekarza neurologa, okulisty, audiologa itd.

Przeciwciała klasy IgA i IgM nie przenikają przez łożysko. Obecność tych przeciwciał świadczy o czynnym zarażeniu. Przeciwciała klasy IgM są częściej wykrywane u noworodków, gdy do zarażenia matki doszło w III trymestrze ciąży, natomiast IgA gdy matka zaraziła się w I lub II trymestrze. Przeciwciała IgG przenikają z krwi matki do płodu, a po jakimś czasie spada ich stężenie do zera.

W niektórych ośrodkach referencyjnych wykonuje się również badania serologiczne w kierunku krążącego antygenu pasożyta oraz test tzw. antibody load (oszacowanie stężenia specyficznych przeciwciał IgG przeciwko Toxoplasma gondii w całkowitej puli IgG), czy też test awidności IgG. Test awidności pozwala na określenie czasu jaki upłynął od zarażenia: niska awidność świadczy o ostrej fazie zarażenia, wysoka awidność oznacza, że zarażenie nastąpiło co najmniej 5 miesięcy wcześniej. Test ten jest szczególnie istotny w przypadku monitorowania przebiegu zakażenia u kobiet w ciąży, istnieją również próby zastosowania testu awidności w diagnozowaniu noworodków.

Toksoplazmoza - badania histopatologiczne

Poza badaniami serologicznymi w rozpoznaniu toksoplazmozy stosowane są inne metody diagnostyczne tj. wykonywanie preparatów mikroskopowych i poszukiwanie obecności pasożyta w barwionych fragmentach tkanki, lub w innego rodzaju materiale biopsyjnym.

Badania histopatologiczne stosuje się najczęściej z biopsji węzłów chłonnych, ale do badań pobiera się także materiały z cyst obecnych w tkankach.

W niektórych przypadkach pasożyty ludzkie mogą być izolowane z krwi, lub z innych płynów ustrojowych (np. płynu mózgowo-rdzeniowego), ale proces izolacji i identyfikacji pasożyta jest trudny i czasochłonny. Wyizolowane pasożyty można identyfikować przez dootrzewnowe wszczepienie myszy lub zakażenie hodowli tkankowej. Metoda ta jest bardzo czuła, ale na wynik trzeba czekać od 3 do 6 tyg. Techniki te są stosowane rzadziej ze względu na trudności i ograniczenia metody.

Toksoplazmoza - badania molekularne

Obecnie badania na modelu zwierzęcym i tkankowym zostały zastąpione przez znacznie szybsze, ale także bardzo czułe metody oparte na reakcji łańcuchowej polimerazy (PCR). PCR pozwala na potwierdzenie zakażenia Toxoplasma gondii poprzez wykrycie kwasu deoksynukleinowego (DNA) pasożyta w płynie owodniowym, płynie mózgowo-rdzeniowym i innych płynach ustrojowych.

Choroby oka rozpoznaje się na podstawie badania wyglądu zmian w oku, obserwacji objawów i przebiegu choroby, a często także w oparciu o badania serologiczne. W przypadku zmian w centralnym układzie mózgowym wykonuje się poza badaniami serologicznymi badania obrazowe tj. tomografia, encefalogram.

Toksoplazmoza - leczenie

W leczeniu toksoplazmozy nabytej stosuje się sulfonamidy o przedłużonym działaniu i pirymetaminy. Ponieważ pirymetamina jest antagonistą kwasu foliowego, niezwykle istotne jest wprowadzenie podczas terapii preparatów zawierających pochodne kwasu foliowego. Leczenie nie jest konieczne u osób bez defektów immunologicznych i nie będących w ciąży. Objawy zwykle ustępują samoistnie w ciągu kilku tygodni. W przypadku ostrego lub przewlekłego przebiegu choroby można zastosować spiromycynę, jeśli istnieje zagrożenie uszkodzenia ważnych narządów.

Toksoplazmoza - leczenie u kobiet w ciąży

Inaczej przebiega leczenie toksoplazmozy pierwotnej u kobiet w ciąży oraz u noworodków i niemowląt. Bezwzględnym wskazaniem do leczenia jest świeże zarażenie lub nawrót choroby u kobiety ciężarnej. W przypadku ciąży poniżej 18 tygodnia stosuje się spiromycynę przez cały okres ciąży przy ujemnych wynikach PCR z płynu owodniowego. Powyżej 18 tygodnia ciąży i przy uzyskaniu dodatniego wyniku PCR potwierdzającego przezłożyskowe zarażenie pasożytem płodu, stosuje się pirymetaminę z sulfadiazyną i kwasem foliowym.

Leczenie toksoplazmozy wrodzonej

W przypadku potwierdzonego zarażenia wrodzonego (nawet w postaci bezobjawowej) dziecko powinno otrzymywać leczenie przeciwtoksoplazmowe:

• pirymetaminę,
• sulfadoksynę,
• leukoworynę (pochodne kwasu foliowego).

Leczenie stosuje się do ukończenia 1–1,5 roku. Leczenie kobiet ciężarnych oraz dzieci z toksoplazmozą wrodzoną prowadzą ośrodki specjalistyczne.

W przypadku stwierdzenia czynnego zapalenia siatkówki, lub w przypadku zapalenia opon mózgowych stosuje się leczenie z użyciem pirymetaminy z sulfadiazyną i leukoworyną. Takie samo leczenie jest stosowane przy zakażeniach drogą krwiopochodną przy transfuzji (zakażenia laboratoryjne).

Toksoplazmoza - leczenie osób z zaburzeniem odporności

U osób z zaburzeniami układu odpornościowego w ostrym zarażeniu lub reaktywacji stosuje się pirymetaminę w skojarzeniu z sulfadiazyną i kwasem foliowym. W toksoplazmozie mózgu alternatywnie stosuje się kotrimoksazol lub terapię klindamycyną i prymachiną przy jednoczesnym stosowaniu kwasu folinowego. Dodatkowo chorzy z mózgową postacią choroby przez cały okres leczenia powinni otrzymywać leczenie przeciwdrgawkowe.

Wszystkie dostępne leki działają głównie na trofozoity, a nie na cysty tkankowe, pozwalają więc na wyleczenie zakażeń czynnych, lecz nie przewlekłych.

Toksoplazmoza - profilaktyka dla kobiet w ciąży

W ramach profilaktyki toksoplazmozy u kobiet w ciąży zaleca się wykonywanie oznaczeń serologicznych przeciwciał klasy IgG i IgM przeciwko Toxoplasma gondii. Uważa się, że takie badania powinny robić także kobiety planujące zajście w ciążę. Szczególnie istotne jest zjawisko tzw. serokonwersji w czasie, którego u pacjentki początkowo seronegatywnej we krwi pojawiają się przeciwciała klasy IgG. Dlatego w ciąży istotne jest kilkukrotne wykonanie badań serologicznych, zwłaszcza przy ujemnych testach na początku ciąży.

Toksoplazmoza - profilaktyka dla osób z obniżoną odpornością

U pacjentów z AIDS stosuje się pierwotna profilaktykę farmakologiczną toksoplazmozy (podanie leków) przy stwierdzeniu wysokiego miana specyficznych przeciwciała IgG oraz przy obniżonej liczbie limfocytow T CD4 (< 100/ul).

Toxoplasma gondii jest pasożytem bardzo rozpowszechnionym wśród zwierząt udomowionych i dzikich. Na rozprzestrzenianie się choroby ma również wpływ fakt dużej wytrzymałości oocyst i sporocyst na warunki środowiska zewnętrznego. W wilgotnej ziemi zachowują one zdolność do inwazji przez około 4 miesiące, w wodzie aż 2 lata. Postacie trofozoitów w cystach znajdujących się w mięśniach zwierząt w temperaturze 40°C zachowują zdolność zarażania przez ponad 2 miesiące. Wrażliwe są natomiast na wysychanie i gotowanie. W temperatorze 500°C giną po 20 minutach. Przy zamrażaniu w -200°C przeżywają około 24 godziny.

Toksoplazmoza - zapobieganie

Aby zmniejszyć ryzyko toksoplazmozy osoby zdrowe powinny przestrzegać następujących zasad:

1. Gotować i piec żywność, szczególnie należy uważać na surowe mięso – powinno być dobrze dogotowane lub dopieczone także w środku (unikać krwistych mięs). Można przy pieczeniu korzystać ze specjalnego termometru, który wbija się w czasie pieczenia i monitoruje temperaturę wewnątrz potrawy, co pozwala stwierdzić czy mięso jest dopieczone w środku. Samo sprawdzanie na podstawie smaku potrawy nie jest wystarczające.
2. Owoce i warzywa należy dokładnie umyć przed jedzeniem.
3. Sprzęt kuchenny tj. deski do krojenia, noże i naczynia do przyrządzania surowego mięsa, owoców morza, nie umytych owoców i warzyw, należy starannie myć po każdorazowym użyciu. Należy także myć ręce ciepłą wodą z mydłem. Dobrym zwyczajem jest przeznaczenie sprzętu kuchennego tj. noże czy deska do krojenia, wyłącznie do pracy z surowym mięsem.
4. Mrożenie mięsa na kilka dni przed przyrządzaniem znacznie ogranicza możliwość zakażenia.
5. Należy spożywać tylko mięso z pewnych źródeł, przebadane przez weterynarza.
6. Należy unikać picia nieprzegotowanej wody, szczególnie podczas podróży do krajów mniej rozwiniętych.
7. Przy pracach ogrodowych i podczas każdego kontaktu z ziemią lub piaskiem należy używać rękawic, ponieważ może on być zanieczyszczony odchodami kotów zawierającymi sporocysty Toxoplasma gondii. Po pracy należy starannie umyśl ręce.
8. Piaskownice należy dokładnie przykrywać w celu ochrony przed zanieczyszczeniem kocimi odchodami.
9. Koty należy karmić tylko jedzeniem w puszkach lub sucha karmą, unikać karmienia surowym lub niedogotowanym mięsem.
10. Właściciele kotów przebywających w domu powinni codziennie lub kilka razy dziennie czyścić kuwetę kota, gdyż pasożyt może przyjąć postać inwazyjną zdolną do zarażania po 1 do 5 dni po wydaleniu z kocimi odchodami.
11. Kobiety w ciąży oraz osoby z obniżoną odpornością powinny unikać czyszczenia kociej kuwety, lub jeśli nie jest to możliwe używać rękawiczek jednorazowych i dokładnie myć ręce mydłem i wodą. Osoby takie powinny także unikać kontaktu z nieznanymi, lub dzikimi kotami, nie powinno się brać do domu nowego kota.
12. Koty trzymane w domach i nie wychodzące na zewnątrz mają mniejszą szansę zarażenia Toxoplasmą gondii.

Toksoplazmoza - najczęściej zadawane pytania

W jaki sposób człowiek może zarazić się toksoplazmozą?

Człowiek może zarażać się poprzez: jedzenie niedogotowanego lub surowego mięsa zawierającego cysty Toxoplasma gondii, zjedzeniem pokarmu lub wody zanieczyszczonej odchodami kotów, przez uszkodzoną skórę lub przypadkowe przeniesienie sporocyst na brudnych rękach do ust w czasie prac w ogrodzie, lub podczas czyszczenia kociej kuwety, podczas transfuzji krwi lub przeszczepu narządów, wertykalnie, czyli w wyniku przenikania pasożyta przez łożysko od zakażonej matki do płodu.

Jaki przebieg ma toksoplazmoza?

U większości osób najczęściej choroba jest szybko zwalczana przez prawidłowo funkcjonujący układ odpornościowy i przebiega bezobjawowo. Rzadziej rozwijają się objawy grypopodobne. Ciężki przebieg toksoplazmozy nabytej obserwuje się u osób z zaburzeniami odporności wrodzonymi lub nabytymi m.in. u chorych na AIDS, u osób przyjmujących duże dawki kortykosteroidów oraz u osób poddanych immunosupresji (leczenie chorób nowotworowych, biorcy przeszczepów).

Jakie zagrożenie dla płodu niesie zarażenie toksoplazmozą w czasie ciąży?

Niestety ze względu na powinowactwo pasożyta do tkanki nerwowej (mózg, rdzeń kręgowy, siatkówka oka) konsekwencje choroby u płodu są bardzo poważne i nie odwracalne. Ryzyko zarażenia płodu wzrasta wraz z trwaniem ciąży i jest najwyższe w ostatnich tygodniach ciąży, wynosi wówczas około 90%. W III trymestrze jest to 65%, w II około 30-50%, a w I około 10-25%. Natomiast ciężkość przebiegu toksoplazmozy u płodu jest odwrotnie proporcjonalna do okresu ciąży, w którym doszło do zarażenia matki. Ryzyko uszkodzenia płodu maleje wraz z wiekiem i dojrzałością płodu. Oznacza to, że zarażenie się matki w ostatnich tygodniach ciąży daje duże szanse wertykalnego zarażenia płodu, lecz w dojrzałym płodzie konsekwencje uszkodzeń są mniejsze niż w pierwszych miesiącach, kiedy kształtują się kluczowe narządy i układy płodu. Zarażenie w I trymestrze, może prowadzić do poronienia lub obumarcia płodu, w II trymestrze (kluczowym dla organogenezy) powoduje ciężkie uszkodzenia rozwojowe, natomiast infekcje płodu, do których dochodzi w III trymestrze są w 85 % bezobjawowe. Brak objawów nie świadczy jednak o braku rozwoju choroby. W przypadku nie rozpoznania i nie leczenia toksoplazmozy u dzieci bez objawów klinicznych rozwijają się w późniejszym etapie (nawet po kilku i kilkunastu latach) zaburzenia ze strony układu nerwowego, wzroku i słuchu.

Kiedy i jakie badanie powinna wykonać ciężarna, aby ustrzec się przed toksoplazmą?

Kobiety spodziewające się dziecka powinny wykonać badanie serologiczne w kierunku toksoplazmozy kilkukrotnie w ciągu trwania ciąży. Przed planowaną ciążą lub na początku ciąży należy oznaczyć przeciwciała w klasach IgG i IgM. U kobiet ciężarnych seronegatywnych oznaczenia te należy powtarzać przynajmniej raz w trymestrze. W przypadku rozpoznania świeżego zarażenia w czasie ciąży (serokonwersja, obecność przeciwciał IgM i/lub wysokie miano przeciwciał IgG) należy niezwłocznie rozpocząć leczenie ciężarnej w specjalistycznym ośrodku.

Jak wygląda profilaktyka toksoplazmozy przed zajściem w ciążę?

W ramach profilaktyki toksoplazmozy u kobiet w ciąży zaleca się wykonywanie oznaczeń serologicznych przeciwciał klasy IgG i IgM przeciwko Toxoplasma gondii. Uważa się, że takie badania powinny robić także kobiety planujące zajście w ciążę. Szczególnie istotne jest zjawisko tzw. serokonwersji w czasie, którego u pacjentki początkowo seronegatywnej we krwi pojawiają się przeciwciała klasy IgG. Dlatego w ciąży istotne jest kilkukrotne wykonanie badań serologicznych, zwłaszcza przy ujemnych testach na początku ciąży.