Torbiel na jajniku: objawy, leczenie. Jak wygląda badanie?

Torbiel (inaczej cysta) to przestrzeń otoczona przez cienką ścianę, wypełniona płynem lub treścią galaretowatą. Wyróżniamy torbiele prawdziwe i rzekome. Torbiel prawdziwa wyścielona jest tkanką nabłonkową, natomiast ściana torbieli rzekomej nie zawiera nabłonka, utworzona jest z tkanki budującej narząd, w którym rozwija się cysta. Torbiele mogą powstawać w wielu narządach (np. w trzustce, w nerce lub jajniku).

Torbiel na jajniku to najczęstsza przyczyna powiększenia tego narządu. Cysty mogą przybierać różne rozmiary, od niewielkich kilkumilimetrowych do dużych, o średnicy kilkunastu centymetrów. Występują u kobiet w każdym wieku. Szacuje się, że około 95% wszystkich torbieli stwierdzanych w jajnikach ma charakter łagodny.

Budowa jajnika

Jajnik to parzysty narząd zlokalizowany w miednicy, który jest gruczołem dokrewnym (gdyż produkuje hormony płciowe). U dorosłej kobiety każdy jajnik waży około 5-8 g i ma wymiary 2,5-5,0 na 1,5-3,0 cm.

W jajniku wyróżniamy 2 części: korę i rdzeń.

Zewnętrzna warstwa (kora) zawiera komórki jajowe na różnych etapach rozwoju zamknięte w obrębie pęcherzyków jajnikowy, natomiast warstwa wewnętrzna (rdzeń) zawiera m.in. komórki wnękowe, które produkują hormony sterydowe, głównie androgeny (męskie hormony płciowe).

Jajnik pokryty jest jedną warstwą nabłonka powierzchniowego (tzw. mezotelialnego), pod nim znajduje się tkanka łączna włóknista, która tworzy tzw. błonę białawą.

Reklama

Jajniki - fazy cyklu jajnikowego

W jajniku dojrzałej, zdrowej kobiety pod wpływem hormonów przysadkowych dochodzi do szeregu przemian, które powtarzają się co 28-30 dni i tworzą tak zwany cykl jajnikowy. Wyróżniamy 3 fazy cyklu jajnikowego:

• Faza folikularna (proliferacyjna, zawarta pomiędzy 6-13 dniem cyklu). Pod wpływem FSH (folikulotropina produkowana w przysadce) dochodzi do rozwoju kilku pęcherzyków, z których ostatecznie jeden (tzw. pęcherzyk dominujący) przekształci się w pęcherzyk Graafa. Pęcherzyk jajnikowy zbudowany jest z komórek ziarnistych i tekalnych (osłonki). W dojrzewającym pęcherzyku namnażają się komórki ziarniste, które zaczynają wydzielać estrogeny. Znajdująca się tam komórka jajowa również ulega ostatecznym podziałom. Przysadka zaczyna wydzielać LH (luteinotropinę).

• Owulacja. Pod wpływem zwiększonego stężenia LH, tzw. piku LH, dojrzały pęcherzyk Graafa uwalnia komórkę jajową, która przemieszcza się w stronę jajowodu.

• Faza luteinotropowa (wydzielnicza, zawarta pomiędzy 15-28 dniem cyklu). Pęknięty pęcherzyk Graafa przekształca się w ciałko żółte, które intensywnie produkuje różne hormony, m.in. progesteron. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia uwolnionej komórki jajowej około 10-11 doby po owulacji ciałko żółte zaczyna zanikać. Spada również stężenie hormonów płciowych.

Pod wpływem hormonów jajnikowych błona śluzowa macicy również ulega cyklicznym przemianom. Wszystkie zmiany, które zachodzą co miesiąc w organizmie kobiety, tworzą cykl menstruacyjny.

Reklama

Torbiel na jajniku - objawy

Torbiel na jajniku bardzo często nie daje żadnych objawów klinicznych i jest diagnozowana przypadkowo podczas badań ultrasonograficznych wykonywanych z innych powodów. Objawy związane z obecnością torbieli mogą wynikać z nieprawidłowej produkcji hormonów lub być spowodowane uciskiem na otaczające narządy (jeśli torbiel osiąga znaczne rozmiary).

Do najczęstszych objawów zaliczamy:

• Bóle brzucha, miednicy, pleców występujące stale lub tuż przed i w trakcie miesiączki. Ból i dyskomfort może pojawiać w trakcie stosunku płciowego. Nagły silny ból może być spowodowany skrętem lub pęknięciem torbieli (patrz niżej).

• Uczucie pełności i dyskomfortu w jamie brzusznej, wzdęcia. Mogą im towarzyszyć zaburzenia w oddawaniu stolca (np. zaparcia) lub moczu (trudności z całkowitym opróżnieniem pęcherza moczowego).

• Uczucie osłabienia, zmęczenia, nagły spadek masy ciała lub szybkie powiększenie obwodu brzucha mogą być spowodowane rozwojem torbieli nowotworowej.

• Zaburzenia miesiączkowania. Rzadkie lub zbyt obfite miesiączki, nieprawidłowe krwawienie lub plamienie z macicy (pomiędzy miesiączkami), bolesność piersi, trudności z zajściem w ciążę lub jej utrzymaniem mogą wynikać z nieprawidłowej syntezy hormonów płciowych.

• Objawy hiperandrogenizacji wynikają z nadmiernej produkcji androgenów w torbieli. Zaliczamy do nich hirsutyzm (pojawienie się nadmiernego owłosienia w miejscach typowych dla mężczyzn np. na klatce piersiowej, udach, twarzy) oraz wirylizację (pogrubienie głosu, przerost łechtaczki i warg sromowych). Wirylizacja może dotyczyć również płodów żeńskich, które w okresie życia w macicy narażone były na działanie nadmiaru androgenów. Zmiana wyglądu narządów płciowych może stwarzać trudności w określeniu płci dziecka.

Reklama

Pęknięcie torbieli na jajniku, skręcenie

Torbiele jajnika mogą ulec skręceniu lub pęknięciu. Skręcenie torbieli prowadzi do zaciśnięcia naczyń krwionośnych. Może to prowadzić do niedokrwienia jajnika i rozwoju martwicy. Pęknięcie torbieli prowadzi do rozlania się płynu w jamie brzusznej i podrażnienia otrzewnej. Jeśli torbiel była dobrze unaczyniona, może również wystąpić krwawienie. Dominującym objawem tych powikłań jest nagły, silny ból podbrzusza. Mogą towarzyszyć mu nudności oraz wymioty i pogorszenie stanu ogólnego. Torbiel może pęknąć samoistnie lub na skutek urazu (np. uderzenia w brzuch).

Wystąpienie nagłego, silnego bólu brzucha, który nie ustępuje lub nasila się wymaga szybkiego zgłoszenie się do lekarza! Niezbędna jest szybka diagnostyka i wdrożenie odpowiedniego leczenia, zwykle chirurgicznego, gdyż powyższe objawy (tzw. „ostrego brzucha”) mogą być spowodowane przez różne choroby (np. zapalenie wyrostka robaczkowego lub pęknięcie ciąży pozamacicznej).

Reklama

Rodzaje torbieli na jajnikach

Wyróżniamy następujące rodzaje torbieli jajnika:

• Torbiel surowicza - wynika z wpuklenia się nabłonka powierzchniowego jajnika.

• Torbiel pęcherzykowa - należy do najczęstszych torbieli występujących w jajnikach. Może występować w jednym lub obydwu jajnikach. Tworzy się, gdy wzrastający pęcherzyk jajnikowy nie pęka i nie uwalnia komórki jajowej (nie dochodzi do owulacji). Torbiel wyścielona jest komórkami ziarnistymi, które mogą w nadmiarze produkować estrogeny.

• Torbiel ciałka żółtego - jest spowodowana opóźnionym zanikiem ciałka żółtego. Komórki wyścielające torbiel mogą w nadmiarze produkować progesteron. Torbiel ciałka żółtego jest bogato unaczyniona. Pęknięcie tego typu cysty może powodować obfite krwawienie, wymagające leczenia operacyjnego.

• Mnogie torbiele luteinowe. Dotyczą głównie kobiet ciężarnych i mogą wystąpić w każdym trymestrze ciąży. Ściana torbieli utworzona jest przez komórki ziarniste i tekalne (osłonki). W ciąży wrasta poziom ludzkiej gonadotropiny ciążowej (hCG), która jest niezbędna do podtrzymania ciąży. Nadmiar hCG lub nadmierna wrażliwość komórek na jego działanie prowadzi do rozwoju tego typu torbieli. Zwiększone stężenie hCG występuje m.in. w ciąży bliźniaczej lub w zaśniadzie groniastym. Torbiele luteinowe mogą produkować androgeny i powodować objawy hiperandrogenizacji u matki oraz u płodów żeńskich.

• Torbiel endometrialna. Endometrioza to choroba, w której fragmenty błony śluzowej macicy wraz z gruczołami znajdują się poza macicą. W 80% przypadków ogniska endometriozy spotykane są w jajnikach. Jeśli ogniska są duże, prowadzą do rozwoju torbieli w jajniku. Fragmenty błony śluzowej, podobnie jak błona śluzowa w macicy, ulegają cyklicznym zmianom pod wpływem hormonów. W czasie krwawienia miesiączkowego dochodzi również do krwawienia w obrębie torbieli, która wypełnia się gęstą treścią barwy czekoladowej. Tworzy się tzw. torbiel czekoladowa.

• Zespół wielotorbielowatych jajników. Na skutek zaburzonej produkcji hormonów w jajniku mimo początkowego wzrostu kilku pęcherzyków jajnikowych nie dochodzi do selekcji pęcherzyka dominującego. W związku z tym w jajnikach znajduje się duża liczba pęcherzyków o wymiarach 4-7 mm, które w nadmiarze wydzielają androgeny. Prowadzi to do szeregu zaburzeń, m.in. braku owulacji i niepłodności.

• Torbiele nowotworowe. Mogą mieć charakter złośliwy (np. rak jajnika). Około 65-70% wszystkich nowotworów jajnika wywodzi z nabłonka powierzchniowego i podścieliska. Występują zwykle u kobiet po 20. roku życia. Nowotwory jajnika mogą mieć wygląd i budowę torbielowatą. 20-30% nowotworów jajnika stanowią tzw. guzy zarodkowe, które częściej występują u młodszych kobiet i dziewczynek. Najczęstszy guz zarodkowy (aż 95% przypadków!) to torbiel skórzasta, czyli tzw. potworniak dojrzały. Torbiel skórzasta jajnika jest guzem łagodnym, który może być zbudowany z włosów, gruczołów łojowych lub potowych (stąd jej nazwa).

Reklama

Czym są trobiele czynnościowe?

Torbiele pęcherzykowe i ciałka żółtego należą do tzw. torbieli czynnościowych. To najczęściej występujące torbiele w jajnikach. Pojawiają się zwykle u dziewcząt w okresie dojrzewania oraz u młodych kobiet. Związane są z dojrzewaniem osi podwzgórzowo–przysadkowej, kontrolującej pracę jajników. Nieprawidłowa stymulacja jajnika przez FSH i LH (najczęściej wynikająca z zaburzonych proporcji poszczególnych hormonów) może prowadzić do rozwoju tego typu torbieli.

Reklama

Torbiel na jajniku - diagnostyka

Wizyta u lekarza ginekologa powinna mieć następujący przebieg:

Lekarz zbiera wywiad, tzn. zapyta o:

• dotychczasowy stan zdrowia pacjentki,

• przebyte przez nią choroby,

• hospitalizacje,

• zabiegi operacyjne,

• ogólne samopoczucie,

• występowanie problemów ze snem,

• apetytem,

• wypróżnianiem się,

• uczulenia (w tym także na leki),

• stosowane używki (papierosy,

• alkohol,

• substancje psychoaktywne, czyli np. narkotyki.

Lekarz zapyta również o choroby, które występowały w najbliższej rodzinie (u rodziców, dziadków, rodzeństwa). W wywiadzie pojawią się również pytania dotyczące objawów obecnej choroby, a także o czas ich trwania, stopień nasilenia.

Lekarz ginekolog dodatkowo skupi się na wywiadzie ginekologicznym, w którym spyta o:

• wiek, w którym wystąpiła pierwsza miesiączka,

• regularność i długość cykli miesięcznych,

• obfitość i czas trwania krwawienia miesięcznego,

• występowanie krwawień i plamień między miesiączkami,

• obecność skrzepów w krwi miesiączkowej,

• zespół napięcia przedmiesiączkowego,

• datę pojawienia się ostatniej miesiączki,

• przebyte ciąże (w tym także te zakończone poronieniem),

• ich czas trwania,

• sposób rozwiązania (naturalny, cięcie cesarskie),

• występujące powikłania.

Padną również pytania dotyczące przebytych zabiegów ginekologicznych, aktywności seksualnej i chorób przenoszonych drogą płciową.

Torbiel na jajniku - jakie badania?

Następnie lekarz powinien przystąpić do tzw. badania ogólnego. Jego wygląd różni się istotnie w zależności od wieku i ogólnego stanu zdrowia danego pacjenta. Lekarz zwraca szczególną uwagę na części ciała i narządy, których wygląd bądź funkcja ulegają zmianie pod wpływem danej choroby. Do niezbędnego minimum badania należy: dokładne obejrzenie ciała pacjenta, zbadanie dotykiem głowy, szyi, brzucha, pachwin i kończyn.

Kolejnym etapem badania powinno być badanie gruczołów sutkowych (piersi). Polega ono na oglądnięciu i badaniu dotykiem piersi i ich okolic w różnych pozycjach ciała przyjmowanych przez pacjentkę. Podczas badania lekarz poszukuje zaczerwienienia, zsinienia, owrzodzeń czy innych uszkodzeń skóry pokrywającej piersi. Następnie poszukuje guzków, zgrubień lub stwardnień wewnątrz gruczołu piersiowego, mogących świadczyć o toczącym się tam procesie nowotworowym.

Badanie dotykiem pachy umożliwia wykluczenie powiększenia węzłów chłonnych (które następuje m.in. w przypadku zapalenia piersi lub rozwoju w nich zmian nowotworowych). Lekarz uciśnie też brodawki sutkowe – sprawdzi w ten sposób, czy nie pojawia się wyciek, który (poza okresem ciąży i laktacji) świadczyć może o schorzeniu rozwijającym się w gruczołach piersiowych (np. zapalenie, zmiany nowotworowe).

Następnie lekarz przystępuje do badania ginekologicznego. Przeprowadza się je na fotelu ginekologicznym – kobieta znajduje się w pozycji leżącej z podpartymi i rozchylonymi nogami. Pacjentka przed badaniem powinna oddać mocz, a także – w miarę możliwości, wypróżnić się.

Lekarz kolejno: obejrzy narządy płciowe zewnętrzne, zbada ściany pochwy i szyjkę macicy z pomocą wziernika (niewielkiego plastikowego urządzenia służącego do rozchylenia warg sromowych i ścian pochwy), a także przeprowadzi badanie narządów płciowych wewnętrznych (pochwy, macicy, jajników). Dokona tego za pomocą dwóch rąk – dwa palce jednej ręki wprowadzi do pochwy, drugą ręką natomiast będzie badał brzuch (u dziewic palec jednej ręki wprowadzany jest do odbytnicy zamiast do pochwy).

Końcowym elementem badania powinno być badanie ultrasonograficzne (USG). Badanie to odbywa się za pomocą sondy, którą wprowadza się przez pochwowo lub przez odbytniczo – umożliwia ona pokazanie na ekranie aparatu wyglądu niektórych narządów wewnętrznych.

Po zakończeniu badania ginekologicznego, jeżeli lekarz podejrzewa rozwój raka jajnika, skieruje pacjentkę na dodatkowe badania.

Podstawowe znaczenie w diagnostyce torbieli jajnika ma USG transwaginalne. Badanie pozwoli dokładnie określić wielkość i umiejscowienie torbieli, grubość jej ściany i stopień unaczynienia. Służy również do monitorowania zmian jej wielkości w trakcie cyklu miesiączkowego lub pod wpływem zastosowanego leczenia. Jeśli lekarz podejrzewa, że torbiel może mieć charakter nowotworowy lub jest związana z endometriozą lub zespołem policystycznych jajników, zleci odpowiednie badania dodatkowe.

Torbiel na jajniku - leczenie

Torbiele czynnościowe wymagają obserwacji. Najczęściej zanikają samoistnie lub na skutek zablokowania wydzielania FSH i LH. W tym celu podaje się doustne środki antykoncepcyjne, które zawierają estrogen oraz progestagen i hamują wydzielanie FSH oraz LH w przysadce. Dzięki temu nie dochodzi do wzrostu pęcherzyków jajnikowych.

Kontrolne USG przezpochwowe najlepiej wykonać pomiędzy 5. a 7. dniem kolejnego cyklu (gdyż w tym okresie torbiele powinny samoistnie się zmniejszyć) lub po jednym cyklu stosowania hormonalnych środków antykoncepcyjnych. Brak zmian wielkości lub zwiększenie rozmiarów torbieli wymaga poszerzenia diagnostyki w celu wykluczenia nowotworu. W niektórych przypadkach leczenie hormonalne trzeba stosować przez kilka miesięcy.

Jeśli dojdzie do pęknięcia torbieli ciałka żółtego i wystąpienia obfitego krwawienia konieczne jest leczenie chirurgiczne. Zabieg wykonuje się zwykle techniką laparoskopową. 

Mnogie torbiele luteinowe u kobiet ciężarnych również wymagają obserwacji, leczenie chirurgiczne jest niezbędne w przypadku powikłań (np. skrętu torbieli).

Leczenie torbieli w przebiegu zespołu policystycznych jajników i endometriozy opisane jest w artykułach poświęconych tych zagadnieniom.

Skręt torbieli - leczenie i operacja

Skręt torbieli wymaga zwykle wykonania pilnego zabiegu operacyjnego. Torbiel należy jak najszybciej usunąć, a skręcone przydatki odkręcić, aby przywrócić krążenie krwii i nie dopuścić do rozwoju martwicy. Operację wykonuje się techniką klasyczną (przez rozcięcie powłok brzucha) lub metodą laparoskopową. Pęknięcie małej czynnościowej torbielki nie wymaga przeprowadzania zabiegu operacyjnego, wylany płyn ulega samoistnemu wchłonięciu.

W przypadku pęknięcia dużej torbieli, może wystąpić obfite krwawienie, które trzeba zaopatrzyć chirurgicznie. Operacja jest zwykle konieczna w przypadku pęknięcia torbieli endometrialnej (żeby nie dopuścić do powstania nowych ognisk endometriozy) lub zakażonej (w celu uniknięcia rozszerzenia się procesu zapalnego na całą jamę brzuszną).

Leczenie operacyjne niezbędne jest również w przypadku obecności dużych torbieli, które uciskają na sąsiednie narządy i powodują zaburzenia w oddawaniu stolca i moczu. Również w przypadku podejrzenia procesu nowotworowego niezbędne jest doszczętne usunięcie torbieli i wykonanie badania histopatologicznego usuniętej zmiany, które dokładnie określi jej charakter.

Operację wykonuje się techniką klasyczną lub laparoskopową. W przypadku podejrzenia torbieli nowotworowej, zwłaszcza złośliwej, preferuje się operację techniką klasyczną, która umożliwi dokładną ocenę całego jajnika i jego otoczenia oraz przeprowadzenie radykalnego leczenia chirurgicznego.