Co to jest wtórna niedoczynność tarczycy?
Wtórna niedoczynność tarczycy jest wynikiem zaburzeń podwzgórzowo-przysadkowych. To jeden z dwóch podstawowych typów niedoczynności tarczycy, obok niedoczynności pierwotnej.
W klasyfikacji ICD-10 wtórna niedoczynność tarczycy nie jest wskazana wprost tą nazwą. Jednak, po krótkiej analizie, tę odmianę niedoczynności tarczycy można zakwalifikować do kategorii: Niedoczynność tarczycy o innej etiologii (E03). Pozostałe kategorie odnoszą się przede wszystkim do niedoczynności tarczycy wywołanej niedoborem jodu.
Wtórna niedoczynność tarczycy może też mieć postać nabytą i pojawić się w wyniku choroby. Można też skategoryzować ją jako:
- niedoczynność drugorzędową;
- niedoczynność trzeciorzędową.
Dokładniejsze wyjaśnienia tych pojęć w dalszej części tekstu.
Zwykle za niedoczynność wtórną tarczycy odpowiadają rozwijające się w obszarze podwzgórza lub przysadki mózgowej guzy i nowotwory, choć mogą to być również uwarunkowane genetycznie nieprawidłowości w mózgu.
Reklama
Rodzaje niedoczynności tarczycy
Według podstawowej kategoryzacji chorobę tę dzieli się na dwa typy. Są to:
- pierwotna niedoczynność tarczycy - to choroba wynikająca ze zmian w obszarze samego gruczołu tarczowego, np. nieodpowiednia budowa tarczycy albo pojawienie się jej w nietypowej lokalizacji w organizmie. Niedoczynność tarczycy pierwotna może być też wynikiem uszkodzenia gruczołu przez chorobę Hashimoto albo niedoczynność jatrogenną;
- wtórna niedoczynność tarczycy - jest konsekwencją chorób lub uszkodzenia przysadki bądź podwzgórza.
Jeżeli niedoczynność tarczycy wtórna to konsekwencja chorób przysadki, wówczas określa się ją także mianem niedoczynności drugorzędowej.
Z kolei, wtórna trzeciorzędowa niedoczynność tarczycy to dolegliwość, której przyczyną są choroby, czy uszkodzenie podwzgórza.
Taki podział przedstawili na łamach “Farmacji Współczesnej” Katarzyna Łącka oraz Adam Czyżyk.
Tym samym, pojęcia wtórna i trzeciorzędowa niedoczynność tarczycy nie są ze sobą równorzędne.
Trzeciorzędowa niedoczynność tarczycy - zgodnie z przedstawionymi informacjami w publikacji wskazanych naukowców - wskazuje tylko na jedną z dwóch możliwych przyczyn pojawienia się wtórnej niedoczynności tarczycy.
Jak widać, pierwotna i wtórna niedoczynność tarczycy mają odmienne podłoże. Warto jednak mieć świadomość, że objawy jednego i drugiego typu tej choroby, mogą być ze sobą tożsame.
Zwykle niedoczynności tarczycy pierwotnej i wtórnej towarzyszą zmiany dotykające praktycznie całego organizmu: począwszy od skóry, a na układzie nerwowym skończywszy.
Co ciekawe, te powyższe rodzaje można dodatkowo charakteryzować, używając podziału na niedoczynność tarczycy:
- wrodzoną - objawy pojawiają się już w życiu płodowym albo tuż po narodzinach;
- nabytą - ujawnia się w ciągu życia w konsekwencji chorób, czy uszkodzeń, np. mózgu.
Reklama
Czym się różni nadczynność od niedoczynności tarczycy?
Zaburzenia pracy tarczycy mogą przyjąć różną formę. W zależności od ilości hormonów tarczycy w organizmie, można mówić o nadczynności lub niedoczynności tarczycy.
Nadczynność tarczycy, inaczej hyperthyreosis, jest stanem wzmożonego działania hormonów gruczołu tarczowego. Natomiast niedoczynność to stan, gdy tych hormonów jest za mało, by gruczoł, ale i cały organizm mógł prawidłowo funkcjonować.
Co ciekawe, w przypadku nadczynności tarczycy funkcjonuje również podział na:
- pierwotną nadczynność tarczycy - występuje w przypadku obniżonego stężenia TSH i podwyższonego stężenia fT4 i/lub fT3. Natomiast pierwotna niedoczynność tarczycy to sytuacja odwrotna, gdy TSH jest podwyższone, a stężenia fT4 i/lub fT3 obniżone. Oczywiście, nie można pominąć utajonych (czyli tzw. subklinicznych) zaburzeń tarczycy, gdy trudno zaobserwować zmiany stężenia hormonów;
- wtórną nadczynność tarczycy - zdaniem specjalistów, Katarzyny Łąckiej i Adama Czyżyka, to zaburzenie powstaje w wyniku nadmiernego wydzielania tyreotropiny przez guzy przysadki mózgowej. Nadczynność wtórna tarczycy charakteryzuje się - jak wynika z informacji przedstawionych przez A. Ghandoura na łamach “Po dyplomie” - podwyższonym TSH oraz podwyższonym T3 lub T4. Natomiast niedoczynność wtórna tarczycy, jak już podkreślaliśmy, to zaburzenie związane z niedoborem hormonów tarczycy, wynikające z problemów w układzie podwzgórzowo-przysadkowym.
Reklama
Przyczyny wtórnej niedoczynności tarczycy
Nabyta wtórna niedoczynność tarczycy występuje rzadziej niż nabyta pierwotna niedoczynność tarczycy. Dotyczy mniej niż 5 proc. wszystkich pacjentów z nabytą niedoczynnością tarczycy. Takie wnioski przedstawia K. A. Woeber na łamach „Update on the management of hyperthyroidism and hypothyroidism” (Arch Farm Med).
Bezpośrednim czynnikiem ryzyka wtórnej niedoczynności tarczycy są problemy z funkcjonowaniem przysadki mózgowej lub podwzgórza. Co jednak prowadzi do ich wystąpienia?
Zdaniem Magdaleny J. Woźniak i Beaty Matyjaszek-Matuszek, autorek publikacji na łamach “Lekarz POZ” (5/2022), ponad połowa przypadków wtórnej niedoczynności tarczycy to konsekwencja gruczolaków przysadki mózgowej.
Wśród przyczyn nabytej wtórnej niedoczynności tarczycy wymienić można także:
- dysfunkcje przysadki mózgowej lub podwzgórza w wyniku urazu głowy,
- udar przysadki,
- operacje,
- radioterapię,
- choroby genetyczne,
- choroby naciekowe,
- zespół Sheehana,
- procesy autoimmunologiczne,
- pojawienie się nowotworów pierwotnych lub wtórnych w obszarze podwzgórza lub przysadki mózgowej.
Nie bez znaczenia jest również stosowanie immunoterapii nowotworów, gdyż może to prowadzić do zapalenia przysadki mózgowej z niedoczynnością przedniego płata.
Inna przyczyna to przyjmowanie beksarotenu, leku stosowanego często w leczeniu postaci skórnej chłoniaka T-komórkowego.
Przewlekłe przyjmowanie tego preparatu - zdaniem Heleny Jastrzębskiej, autorki publikacji na łamach “Po dyplomie” - wpływa u 40-70 proc. pacjentów na pojawienie się wtórnej niedoczynności tarczycy.
Cofa się ona jednak po kilku tygodniach od odstawienia wskazanej substancji czynnej. Wówczas, w celu osiągnięcia eutyreozy, a więc stężenia hormonów w normie, stosuje się lewotyroksynę.
Z kolei wrodzona wtórna niedoczynność tarczycy to konsekwencja m.in.:
- wrodzonych nieprawidłowości w obszarze podwzgórza i/lub przysadki mózgowej,
- izolowanego niedoboru TSH,
- wielohormonalnej niedoczynności przysadki mózgowej.
Wtórna niedoczynność tarczycy u dzieci powstaje w wyniku wad rozwojowych, niedotlenienia, infekcji, procesów autoimmunologicznych w życiu płodowym.
U dzieci przedwcześnie urodzonych to nierzadko efekt niedojrzałości osi podwzgórze - przysadka mózgowa - tarczyca.
Badania przesiewowe w kierunku niedoczynności tarczycy u noworodków prowadzone są w Polsce od 1974 roku, a od 1994 roku obejmują całą populację noworodków. Nie pozwalają one na wykrycie wtórnej niedoczynności tarczycy, a jedynie pierwotnej.
Jednak zdaniem Renaty Karwowskiej, wtórna niedoczynność tarczycy występuje 10 razy rzadziej niż pierwotna i nie ma tak istotnego wpływu na rozwój ośrodkowego układu nerwowego jak jej postać pierwotna.
Aby rozpoznać wtórną niedoczynność tarczycy u dziecka, niezbędny jest rezonans magnetyczny okolicy podwzgórzowo-przysadkowej, ocena okulistyczna nerwu wzrokowego, test stymulacji TRH i ocena czynności hormonalnej przysadki mózgowej. Zalecane jest także monitorowanie fT4.
Wtórna niedoczynność tarczycy w ciąży może być stanem, który prowadzi do zaburzeń u płodu. Znane są przypadki, gdy u dziecka doszło do przejściowej wtórnej niedoczynności tarczycy w wyniku zahamowania wydzielania TSH przez przysadkę mózgową płodu, z powodu wysokich stężeń tyroksyny matki w krążeniu dziecka (Zalecenia postępowania w chorobach tarczycy w ciąży przygotowane przez Zespół Ekspertów do spraw Opieki Tyreologicznej w Ciąży, 2011.).
Reklama
Objawy wtórnej niedoczynności tarczycy
Choroba manifestuje się sennością, obrzękiem, spowolnieniem mowy, uczuciem zimna, a także szorstką, suchą skórą.
Wśród objawów wtórnej niedoczynności tarczycy wymienić można także anemię, bradykardię, zaburzenia koncentracji i uwagi, osłabienie siły mięśniowej.
Choroba nie pozostaje bez znaczenia dla funkcjonowania układu rozrodczego - problemy ze zbyt obfitymi miesiączkami, czy cykle bezowulacyjne mogą również świadczyć o wtórnej niedoczynności tarczycy.
Do objawów niedoczynności wtórnej tarczycy zaliczyć można także:
- przyrost masy ciała,
- obniżenie tonu głosu,
- wypadanie włosów, brwi i rzęs,
- spowolniony metabolizm,
- nadciśnienie tętnicze rozkurczowe.
Wtórna wrodzona niedoczynność tarczycy - zdaniem Renaty Karwowskiej - u dzieci charakteryzuje się uporczywą hipoglikemią, a u płci męskiej tzw. mikropenisem, będącym konsekwencją zaburzeń wywołanych niedoborem hormonu wzrostu i hormonu ACTH.
Warto wspomnieć, że wtórna niedoczynność tarczycy w porównaniu do tej pierwotnej cechuje się mniejszym nasileniem symptomów. Wskazują na to specjaliści na łamach “Farmacji Współczesnej”.
Co ciekawe, noworodki z wrodzoną niedoczynnością tarczycy są bardzo spokojne. Początkowo, ich nadmierna senność, mała płaczliwość, rzadkie domaganie się karmienia i mała ruchliwość mogą być bagatelizowane przez rodziców.
Tymczasem to, co dla niektórych może być synonimem grzeczności maluszka, tak naprawdę jest objawem choroby.
Reklama
Diagnostyka wtórnej niedoczynności tarczycy
W badaniach laboratoryjnych wyniki we wtórnej niedoczynności tarczycy zwykle przedstawiają się następująco:
- obniżone stężenie wolnej tyroksyny w surowicy,
- obniżone lub prawidłowe stężenie TSH.
Zdaniem Magdaleny J. Woźniak i Beaty Matyjaszek-Matuszek, podczas diagnozowania wtórnej niedoczynności tarczycy, bardzo istotne są oba parametry.
Nie wystarczy sugerować się jedynie TSH, ponieważ wartość ta może być w normie z różnych powodów.
W takim przypadku znacznie ważniejsze jest oznaczenie wolnej tyroksyny. Co ciekawe, wtórnej niedoczynności tarczycy towarzyszy często niedoczynność kory nadnerczy i gonad.
Aby rozpoznać, co jest przyczyną tego konkretnego zaburzenia, czy choroba ma pochodzenie przysadkowe, czy podwzgórzowe wykonuje się test z TRH.
Wynik wskazujący na częściową albo pełną odpowiedź TSH po podaniu TRH świadczy o tym, że choroba powstała z powodu zaburzeń podwzgórza. Natomiast, gdy TSH nie wzrasta to przyczyną jest nieprawidłowe działanie przysadki mózgowej.
Warto wiedzieć, że choroba może dotyczyć również dzieci. Jednak tu parametry są inne niż u osób dorosłych.
Diagnostyka wtórnej niedoczynności tarczycy powinna więc uwzględniać kryteria oceny dostosowane do wieku pacjenta.
Badaniem, które pozwala rozpoznać zapalenie przysadki mózgowej, będącym bezpośrednią przyczyną niedoczynności tarczycy, jest rezonans magnetyczny.
W ramach dokładniejszej diagnostyki można wykonać dodatkowe badania tarczycy takie jak:
- badanie stężenia przeciwciał przeciwtarczycowych i tyroglobuliny w surowicy,
- ultrasonografię tarczycy,
- scyntygrafię,
- biopsję aspiracyjną cienkoigłową celowaną.
Reklama
Leczenie wtórnej niedoczynności tarczycy
W przypadku wtórnej niedoczynności tarczycy leczenie opiera się zwykle na usunięciu przyczyny, która doprowadziła do zaburzeń wydzielania hormonów. Guzy okolicy przysadki mózgowej lub podwzgórza wymagają niekiedy działania onkologicznego.
Jeżeli chodzi o terapię farmakologiczną, tu postępowanie opiera się na uzupełnianiu niedoborów hormonów i przyjmowaniu doustnie lewoskrętnej tyroksyny. Nierzadko wskazane jest leczenie niedoczynności wtórnej tarczycy hydrokortyzonem.
Dodatkowo, terapia obejmuje kontrolę stężenia wolnej trijodotyroniny w surowicy. Składnik ten powinien znajdować się w przedziale od środkowego do górnego zakresu normy.
Pacjenci z rozpoznaną wtórną niedoczynnością tarczycy powinni być pod opieką poradni endokrynologicznej i endokrynologa.
Celem leczenia jest doprowadzenie do prawidłowego stężenia hormonów tarczycy w organizmie, czyli eutyreozy, co wiąże się z przyjmowaniem lewotyroksyny przez całe życie.
