Zapalenie kątów ust, popularnie nazywane zajadem, jest jednym z najczęstszych, obok alergicznych, schorzeń skóry wśród Polaków. U dzieci rozwija się częściej w wyniku infekcji bakteryjnej, u dorosłych natomiast przeważa etiologia grzybicza.
Przyczyny zajadów
Do przyczyn zajadów predysponują schorzenia:
- przebiegające ze spadkiem odporności,
- wrodzone oraz nabyte (w tym coraz częściej rozpoznawany nabyty zespół upośledzenia odporności AIDS),
- niedobory witamin z grupy B, w tym głównie witaminy B2,
- niedobór żelaza, pierwiastka wchodzącego w skład hemoglobiny, głównego nośnika tlenu zlokalizowanego w czerwonych krwinkach.
Ponadto szereg zaburzeń metabolicznych może przyczynić się do powstania zajadów. Szczególny nacisk położony jest od dawna na cukrzycę, określaną już mianem schorzenia cywilizacyjnego. Ostatnią grupę chorych narażonych na rozwój zapalenia kątów ust są osoby starsze korzystające z niedopasowanych protez stomatologicznych.
Przyczyną zapalenia kątów ust jest w głównej mierze infekcja grzybicza Candida albicans. W niektórych przypadkach, głównie u małych dzieci, częściej źródłem objawów są bakterie. Nie u każdej osoby pojedyncza infekcja grzybicza wywoła taki sam skutek. Wyróżnia się kilka stanów predysponujących do rozwoju objawów zapalenia:
- noszenie niedopasowanych protez stomatologicznych – czego konsekwencją jest zachodzenie wargi górnej na dolną i drobne uszkodzenia błony śluzowej co sprzyja rozwojowi infekcji Candida;
- stany związane z nadmiernym wydzielaniem śliny – w tym głównie zmiany zapalne ślinianek (np. świnka obejmująca w większości przypadków śliniankę przyuszną, jest chorobą zakaźną wieku dziecięcego, niekiedy diagnozowaną również u dorosłych);
- rzadziej stany związane z niedostatecznym wydzielaniem śliny – w takich przypadkach wiodącym objawem jest uczucie suchości w ustach oraz próchnica zębów, zwiększa również szanse infekcji grzybiczych oraz bakteryjnych;
- cukrzyca – zwłaszcza wieloletnia i źle kontrolowana; predysponuje do zakażeń grzybiczych nie tylko błony śluzowej jamy ustnej, ale też narządów moczowo-płciowych;
- niedobór witamin z grupy B – głównie dotyczy witaminy B2; mowa o wszystkich stanach związanych zarówno z niedostateczną jej podażą w pożywieniu (ścisły wegetarianizm, błędy dietetyczne, bieda, alkoholizm, narkomania, anoreksja, bulimia), jak i z zaburzeniami w jej wykorzystaniu (resekcje jelita cienkiego w przebiegu chorób nowotworowych, celiakia, mukowiscydoza);
- niedobór żelaza – podobnie jak witamina B2 związany z niedostateczną podażą lub zaburzeniami wchłaniania ze światła przewodu pokarmowego;
- stany związane z upośledzeniem czynności układu immunologicznego – zarówno wrodzone (skojarzone niedobory immunologiczne, zespół DiGeorge’a oraz najczęściej rozpoznawany izolowany niedobór immunoglobuliny A), jak i nabyte (nabyty zespół upośledzenia odporności AIDS, przyjmowanie glikokortykosteroidów oraz leków immunosupresyjnych).
Reklama
Czynniki ryzyka zajadów
Do najważniejszych czynników ryzyka zapalenia kątów ust zalicza się:
- niedobór witamin z grupy B, w tym głównie witaminy B2;
- niedobór żelaza;
- cukrzycę;
- nadmierne lub niedostateczne wydzielanie śliny;
- noszenie niedopasowanych protez stomatologicznych;
- inne sytuacje skutkujące powstaniem drobnych uszkodzeń błony śluzowej jamy ustnej;
- wrodzone oraz nabyte niedobory immunologiczne;
- przewlekłe stosowanie leków immunosupresyjnych oraz glikokortykosteroidów.
Reklama
Jakie są objawy zajadów?
Objawy zajadów są na tyle charakterystyczne, że zwykle do postawienia rozpoznania wystarczy jedynie skrupulatnie przeprowadzone badanie fizykalne.
Okolica kącików ust jest:
- zaczerwieniona,
- podatna na uszkodzenia (w tym rozciąganie),
co skutkuje powstawaniem niekiedy trudno gojących się pęknięć. Ponadto uciążliwy jest ból, pojawiający się zwłaszcza podczas jedzenia pokarmów słonych, gdyż drażnią one szczególnie wrażliwe okolice pęknięć.
Do najważniejszych objawów zapalenia kątów ust zalicza się:
- zaczerwienienie – jest objawem lokalnego odczynu zapalnego w odpowiedzi na infekcję grzybiczą; obejmuje przede wszystkim granicę skóry oraz błony śluzowej jamy ustnej, w bardziej zaawansowanych przypadkach oraz w obecności stanów predysponujących objawy zapalenia sięgają poza ten obszar, zarówno w obręb skóry, jak i błony śluzowej;
- zwiększona wrażliwość – wynikiem czego jest skłonność do urazów, np. podczas szerokiego otwierania ust;
- drobne pęknięcia – linijne, są skutkiem zwiększonej wrażliwości zajętej okolicy; są to w większości zmiany powierzchowne gojące się bez pozostawienia blizny;
- biały nalot – charakterystyczny dla infekcji Candida albicans; pojawia się w zmianach długotrwałych, u osób ze znacznie obniżoną odpornością, w źle kontrolowanej cukrzycy; grzyb jest zawsze obecny, ale w zmianach niewielkich jest słabo niewidoczny i może ulec przeoczeniu;
- ból – pojawia się wraz z drobnymi uszkodzeniami w momentach ich drażnienia, np. substancjami słonymi;
- anemia – obecna w niedoborze żelaza oraz witamin z grupy B (rzadziej);
nie stwierdza się objawów ogólnych, jak podwyższona temperatura ciała, dreszcze, osłabienie, ogólne rozbicie.
Jeżeli stan pacjenta nie jest powikłany:
- ciężkimi niedoborami immunologicznymi,
- przewlekłą hipowitaminozą,
- źle kontrolowaną cukrzycą
objawy choroby utrzymują się zwykle kilka dni i ustępują bez pozostawienia blizn.
Reklama
Jak diagnozować zajady?
W przypadku pojedynczych epizodów zapalenia kątów ust wizyta lekarska nie jest konieczna. Odpowiednie odżywianie, nawilżanie zmienionych okolic oraz codzienne czyszczenie protez, jeśli to one są przyczyną choroby, zwykle wystarcza, aby wyeliminować uciążliwe objawy. Warto natomiast udać się do dermatologa, jeśli epizody zapalenia powtarzają się, są nasilone oraz długotrwałe.
Podstawą diagnostyki jest wywiad lekarski (rozmowa lekarza z pacjentem na temat jego dolegliwości) oraz badanie fizykalne. Obecność charakterystycznych objawów (zaczerwienie, drobne pęknięcia, ból, niekiedy biały nalot mogący świadczyć o infekcji Candida albicans) jest podstawą do postawienia właściwego rozpoznania i rozpoczęcia leczenia. W przypadkach wątpliwych badaniem rozstrzygającym jest pobranie materiału ze zmienionej okolicy, następnie dokonanie oceny bezpośredniej pod mikroskopem oraz założenie hodowli. Wykazanie zarodków oraz strzępek (składowych budujących każdego drożdżaka) potwierdza infekcję Candida albicans i stanowi podstawę dla wprowadzenia leczenia przyczynowego.
Reklama
Infekcja - jak powstaje?
Patomechanizm powstawania zmian zapalnych w kącikach ust jest niezwykle prosty. Candida albicans jest jednym z drożdżaków naturalnie bytujących na powierzchni błon śluzowych większości z nas.
Dotyczy to również błony śluzowej jamy ustnej. Jednak na co dzień, szereg czynników zabezpiecza nas przed inwazją tego patogenu i wywołaniem zmian chorobowych. Zalicza się do nich prawidłowo funkcjonujący układ immunologiczny, zarówno w aspekcie lokalnym jak i ogólnym, ciągłość błony śluzowej, dostosowany do potrzeb napływ oraz odpływ śliny, odpowiedni poziom niezbędnych witamin oraz minerałów. Załamanie tych barier zaburza równowagę pomiędzy błoną śluzową jamy ustnej a saprofityczną florą drożdżakowi, co skutkuje namnażaniem patogenu i rozwojem infekcji.
Reklama
Leczenie zajadów
Zwykle leczenie nie jest konieczne i ogranicza się do suplementacji witamin z grupy B oraz żelaza. Niekiedy, po potwierdzeniu badaniem mykologicznym lub mikrobiologicznym etiologii grzybiczej lub bakteryjnej zastosować można odpowiednie preparaty eliminujące konkretny drobnoustrój.
Leczenie zapalenia kątów ust nie zawsze jest konieczne. W większości przypadków wystarcza odpowiednie nawilżanie zmienionych okolic oraz codzienne czyszczenie protez stomatologicznych (eliminacja potencjalnego czynnika sprawczego).
Jeżeli terapia jest niezbędna postępowanie opiera się na:
- suplementacji doustnej preparatami witamin z grupy B, głównie witaminy B2;
- suplementacji żelaza – preferowana jest metoda doustna (należy spodziewać się nieprzyjemnego, metalicznego posmaku w ustach), jednak w schorzeniach przewodu pokarmowego uniemożliwiających odpowiednie wchłanianie preparatu konieczna jest podaż domięśniowa; nieprzyjemnym skutkiem ubocznym tej drogi podania są siniaki;
- wprowadzaniu leków przeciwgrzybicznych – np. działającego miejscowo mikonazolu lub klotrimazolu;
- skuteczne leczenie cukrzycy.
Reklama
Jak zapobiegać zajadom?
Istnieje kilka metod profilaktyki zapalenia kątów ust:
- wprowadzenie racjonalnej diety zapewniającej odpowiedni poziom witamin z grupy B oraz żelaza; w razie konieczności przyjmowanie doustnych preparatów zawierający te składniki;
- dokładne określenie wymiarów protezy stomatologicznej, tak aby była ona dopasowana idealnie;
- codzienne czyszczenie protezy wodą z mydłem za pomocą szczoteczki, co pozwoli mechanicznie usunąć nadmiar drożdżaków;
- skuteczne leczenie oraz regularna kontrola cukrzycy;
- leczenie stanów związanych z nadmiernym wydzielaniem śliny, rzadziej z niedostatecznym wydzielaniem;
- w razie zaobserwowania u siebie zwiększonej skłonności do powstawania zajadów zaleca się staranne obchodzenie się z obszarem kątów ust i unikanie nawet niewielkich uszkodzeń tej okolicy;
- zaleca się regularne nawilżanie okolic kątów ust, gdyż skóra odpowiednio nawilżona jest mniej podatna na urazy, tym samym infekcje grzybicze lub bakteryjne.
Nawroty zajadów
Chyba nie ma takiej osoby, która choć raz nie zgłaszałaby dolegliwości znanych jako zapalenia kątów ust. Obok schorzeń alergicznych skóry jest jednym z najczęstszych przypadłości. W większości przypadków objawy zapalenia pojawiają się sporadycznie i przy zastosowaniu diety lub suplementacji witamin z grupy B oraz żelaza nawracają wyjątkowo rzadko.
Jednak u osób z obniżoną odpornością oraz przewlekle leczonych na cukrzycę zajady mogą pojawiać się od kilku do kilkunastu razy w roku i trwać wiele dni. W takich przypadkach konieczne może być wprowadzenie odpowiedniego leczenia przeciwgrzybicznego. Dobrane jest indywidualnie do każdego pacjenta na podstawie badania mykologicznego materiału pobranego ze zmiany. W sytuacjach takich szczególnie wskazane jest przestrzeganie zasad profilaktyki zajadów, co może skutecznie zredukować częstość nawrotów oraz skrócić czas trwania każdego nich.
