Paracetamol (substancja czynna: acetaminofen, N-acetylo-p-aminofenol) należy do grupy najczęściej zażywanych leków dostępnych bez recepty. Jest on substancją o działaniu przeciwbólowym, przeciwgorączkowym oraz słabym działaniu przeciwzapalnym. Na polskim rynku dostępnych jest ponad 20 różnych preparatów zawierających ten lek i podobna liczba preparatów złożonych zawierających oprócz paracetamolu także inne składniki.
Zatrucie paracetamolem jest najczęstszą przyczyną ostrej niewydolności wątroby i drugą co do częstości przyczyną niewydolności wątroby, która wymaga transplantacji.
Acetaminofen - co to jest?
Acetaminofen jest lekiem, po który sięgamy, często bez zastanowienia i konsultacji z lekarzem w przypadku takich dolegliwości jak:
- bóle różnego pochodzenia (głowy, kręgosłupa, mięśniowo-stawowe, bolesne miesiączki),
- gorączka (infekcje wirusowe dróg oddechowych).
W związku z szeroką dostępnością często dochodzi do jego nieprawidłowego stosowania, co w konsekwencji prowadzi do ostrych zatruć.
Reklama
Paracetamol - dostępne preparaty
Oto lista dostępnych w Polsce preparatów zawierających paracetamol:
- Acenol,
- Acenol forte,
- Apap,
- Calpol,
- Codipar,
- Efferalgan,
- Grippostad,
- Panadol,
- Perfalgan,
- Rubital Paracetamol.
Preparaty złożone:
Antidol, Apap C Plus, Apap Extra, Apap Noc, Cefalgin, Codipar Plus, Coldrex MaxGrip C, Dafalgan Codeine, Efferalgan Codeine, Efferalgan Vitamin C, Febrisan, Febrisan Tabs, Fervex, Fervex D, Fervex Junior, Gripex, Gripex Control, Gripex Hot Activ, Gripex Max, Gripex Noc, Grippokaps, Grippostad C, Grypostop, Grypostop Mix, Kofepar, MaxFlu, Metafen, Panadol Extra, Saridon, Solpadeine, Tabcin Imprakt, Tabcin Trend, Talvosilen, Talvosilen forte, Theraflu Extra Grip, Theraflu Zatoki, Zaldiar.
Reklama
Zatrucie paracetamolem - przyczyny
Do głównych przyczyn leżących u podłoża zatruć preparatami zawierającymi acetaminofen należą:
- nieprawidłowe, zbyt częste stosowanie leku w zbyt dużych dawkach,
- próby samobójcze (często łącznie z alkoholem),
- omyłkowe spożycie leku (np. przez dzieci).
Należy jednocześnie podkreślić, że paracetamol jest lekiem bezpiecznym i nawet przewlekłe jego stosowanie w zalecanych dawkach i w sposób zgodny z zaleceniami lekarza nie wywołuje oznak zatrucia.
Reklama
Zatrucie paracetamolem - czynniki ryzyka
Do czynników ryzyka zatrucia paracetamolem należą:
- występowanie długotrwałych dolegliwości bólowych (np. bóle kręgosłupa), zwłaszcza nieustępujących po standardowych dawkach leków przeciwbólowych,
- zaburzenia psychiczne, ciężka depresja z tendencjami samobójczymi,
- przechowywanie leków w miejscach dostępnych dla małych dzieci,
- przewlekłe choroby prowadzące do uszkodzenia wątroby (wirusowe zapalenie wątroby, przewlekłe nadużywanie alkoholu) czynią ją szczególnie podatną na działanie paracetamolu. W takich sytuacjach dawka konieczna do wystąpienia efektów toksycznych może być znacznie niższa w porównaniu do osób zdrowych.
Reklama
Ostre zatrucie paracetamolem - objawy
Objawy ostrego zatrucia paracetamolem zależą przede wszystkim od spożytej dawki leku. Charakterystyczny jest fakt, że symptomy zatrucia nie pojawiają się od razu po zażyciu. Dla ułatwienia dokonano podziału przebiegu ostrego zatrucia na 4 stadia.
1. W stadium pierwszym, które może trwać nawet do 24 godzin od spożycia obserwujemy głównie nieswoiste objawy, takie jak:
- nudności,
- wymioty,
- ogólne osłabienie,
- bladość,
- nadmierne pocenie się.
2. W kolejne fazie pojawiają się pierwsze oznaki uszkodzenia wątroby. Ma to zwykle miejsce w drugiej dobie od spożycia leku i cechuje się, prócz nadal występujących nudności i wymiotów, pojawieniem się tkliwości w obszarze wątroby.
3. W trzecim stadium (3-4 doba) dochodzi do rozwoju pełnoobjawowej niewydolności wątroby. Oznacza to wystąpienie:
- żółtaczki,
- zaburzeń świadomości mogących prowadzić do śpiączki wątrobowej,
- zaburzeń krzepnięcia krwi (związanych z ustaniem funkcji wątroby w zakresie produkcji czynników niezbędnych do tego procesu).
Skutkiem tego może być wystąpienie krwotoków samoistnych. Jest to faza krytyczna dla przeżycia pacjenta.
4. Ostatnie, czwarte stadium to okres zdrowienia i regeneracji funkcji wątroby. Zwykle rozpoczyna się ok. 5-6 doby.
U około 25% pacjentów dochodzi, prócz uszkodzenia wątroby, także do uszkodzenia nerek. Skutkuje to wystąpieniem niewydolności nerek (zazwyczaj przejściowej).
Reklama
Zatrucie paracetamolem - kiedy wezwać pomoc?
Ostre zatrucie paracetamolem może być stanem zagrażającym życiu i wymagać szybkiego wdrożenia odpowiedniego leczenia. Prawidłowe i wcześnie rozpoczęte postępowanie może w znacznym stopniu ograniczyć niekorzystne skutki działania leku na wątrobę, co z kolei wpływa na poprawę rokowania co do przeżycia i powrotu do zdrowia.
W następujących sytuacjach należy pilnie zwrócić się o pomoc medyczną:
- gdy osoba, która mogła zażyć lek wykazuje zaburzenia świadomości, jest nieprzytomna lub nie oddycha należy natychmiast wezwać pomoc (999 lub 112);
- jeśli nie mamy pewności co do ilości i rodzaju spożytych leków należy założyć, że konieczna może być interwencja lekarska;
- jeśli podejrzewany, że dziecko spożyło lek zawsze należy zgłosić się do lekarza.
W sytuacji gdy podejrzewamy zatrucie, należy zawsze, jeśli to możliwe zabezpieczyć znalezione w pobliżu osoby zatrutej opakowania leków. Może być to pomocne dla lekarza w ustaleniu ilości oraz rodzaju spożytych substancji.
Reklama
Zatrucie paracetamolem - gdzie szukać pomocy?
Wszelkie informacje i niezbędną pomoc w nagłych przypadkach uzyskamy pod numerami telefonów centrów ostrych zatruć, które funkcjonują na terenie naszego kraju:
Gdańsk
I Klinika Chorób Wewnętrznych i Ostrych Zatruć,
Instytut Chorób Wewnętrznych AMG,
ul. Dębniki 7, 80-952 Gdańsk,
Tel. „na ratunek”: (058) 349 28 31 lub 301 65 16
Kraków
Klinika Toksykologii Collegium Medicum UJ,
Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im L. Rydygiera,
Osiedle Złotej Jesieni 1, 31-826 Kraków,
Tel. „na ratunek”: (012) 411 99 99 lub 646 87 06
Lublin
Regionalny Ośrodek Toksykologii Klinicznej Samodzielnego Publicznego Szpitala Wojewódzkiego im. Jana Bożego,
ul. Biernackiego 9, 20-089 Lublin,
Tel: (081) 740 26 76 lub 740 89 83
Łódź
Klinika Chorób Zawodowych i Toksykologii,
Oddział Toksykologii, Instytut Medycyny Pracy im. J. Nofera,
ul. Św. Teresy 8, 91-348 Łódź,
Tel. „na ratunek”: (042) 657 99 00, tel. (042) 631 47 67
Poznań
Szpital im. Raszei, Oddział Toksykologii i Chorób Wewnętrznych,
ul. Mickiewicza 2, 60- 834 Poznań
Tel. „na ratunek”: (061) 847 69 46
Tel. (061) 848 10 11 w. 315, 341, 374
Rzeszów
Szpital Wojewódzki nr 2 w Rzeszowie,
Oddział Intensywneh Terapii i Anestezjologii z Ośrodkiej Ostrych Zatruć,
ul. Lwowska 60, 35-301 Rzeszów,
Tel „na ratunek”: (017) 866 44 09, tel. (017) 866 40 25
Sosnowiec
Regionalny Ośrodek Ostrych Zatruć, Szpital Kliniczny,
Klinika Chorób Zawodowych,
Instytut Medycyny Pracy, Zdrowia Środowiskowego,
ul. Kościelna 13, 41-200 Sosnowiec,
Tel. „na ratunek”: (032) 266 11 45
Tel. (032) 266 13 88 lub 266 08 85 w. 230
Tarnów
Szpital Wojewódzki im. św. Łukasza,
II Oddział Chorób Wewnętrznych i Ostrych Zatruć,
ul. Lwowska 178a 33-100 Tarnów,
Tel. „na ratunek”: (014) 631 54 09
Tel. (014) 631 54 96 lub 631 54 79
Warszawa
Stołeczny Ośrodek Ostrych Zatruć, Szpital Praski,
III Oddział Chorób Wewnętrznych,
al. Solidarności 67, 03-401 Warszawa,
Tel. „na ratunek” (022) 619 08 97 lub 619 66 54
Wrocław
Dolnośląski Szpital Specjalistycznyim. T. Marciniaka,
Oddział Toksykologiczny,
ul. Traugutta 116 50-420 Wrocław,
Tel. „na ratunek”: (071) 343 30 08
Paracetamol - jak działa?
Toksyczne działanie paracetamolu jest związane z wyczerpaniem możliwości jego normalnego przetwarzania w organizmie w przypadku dostarczenia zbyt wielkiej dawki. W normalnych warunkach lek po zażyciu szybko i dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego i wraz z krwią przechodzi do wątroby. Tam mają miejsce przemiany metaboliczne, które w konsekwencji umożliwiają późniejsze jego wydalenie z ustroju. Reakcje te odbywają się kilkoma ścieżkami. Jedną z nich jest dwuetapowa reakcja, w której w pierwszym kroku powstaje związek o wysokiej toksyczności (N-acetylo-p-benzochinonoimina). W drugim etapie ulega on połączeniu ze substancją zwaną glutationem. Umożliwia to wydalenie tak przetworzonego leku z organizmu.
Przedawkowanie paracetamolu - powikłania
W sytuacji, gdy dojdzie do jednorazowego dostarczenie zbyt wielkiej dawki paracetamolu do organizmu, czyli przedawkowanie leków przeciwbólowych, wątrobowe zapasy glutationu przestają być wystarczające do procesu neutralizacji i dochodzi do gromadzenia się toksycznego związku, który powstał w pierwszym etapie opisanej reakcji. Ma on tę właściwość, że wiąże się silnie z elementami białkowymi komórek wątroby doprowadzając do poważnych zaburzeń ich funkcjonowania. Ich konsekwencją jest obumieranie tych komórek, co z kolei może doprowadzić do rozwoju ostrej niewydolności wątroby. Według statystyk u około 4% pacjentów, u których pojawiają się objawy uszkodzenia wątroby rozwija się ostra niewydolność tego narządu. W rzadkich przypadkach, zwłaszcza przy bardzo masywnych zatruciach może również dojść do uszkodzenia nerek oraz serca.
Paracetamol - jednorazowa dawka
Należy zaznaczyć, że aby wystąpiły skutki toksyczne paracetamolu, konieczne jest spożycie stosunkowo dużej jego ilości. Swoje działanie terapeutyczne lek ten osiąga podany w ilości 10-15 mg/kg masy ciała, a toksyczność pojawia się przy przekroczeniu dawki jednorazowej wynoszącej 150 mg/kg masy ciała. Odpowiada to konieczności jednorazowego spożycia ilości większej niż 10 g, zaś maksymalna zalecana dzienna dawka leku wynosi 4 g u dorosłych oraz 90 mg/kg masy ciała u dzieci (dostępne na rynku preparaty zawierają przeciętnie od 200 mg do 1 g w pojedynczej dawce).
Zatrucie paracetamolem - badania
Postępowanie diagnostyczne w przypadku podejrzenia ostrego zatrucia acetaminofenem składa się z następujących elementów:
- Wywiad - lekarz próbuje ustalić dokładny czas spożycia leku, jego ilość oraz czy prócz paracetamolu zostały spożyte także inne substancje (np. alkohol).
- Badanie fizykalne - lekarz poszukuje oznak uszkodzenia wątroby (żółtaczka, bóle brzucha, zaburzenia świadomości).
- Badania laboratoryjne - obejmują oznaczenie poziomu paracetamolu we krwi pacjenta oraz wybranych parametrów czynności wątroby (enzymy wątrobowe, bilirubina, INR) i nerek (mocznik, kreatynina), poziomu glukozy we krwi, gazometrię krwi tętniczej.
- W rzadkich przypadkach może być konieczne wykonanie badań obrazowych: tomografii komputerowej głowy (dla wykluczenia obrzęku mózgu u pacjentów z zaburzeniami świadomości), USG jamy brzusznej.
Ostre zatrucie paracetamolem - leczenie
W sytuacji ostrego zatrucia paracetamolem stosuje się następujace metody leczenia:
- Płukanie żołądka - wykazuje ono skuteczność tylko gdy zostanie zastosowane w okresie do godziny od spożycia toksycznej dawki leku, gdyż w okresie późniejszym ilość leku, która znajduje się jeszcze w przewodzie pokarmowym jest śladowa. Leczenie polega na wprowadzeniu specjalnego przewodu (zgłębnika) do żołądka i wielokrotnym płukaniu wodą wraz z jej odsysaniem.
- Doustne podanie węgla aktywowanego - ma znaczenie gdy zostanie zastosowane w okresie do czterech godzin od spożycia leku. Zadaniem węgla jest wiązanie paracetamolu, który znajduje się jeszcze w przewodzie pokarmowym, zanim zdoła on przejść do krwi. W zatruciu paracetamolem stosuje się dawkę 1 g/kg masy ciała.
- Leczenie odtrutką - odtrutką stosowaną do zneutralizowania toksycznego działania paracetamolu jest N-acetylocysteina. Jest to substancja, która dostarcza wątrobie brakującego glutationu. Dzięki temu ta może przetworzyć występujący w nadmiarze toksyczny metabolit pośredni paracetamolu. Substancja ta może być podawana zarówno doustnie, jak i dożylnie. Skuteczność leczenia jest zależna od czasu jaki upłynął od zatrucia do momentu podania leku i jest największa, jeśli lek zostanie podany w okresie do 8 godzin po zatruciu. Drugą substancją, która znajduje zastosowanie jako odtrutka dla paracetamolu jest metionina. Jest ona jednak mniej skuteczna, a co za tym idzie rzadziej stosowana.
W zależności od ciężkości zatrucia oraz czasu jaki upłynął od spożycia leku leczenie może być prowadzone w ramach oddziału toksykologicznego lub w przypadkach ciężkich może być konieczne przeniesienie pacjenta do oddziału intensywnej terapii.
W przypadku bardzo ciężkiego i nieodwracalnego uszkodzenia wątroby, które prowadzi do jej niewydolności, optymalną metodą leczenia jest przeszczep. W okresie oczekiwania na organ do transplantacji zachodzi konieczność zastosowania metody dializy wątrobowej (MARS), która pozwala na czasowe zastąpienie niektórych funkcji wątroby, zwłaszacza w zakresie oczyszczania organizmu z toksyn. Jednak z uwagi na niewielką dostępność i znaczne koszty metoda ta nie wszędzie znajduje zastosoawnie.
Ostre zatrucie paracetamolem - rokowanie
Po przebytym leczeniu pacjent wymaga okresowej kontroli funkcji wątroby. Lekarz może także zalecić ograniczenie ilości spożywanego alkoholu oraz udzielić zaleceń odnośnie leków, których pacjent powinien unikać.
Odległe rokowanie po przebytym ostrym zatruciu paracetamolem zależy przede wszystkim od:
- ilości spożytego leku,
- czasu jaki minął do rozpoczęcia leczenia,
- wyjściowego stanu zdrowia pacjenta.
W ostrym zatuciu paracetamolem pacjent nie ma wpływu na wybór postępowania diagnostyczno-terapeutycznego. Kluczową rolę odgrywa natomiast czas jaki minie od zatrucia do momentu jego wdrożenia.
Zatrucie paracetamolem - zapobieganie
W celu zminimalizowania ryzyka zatrucia paracetamolem należy podjąć następujące działania:
- zawsze przed użyciem leku uważnie zapoznać się z treścią ulotki i stosować się do zawartych w niej zaleceń,
- nie zwiększać dawki stosowanej w leczeniu bez uprzedniej konsultacji z lekarzem,
- przechowywać leki w miejscach niedostępnych dla małych dzieci,
- ograniczyć ilość spożywanego alkoholu, zwłaszcza w okresie zażywania paracetamolu,
- nigdy nie stosować dwóch lub więcej preparatów zawierających paracetamol jednocześnie (chyba, że wyraźnie zaleci to lekarz),
- w przypadku jakichkolwiek wątpliwości dotyczących dawkowania, łączenia z innymi lekami, możliwych działań niepożądanych należy zasięgnąć rady lekarza rodzinnego.
Zatrucie paracetamolem - regularne kontrole
Z uwagi na fakt, że po przebytym zatruciu paracetamolem konieczna jest okresowa kontrola funkcji wątroby, niezbędna jest współpraca pacjenta z lekarzem w tym zakresie. W przypadkach gdy do zatrucia doszło na skutek niezamierzonego nieprawidłowego użycia leku, należy także zadbać by taka sytuacja się nie powtórzyła (edukacja pacjenta odnośnie sposobu dawkowania, edukacja rodziców co do sposobu stosowania leku u dzieci, ewentualna zmiana na inny lek przeciwbólowy).
Ostre zatrucie paracetamolem - próba wywołania wymiotów
W przypadku ostrego zatrucia paracetamolem istnieją ograniczone możliwości doraźnej pomocy osobie zatrutej w warunkach domowych. Po wezwaniu pomocy i skontaktowaniu się z ośrodkiem ostrych zatruć można rozważyć wywołanie wymiotów u chorego. Jest to jednak wskazane tylko w wybranych sytuacjach i przynosi skutki, gdy zostanie zastosowane w możliwie jak najkrótszym czasie od spożycia leku.
W następujących sytuacjach próba wywołania wymiotów jest przeciwwskazana:
- gdy osoba zatruta utraci świadomość lub występują jej zaburzenia (senność, brak logicznego kontaktu słownego),
- gdy u chorego występują choroby współistniejące (ciężkie schorzenia układu sercowo-naczyniowego, rozedma płuc),
- u chorych po przebytych niedawno zabiegach operacyjnych,
- gdy osoba zatruta samoczynnie intensywnie wymiotowała,
- u dzieci poniżej 5 miesiąca życia.
Zatrucie paracetamolem - jak wywołać wymioty?
Najskuteczniejszym środkiem używanym do wywoływania wymiotów jest syrop z wymiotnicy. Po doustnym zastosowaniu powoduje on wystąpienie wymiotów po 15-30 minut (dawkowanie: do 15 ml u dzieci od 6 miesiąca życia do 12 roku życia, do 30 ml u dzieci starszych i dorosłych). Według aktualnych wytycznych lek ten nie powinien być jednak stosowany we wszystkich przypadkach jako postępowanie rutynowe. W polskich warunkach nie jest on popularny z uwagi na niewielką dostępność.
Główną metodą używaną w naszym kraju do wywołania wymiotów jest mechaniczne drażnienie tylnej ściany gardła po uprzednim podaniu wody do wypicia. Jednakże metoda ta okazuje się być skuteczna w znacznie mniejszym procencie przypadków niż podawanie wymiotnicy. Zupełnie straciły na znaczeniu substancje takie jak chlorek sodu (sól kuchenna), siarczan miedzi, siarczan cynku i nie powinny one być stosowane w celu indukowania wymiotów.
Aby upewnić się czy na pewno wywołanie wymiotów jest w konkretnym przypadku wskazane, należy telefonicznie zasięgnąć rady centrum ostrych zatruć.
