Zespoły gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej (MEN) charakteryzują się występowaniem u jednego pacjenta mnogich nowotworów w różnych gruczołach dokrewnych. Ich przyczyną są mutacje pewnych genów, które powodują rozwój nowotworów (łagodnych lub złośliwych).
Gruczoły dokrewne - czym są?
Gruczoły dokrewne (inaczej wewnątrzwydzielnicze) odpowiadają za produkcję pewnych substancji, zwanych hormonami, które są wydzielane do krwi. Wraz z nią docierają do poszczególnych narządów w naszym organizmie. Hormony łączą się ze swoimi receptorami, zlokalizowanymi na powierzchni poszczególnych komórek. Dzięki temu regulują one wiele przemian biochemicznych zachodzących w komórkach i umożliwiają prawidłowe funkcjonowanie całego organizmu.
Do gruczołów dokrewnych należą:
- szyszynka,
- podwzgórze,
- przysadka,
- tarczyca,
- przytarczyce,
- trzustka,
- nadnercza,
- jądra,
- jajniki.
Reklama
Nowotwory - łagodne i złośliwe
Nowotwór jest spowodowany nadmiernym namnażaniem się nieprawidłowych komórek. Komórki nowotworowe na skutek uszkodzenia pewnych genów dzielą się w sposób niekontrolowany i mogą doprowadzić do uszkodzenia narządu, w którym toczy się proces nowotworowy. Dodatkowo zmutowane komórki mogą produkować w nadmiarze hormony, które odpowiadają za wystąpienie różnych objawów chorobowych.
Nowotwory łagodne nie dają przerzutów do innych narządów, zwykle rosną wolną i są dobrze odgraniczone od otoczenia. Nowotwory złośliwe rosną szybko, często niszczą organ, w którym się rozwijają i dają przerzuty.
Reklama
Zespół gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej - MEN1 i MEN2
Wyróżniamy dwa typy zespołów gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczaj: MEN 1 i MEN 2. Obydwa dziedziczą się w sposób autosomalny dominujący, czasem mogą wynikać z nowopowstałej mutacji. MEN 1 jest spowodowany mutacją genu MEN 1, który koduje białko zwane meniną. Odpowiada ono za prawidłowe podziały komórkowe. MEN 2 jest spowodowany mutacją genu RET, który również wpływa na podziały komórek. Dla zespołu MEN 1 charakterystyczne jest wystąpienie guzów w przytarczycach, przysadce i trzustce. W zespole MEN 2 nowotwory dotyczą tarczycy, rdzenia nadnerczy, rzadziej przytarczyc.
Reklama
MEN1 - objawy
Do charakterystycznych zaburzeń występujących w zespole MEN 1 zaliczamy:
- Pierwotną nadczynność przytarczyc. Często stanowi pierwszy objaw zespołu MEN 1, zwykle rozwija się przed 40 rokiem życia. Najczęściej jest spowodowana gruczolakami zlokalizowanymi w przytarczycach, które produkują w nadmiarze parathormon (PTH). Nadczynność przytarczyc może powodować szereg objawów klinicznych (m.in. osłabienie mięśni, bóle kości, kamicę nerkową, chorobę wrzodową i inne), ale często przez dłuższy czas przebiega bezobjawowo.
- Guzy neuroendokrynne trzustki, rzadziej przewodu pokarmowego, oskrzeli i grasicy. Występują prawie u każdego chorego z zespołem MEN 1, natomiast objawy wynikające z nadprodukcji hormonów pojawiają się u o około 60% chorych. Do guzów neuroendokrynnych, które mogą pojawić się w zespole MEN 1 zaliczamy:
- Guza gastrynowego (gastrinoma) - zwykle rozwija się w dwunastnicy, często ma charakter złośliwy i może dawać objawy zespołu Zollingera-Ellisona (trudna do leczenia choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, owrzodzenia przełyku, uporczywa biegunka).
- Guza insulinowego (insulinoma) - najczęściej są to zmiany o charakterze łagodnym. Główne objawy wynikają z hipoglikemii (obniżenia stężenia glukozy we krwi), mogą przypominać napad padaczkowy lub przebiegać podobnie do upojenia alkoholowego.
- Inne guzy - zaliczamy do nich nowotwory, które wydzielają inne hormonu (np. VIP, glukagon) oraz guzy nieczynne hormonalnie. Zwykle mają przebieg bezobjawowy.
- Guzy przysadki. Część guzów wydziela hormony: prolaktynę (najczęściej!) lub somatotropinę i wywołuje objawy kliniczne wynikające z nadmiaru tych hormonów (m.in. zaburzenia miesiączkowania, mlekotok z piersi, zaburzenia widzenia). Pozostałe guzy są nieczynne hormonalnie.
- Guzy nadnercza. Najczęściej to gruczolaki (nowotwory łagodne), które nie produkują hormonów, czasem wydzielają kortyzol lub aldosteron.
Reklama
MEN2 - objawy
Zespół MEN 2 został podzielony na dwa podtypy.
Do charakterystycznych zaburzeń występujących w zespole MEN 2a zaliczamy:
- Raka rdzeniastego tarczycy. Rozwija się u młodych osób. Wydziela kalcytoninę, która może wywoływać u pacjenta biegunkę.
- Guza chromochłonnego nadnercza (pheochromocytoma). Rozwija się zwykle w 3. lub 4. dekadzie życia. Objawy kliniczne wynikają z nadprodukcji amin katecholowych (napadowy lub utrwalony wzrost ciśnienia tętniczego krwi, kołatanie serca, napady niepokoju, pocenia, zblednięcia).
- Nadczynność przytarczyc. Spośród wszystkich objawów zespołu MEN 2a nadczynność przytarczyc rozwija się najpóźniej i najrzadziej.
Odmianą zespołu MEN 2a jest tzw. rodzinny rak rdzeniasty tarczycy. Mutacja genu RET prowadzi wyłącznie do rozwoju raka rdzeniastego tarczycy. Pozostałe nowotwory nie rozwijają się.
Do charakterystycznych zaburzeń występujących w zespole MEN 2b zaliczamy:
- Raka rdzeniastego tarczycy. Często rozwija się już u dzieci, wykazuje bardzo agresywny wzrost i może prowadzić do zgonu pacjenta.
- Guza chromochłonnego nadnercza. Zwykle pojawia się wcześniej niż w zespole MEN 2a.
- Nerwiaki i nerwiakozwojaki błon śluzowych. Nowotwory te wywodzą się z osłonek otaczających nerwy, przebiegające przez błony śluzowe. Na skutek rozwoju guzków dochodzi do zniekształceń języka (który ma „postrzępione” brzegi), warg (stają się bardziej wydatne). Nerwiaki zlokalizowane w ścianie jelita grubego mogą prowadzić do przewlekłych zaparć, niedrożności lub biegunek.
- Charakterystyczny wygląd. Niektórzy pacjenci z zespołem MEN 2b cechują się wydłużoną żuchwą, wiotkością stawów, skrzywieniem kręgosłupa (są tzw. cechy marfanoidalne).
W zespole MEN 2b nie dochodzi do rozwoju nadczynności przytarczyc.
Reklama
Zespół gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej - wizyta u lekarza
Pacjent, który zauważy u siebie niepokojące objawy, mogące wskazywać na obecność któregoś z nowotworów charakterystycznych dla zespołów MEN powinien udać się do lekarza endokrynologa. Oczywiście najlepiej zacząć od wizyty u swojego lekarza rodzinnego, który skieruje do specjalisty.
Na początku wizyty lekarz zbierze dokładny wywiad chorobowy:
- zapyta o początek dolegliwości,
- ich charakter,
- nasilenie (przed wizytą warto sobie przypomnieć, kiedy dokładnie pojawiły się pierwsze objawy i jak zmieniały się w czasie).
Następnie będzie chciał uzyskać informacje na temat innych chorób, na które cierpi pacjent – w tym chorób zakaźnych, które przeszedł w ciągu życia (np. gruźlica, wirusowe zapalenie wątroby).
Zapyta również o:
- zabiegi operacyjne, którym został poddany w przeszłości,
- aktualnie zażywane leki (dotyczy to tylko leków stosowanych długotrwale – jeśli jest ich sporo warto sobie wcześniej przygotować ich listę, koniecznie należy poinformować o lekach, które niedawno zostały odstawione lub zmienione),
- stosowane używki (alkohol, papierosy, narkotyki),
- alergie,
- choroby występujące w rodzinie (rodzice, rodzeństwo, dziadkowie)
– zwłaszcza choroby przewlekłe (nadciśnienie, choroby serca), nowotwory oraz inne schorzenia dotyczące gruczołów dokrewnych.
Należy pamiętać, żeby powiedzieć lekarzowi o wszystkim, co nas w danej chwili niepokoi. Nie należy lekceważyć takich objawów, jak:
- zmiana apetytu,
- zaburzenia w oddawaniu stolca i moczu (na przykład konieczność częstszego chodzenia do toalety),
- pojawiające się trudności w zasypianiu,
- nadmierna senność.
Reklama
Zespół gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej - badania
Po zebraniu wywiadu lekarz rozpocznie badanie pacjenta. Na początku dokona badania ogólnego:
- węzłów chłonnych,
- brzucha,
- obejrzy skórę,
- błony śluzowe (wnętrze jamy ustnej i gardło),
- osłucha serce i płuca,
- zmierzy ciśnienie i tętno,
- skontroluje siłę i napięcie mięśni.
Następnie zleci badania laboratoryjne i obrazowe.
Diagnostyka zespołów gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej polega na wykonaniu:
- Badań obrazowych (USG, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny, scyntygrafia) - dzięki temu możliwe jest uwidocznienie poszczególnych guzów oraz określenie, jak duże jest ryzyko złośliwości nowotworu.
- Badań hormonalnych - pozwalają określić czy poszczególne nowotwory wykazują czynność hormonalną. W tym celu we krwi i moczu oznacza się stężenie poszczególnych hormonów oraz ich metabolitów.
- Wykazaniu mutacji genetycznych w genie MEN 1 lub RET - zmutowany gen MEN 1 jest znajdowany u około 80% pacjentów z zespołem MEN 1. Badanie polega na analizie DNA wyizolowanego z krwi (konkretnie z limfocytów) pacjenta.
MEN1 - ryzyko nowotworów
Rozwój nowotworów wchodzących w skład zespołów MEN wynika z występowania mutacji genetycznej. U nosicieli mutacji w genie MEN 1 ryzyko rozwoju poszczególnych nowotworów jest następujące:
- 90 do 95% nosicieli uszkodzonego genu rozwinie nadczynność przytarczyc,
- 60 do 70% nosicieli będzie mieć guza neuroendokrynnego,
- Około 20% nosicieli będzie mieć guza przysadki,
- 90% nosicieli będzie mieć guzki (kolagenowe lub naczyniakowłókniaki) na skórze (zwłaszcza twarzy).
U nosicieli mutacji w genie RET ryzyko rozwoju poszczególnych nowotworów jest następujące:
- ponad 95% nosicieli rozwinie raka rdzeniastego tarczycy,
- około 30% nosicieli będzie mieć guza chromochłonnego nadnerczy,
- 15 do 30% nosicieli rozwinie nadczynność przytarczyc,
- 5% chorych będzie mieć guzki (nerwiaki) błon śluzowych oraz inne zmiany wchodzące w skład zespołu MEN 2b.
Zespół MEN1 - rozpoznanie
Zespół MEN 1 można rozpoznać, jeśli:
- U pacjenta występują 2 lub więcej z 3 typowych zaburzeń (nadczynność przytarczyc, guzy trzustki, guzy przysadki). Kryterium to jest stosowane, jeśli w rodzinie pacjenta nie stwierdzono występowania zespołu MEN 1. Mówimy wtedy o postaci sporadycznej zespołu.
- U pacjenta występuje 1 lub więcej z 3 typowych zaburzeń. Kryterium to jest stosowane, jeśli w rodzinie pacjenta stwierdzono występowanie zespołu MEN 1. Mówimy wtedy o postaci rodzinnej zespołu.
Zespół MEN2 - rozpoznanie
Zespół MEN 2 można rozpoznać, jeśli u pacjenta z rakiem rdzeniastym tarczycy wykaże się obecność zmutowanego genu RET. W późniejszym okresie czasu u chorego mogą rozwinąć się pozostałe zaburzenia charakterystyczne dla zespołu MEN 2a lub MEN 2b.
Zespół gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej - leczenie
W zespole MEN leczenie polega na próbie usunięcia poszczególnych nowotworów:
- Pierwotna nadczynność przytarczyc. Chirurgicznie usuwa się 3 i ½ przytarczyc (jest to tzw. subtotalna paratyreoidektomia). Pacjenci bez objawów nadczynności przytarczyc nie wymagają leczenia operacyjnego. Jeśli chory posiada grasicę (która fizjologicznie ulega znacznemu zmniejszeniu u osób dorosłych) należy ją również usunąć, żeby zapobiec rozwojowi w niej guzów nowotworowych.
- Guzy gastrynowe. Zwykle trudno usunąć je operacyjnie, gdyż często są wieloogniskowe i dają przerzuty. W leczeniu stosuje się leki zmniejszające wydzielania kwasu żołądkowego, które znoszą przykre objawy choroby wrzodowej.
- Guzy trzustki. Usunięcie chirurgiczne jest niezbędne w przypadku guzów wydzielających hormony oraz tych, których średnica przekracza 2 cm (zwiększa się wtedy ryzyko złośliwości guza).
- Rak rdzeniasty tarczycy. Wskazane jest całkowite usunięcie tarczycy wraz z węzłami chłonnymi szyi. W niektórych przypadkach stosuje się dodatkowo leczenie jodem promieniotwórczym, który spowalnia rozwój raka oraz likwiduje objawy (np. bóle kości) wynikające z obecności przerzutów. Niestety, nie prowadzi do całkowitego wyleczenia pacjenta. W każdym przypadku raka rdzeniastego związanego z zespołem MEN 2 niezbędne jest zbadanie nadnerczy. Jeśli wraz z rakiem tarczycy występuje również guz chromochłonny, w pierwszej kolejności należy usunąć guza nadnercza.
- Guz chromochłonny nadnercza. Leczenia polega na operacyjnym usunięciu nadnercza wraz z guzem. Przez 2-3 tygodnie poprzedzające operacją pacjent musi przyjmować leki, które zapobiegną gwałtownemu wzrostowi ciśnienia tętniczego podczas operacji.
Zespół gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej - zalecenia
W przypadku rozpoznania zespołu MEN 2 niezbędne jest zbadanie najbliższych krewnych pacjenta (zwłaszcza dzieci i rodziców) pod kątem obecności mutacji w genie RET. Jeśli mutacja jest obecna, konieczne jest profilaktyczne usunięcie tarczycy.
W przypadku zespołu MEN 2a operację najlepiej wykonać przed ukończeniem 3. roku życia. W zespole MEN 2b zabieg wykonuje się wcześniej, poniżej 1. roku życia, gdyż rak rdzeniasty tarczycy w tym zespole rozwija u małych dzieci i zwykle ma bardzo agresywny przebieg.
W przypadku rozpoznania zespołu MEN 1 niezbędna jest wnikliwa obserwacja pacjenta i jego krewnych w celu wykrycia rozwijających się nowotworów. Dzięki temu możliwe jest szybkie wdrożenie odpowiedniego leczenia, zanim rozwiną się objawy choroby. Niestety mimo wdrożonego leczenia około 1/3 pacjentów z rozpoznanym zespołem MEN 1 umiera z powodu guzów neuroendokrynnych najczęściej zlokalizowanych w trzustce.
Czytaj też:
