Leki przeciwbakteryjne

Co to są leki przeciwbakteryjne? Przykłady

Człowiek na co dzień narażony jest na kontakt ze szkodliwymi drobnoustrojami, w tym głównie:

• bakteriami,
• wirusami,
• grzybami.

W normalnych warunkach organizm powinien sam sobie z nimi radzić i nie „przepuszczać” ich do swojego wnętrza dzięki naturalnej barierze ochronnej, a jeśli już wnikną, hamować ich namnażanie i niwelować skutki ich działania.

Do tego służy układ immunologiczny, którego zadaniem jest obrona organizmu przed wszelkimi szkodliwymi czynnikami. Zdarza się jednak, że przy zmniejszonej odporności drobnoustroje przenikają do organizmu i zaczynają się namnażać, wywołując infekcję. Jeśli są to bakterie, często konieczne jest podanie leków przeciwbakteryjnych, hamujących proces chorobowy.

Definicja leków przeciwbakteryjnych mówi, że są to leki wykazujące zdolność hamowania życiowych procesów dostających się do organizmu bakterii. Dzięki nim zatem ich namnażanie staje się niemożliwe, a przyczyna zakażenia ulega eliminacji.

Przykładem leków przeciwbakteryjnych są antybiotyki, czyli wytwarzane przez bakterie i grzyby substancje o pochodzeniu naturalnym lub produkowane sztucznie, na wzór naturalnej struktury.

Oprócz nich popularne są także chemioterapeutyki, będące syntetycznymi lekami przeciwbakteryjnymi, niemającymi wzorca naturalnego.

Leki przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze mają za zadanie pomagać organizmowi w zwalczaniu szkodliwych drobnoustrojów przyczyniających się do rozwoju rozmaitych chorób.

Podział leków przeciwbakteryjnych

Leki przeciwbakteryjne tworzą odrębną grupę w oficjalnej Klasyfikacji anatomiczno-terapeutyczno-chemicznej ATC i oznaczone są w niej numerem J01, przy czym wyróżnione są ich następujące rodzaje:

• J01A - Tetracykliny,
• J01B -Amfenikole,
• J01C - Antybiotyki beta-laktamowe,
• J01D - Inne antybiotyki beta-laktamowe,
• J01E - Sulfonamidy i trimetoprim,
• J01F - Makrolidy i linkozamidy,
• J01G - Aminoglikozydy,
• J01M - Chinolony,
• J01R - Preparaty złożone zawierające leki przeciwbakteryjne,
• J01X - Inne leki przeciwbakteryjne.

Podział leków przeciwbakteryjnych na antybiotyki i chemioterapeutyki uwzględnia ich pochodzenie. Antybiotyki dzieli się dodatkowo na:

• naturalne - będące metabolitami drobnoustrojów;
• półsyntetyczne - posiadające naturalny produkt wyjściowy, ale jego pochodne uzyskiwane są chemicznie, na drodze sztucznej modyfikacji;
• syntetyczne - wytwarzane chemicznie na wzór struktury pochodzenia naturalnego.

Chemioterapeutyki wytwarzane są chemicznie i nie posiadają naturalnego wzorca. Ich zadaniem jest zwalczanie w organizmie inwazji chorobotwórczych drobnoustrojów. Jednak ze względu na sposób działania leki antybakteryjne można podzielić na:

• działające bakteriostatycznie - hamujące rozwój bakterii oraz ich namnażanie,
• działające bakteriobójczo - niszczące obecne już w organizmie drobnoustroje.

Istnieje jeszcze inny podział - ze względu na zakres działania, a w nim wyróżnia się dwa rodzaje leków przeciwbakteryjnych:

• o szerokim zakresie - działające na dużą liczbę drobnoustrojów (np. ampicylina, cefalosporyny);
• o wąskim zakresie - wśród nich są leki działające na drobnoustroje gram-dodatnie (np. penicyliny), gram-ujemne (np. aminoglikozydy) czy też prątki gruźlicy (np. cykloseryna).

Jakie są leki antybakteryjne bez recepty?

Zdecydowana większość antybiotyków i innych leków o działaniu antybakteryjnym w Polsce dostępna jest wyłącznie z przepisu lekarza. Dzieje się tak, ponieważ stosowanie tego rodzaju środków niesie za sobą wysokie ryzyko wystąpienia skutków ubocznych.

Organizm człowieka w sposób naturalny i fizjologiczny zasiedlony jest przez bakterie i inne drobnoustroje niezbędne dla jego prawidłowego funkcjonowania. Leki niszczące bakterie powodują więc zachwianie naturalnej mikroflory organizmu, co może obniżać odporność i negatywnie wpływać na zdrowie.

Dlatego właśnie przyjmowanie leków przeciwbakteryjnych bez recepty, a co za tym idzie – często również bez konsultacji z lekarzem – może być groźne dla pacjenta. Ich stosowanie powinno być zawsze omówione ze specjalistą, by dawkowanie oraz sposób i pory przyjmowania były odpowiednie i nie powodowały przykrych konsekwencji.

Czy kupienie leku antybakteryjnego bez recepty w ogóle jest możliwe? Leki o takim działaniu mają różną postać. Niektóre przeznaczone są do stosowania ogólnego i przyjmowane są doustnie, inne – o działaniu miejscowym – mają postać maści, czy żeli.

Część takich leków do stosowania zewnętrznego dostępna jest w aptekach bez recepty, ale nawet leki antybakteryjne do smarowania należy stosować zgodnie z zaleceniami lekarza lub producenta.

Jeśli chodzi o środki doustne o działaniu ogólnym, bardzo niewiele spośród nich dostać można bez recepty. Lekiem przeciwbakteryjnym OTC jest np.:

• nifuroksazyd - chemioterapeutyk zalecany przy zakażeniach układu pokarmowego,
• furazydyna - hamująca rozwój infekcji bakteryjnych układu moczowego.

Warto jednak pamiętać, że mimo powszechnej dostępności tych substancji, należy przyjmować je z rozwagą, by nie doprowadzić do zaburzeń mikroflory organizmu i nie narazić na związane z nim groźne konsekwencje.

Antybiotyki przeciwbakteryjne na receptę

Generalnie rzecz ujmując antybiotyki są lekami wydawanymi w aptekach wyłącznie z przepisu lekarza. Bez względu na to, czy wykazują one działanie bakteriostatyczne, czy bakteriobójcze, ich długotrwałe przyjmowanie wpływa na mikroflorę ludzkiego organizmu, a w szczególności – jego układu pokarmowego.

Podczas antybiotykoterapii jelita mogą ulec wyjałowieniu, co oznacza, że zniszczone zostają zasiedlające je pożyteczne drobnoustroje, biorące m. in. udział w procesach trawiennych.

Jeśli zatem podawanie antybiotyków przeciwbakteryjnych jest konieczne z powodu rozwijającej się infekcji, należy pamiętać, by zażywać je w odpowiednich dawkach i we właściwy sposób (np. przed posiłkiem lub po posiłku, w zależności od leku).

Dawka powinna zawsze być dobierana przez lekarza, dostosowana najczęściej do masy ciała pacjenta. Bardzo ważne jest również, by leki takie były przyjmowane tak długo, jak zalecił specjalista. Pacjent nie powinien sam decydować o przerwaniu antybiotykoterapii, nawet jeśli zauważy u siebie poprawę lub całkowite ustąpienie objawów.

Antybiotyk jako lek antybakteryjny znajduje zastosowanie przy bardzo wielu infekcjach umiejscowionych w różnych układach ludzkiego organizmu. W zależności od infekcji oraz grupy bakterii, która je wywołała, zaleca się leki o różnym składzie.

Przy stanach zapalnych dróg oddechowych powszechnie stosuje się m. in. amoksycylinę czy klarytromycynę, przy zakażeniach układu moczowego, np. trimetoprim czy furazydynę. O tym, jaki lek zastosować w danym przypadku, powinien jednak zawsze decydować lekarz.

Warto również pamiętać, że niektóre leki przeciwbakteryjne na receptę można wykupić tylko w ciągu 7 dni od jej wystawienia. Dlaczego recepta na antybiotyk jest tak krótko ważna? Ponieważ jego przyjmowanie należy rozpocząć niezwłocznie po postawieniu diagnozy przez lekarza, a po tygodniu od konsultacji stan pacjenta może ulec diametralnej zmianie.

Zastosowanie leków przeciwbakteryjnych - na co pomagają?

Leki o działaniu bakteriostatycznym lub bakteriobójczym stosuje się przy różnego rodzaju infekcjach i stanach zapalnych wywoływanych przez bakterie. Namnażanie szkodliwych drobnoustrojów prowadzi do rozwoju rozmaitych chorób i nieprawidłowości, dlatego hamowanie procesu ich rozwoju jest kluczowe w przebiegu leczenia.

Leki przeciwbakteryjne pomagają m. in. na:

• Zatoki - tu często na skutek szkodliwego działania bakterii rozwija się stan zapalny objawiający się żółtawą lub zielonawą, gęstą wydzieliną z nosa, bólem głowy, a niekiedy też gorączką. Leki przeciwbakteryjne na katar towarzyszący zapaleniu zatok mogą być przeznaczone do stosowania ogólnego lub miejscowego (w postaci kropli do nosa z antybiotykiem). O tym, jakie leki przeciwbakteryjne na zatoki dla dzieci lub pacjentów dorosłych zastosować, powinien decydować lekarz.
• Gardło - zapalenie gardła również miewa podłoże bakteryjne, a wówczas konieczne jest zahamowanie namnażania bakterii. Lek przeciwbakteryjny na gardło także może mieć zastosowanie miejscowe lub ogólne. Wiele zależy od stopnia rozwoju infekcji.
• Drogi oddechowe - leki przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne są często podstawą w leczeniu stanów zapalnych górnych i dolnych dróg oddechowych, w tym zapalenia płuc, oskrzeli, czy krtani.
• Zęby - leki antybakteryjne potrzebne są, kiedy infekcja od zęba rozprzestrzenia się na sąsiadujące z nim tkanki.
• Drogi moczowe – rozwijający się w nich stan zapalny o podłożu bakteryjnym często objawia się bólem, pieczeniem, problemami z oddawaniem moczu, czy nawet krwiomoczem. Niektóre leki przeciwbakteryjne na infekcje układu moczowego (również na nerki) do stosowania ogólnego dostępne są bez recepty.
• Jelita - narażone są na szkodliwe działanie drobnoustrojów dostających się do nich wraz z pożywieniem. Stosowanie leków przeciwbakteryjnych na jelita jest trudne, ponieważ zaburzają one również ich naturalną mikrobiotę. Przyjmowanie antybiotyków przy infekcjach jelit powinno zawsze być wynikiem zaleceń lekarza.
• Infekcje pochwy - wiele infekcji intymnych powodowanych jest właśnie namnażaniem bakterii, wówczas konieczne jest stosowanie leków przeciwbakteryjnych, doustnych lub w formie globulek dopochwowych.
• Trądzik - skórne zmiany o charakterze trądzikowym wywoływane są przez bakterie przenikające przez wierzchnią warstwę naskórka. Przeważnie stosuje się leki przeciwbakteryjne na trądzik w postaci maści, niekiedy jednak konieczne jest włączenie leków o działaniu ogólnym.
• Biegunkę - leki przeciwbakteryjne w leczeniu biegunek stosuje się rzadko – tylko w przypadkach, w których mają one ciężki przebieg i bakteryjną etiologię.

Antybakteryjne leki dla dzieci i kobiet w ciąży

Istnieją szczególne sytuacje i szczególni pacjenci, u których terapia musi być specjalnie dobrana i dopasowana do ich potrzeb. Pacjentami takimi są między innymi dzieci i kobiety w ciąży.

Organizm dziecięcy nie jest jeszcze w pełni wykształcony, dlatego niektóre substancje działające leczniczo u pacjentów dorosłych, u dzieci mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie i wywoływać groźne skutki uboczne.

Antybiotykoterapia u dzieci wygląda z reguły podobnie, jak u dorosłych, jednak kluczowe znaczenie ma odpowiednie dobranie leków przeciwbakteryjnych dla dzieci. Zbyt duża dawka może powodować wyjałowienie organizmu, jego osłabienie i spadek odporności.

Dawkowanie zatem zawsze powinien dobierać lekarz na postawie pełnego obrazu klinicznego pacjenta oraz jego masy ciała.

Podobnie jest z kobietami w ciąży. Nie wszystkie leki można stosować u nich bezpiecznie, ze względu na rozwijający się w ich organizmie płód. Istnieje obiegowa opinia, że u ciężarnych w ogóle nie można stosować antybiotyków, jednak nie jest ona prawdziwa.

Za bezpieczne leki przeciwbakteryjne w ciąży uznaje się penicyliny, cefalosporyny oraz erytromycynę, jednak o ich zastosowaniu zawsze i bezwzględnie powinien decydować lekarz.

Bibliografia:

• D. Dzierżanowska: Antybiotykoterapia praktyczna, Bielsko-Biała 2018.
• W. Janiec: Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji, 2009, PZWL.
• Antybiotyki - stosuj z rozwagą!, Narodowy Fundusz Zdrowia, [dostęp online: 14.04.2022].
• A. Horban: Zasady antybiotykoterapii podstawą zapobiegania lekooporności, Klinika Chorób Zakaźnych dla Dorosłych Wydział II, Warszawski Uniwersytet Medyczny i Wojewódzki Szpital Zakaźny w Warszawie. [dostęp online: 14.04.2022].
• E. Szałek, H. Tomczak, A. Seremak-Mrozikiewicz, J. Bartkowiak-Wieczorek, E. Grześkowiak: Optymalizacja antybiotykoterapii w ciąży – implikacje kliniczne, w: Ginekologia Polska, 2012, 83, 462-468.