Reklama
Jak działa antykoncepcja hormonalna?
Wiadomym faktem jest, że antykoncepcja hormonalna polega na stosowaniu hormonów (estrogenu i/lub progestagenu) w celu zapobiegania ciąży. Jednakże, jak ta metoda działa w praktyce? Główne zadanie hormonalnych środków antykoncepcyjnych polega na hamowaniu owulacji, czyli zapobieganiu uwalniania się komórki jajowej z jajnika. Stosowane w tym celu tabletki, plastry, wkładki lub implanty hamują wydzielanie hormonów gonadotropowych (FSH i LH) z przysadki mózgowej, co zapobiega dojrzewaniu pęcherzyków jajnikowych i owulacji.
Dodatkowo antykoncepcja hormonalna wpływa na zmianę śluzu szyjkowego (a to właśnie zagęszczony śluz stanowi fizyczną barierę dla plemników do macicy i jajowodów) oraz endometrium - co czyni błonę śluzową macicy mniej przyjazną dla zagnieżdżenia się zapłodnionej komórki jajowej. Endometrium staje się cieńsze i mniej unaczynione, co utrudnia implantację.
Przy prawidłowym stosowaniu antykoncepcja hormonalna jest skuteczniejsza niż niehormonalna. Oznaczający, ile kobiet na 100 zajdzie w ciążę mimo stosowania antykoncepcji przez rok, tzw. wskaźnik Pearla wynosi dla iniekcji antykoncepcyjnych 0,3, hormonalnych wkładek wewnątrzmacicznych 0,6-0,8 dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych 0,1-8,0 (tak wysoka rozbieżność jest związana z czynnikami zakłócającymi wchłanianie hormonów z tabletek, o czym piszemy w następnym akapicie).
Tymczasem prezerwatywy mają już znacznie wyższy wskaźnik - 3,0-14,0, a formy okresowej abstynencji (naturalne metody planowania rodziny) - 1,0-20,0 (za: Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego).
Brzmi racjonalnie, jednak w tym miejscu nasuwa się pytanie: po jakim czasie działa antykoncepcja hormonalna? Odpowiedź zależy od tego, w którym dniu cyklu rozpocznie się terapię. Jeśli nastąpi to w pierwszym dniu miesiączki - ochrona działa natychmiast. Jeżeli zaczyna się w dowolnym innym dniu cyklu, zaleca się stosowanie dodatkowej metody antykoncepcji (np. prezerwatywy) przez pierwsze 7 dni.
Skuteczność tej metody u kobiet przyczyniła się do rozwoju badań nad hormonalną antykoncepcją dla mężczyzn. Taka forma zapobiegania ciąży mogłaby znacząco zwiększyć opcje dostępne dla par oraz równomierniej rozłożyć odpowiedzialność za planowanie rodziny między partnerów. Badania wykazały, że odpowiednio dobrane dawki hormonów mogą skutecznie zmniejszać liczbę plemników do poziomu, który zapobiega zapłodnieniu. Powstały zastrzyki zawierające kombinację testosteronu i progestagenu, implanty podskórne, które uwalniają odpowiednie hormony przez dłuższy czas i żele do codziennego stosowania.
Niestety żadna z tych metod nie jest obecnie dostępna komercyjnie na szeroką skalę. Chociaż wyniki badań klinicznych są obiecujące, problemem pozostaje jednak pełna odwracalność tej metody oraz skutki uboczne, takie jak zmiany nastroju, zmiany wagi ciała czy problemy z libido.
Skuteczność antykoncepcji hormonalnej
Mimo wspomnianej wysokiej skuteczności antykoncepcji hormonalnej w zapobieganiu niechcianej ciąży - istnieje szereg czynników, które mogą osłabić jej metabolizm i w takim przypadku zaleca się stosowanie dodatkowej metody zapobiegania ciąży przez pewien czas. Należy zwrócić szczególną uwagę na:
- Nieregularne przyjmowanie tabletek. Pominięcie tabletki antykoncepcyjnej lub jej przyjęcie o wiele godzin później może zwiększyć ryzyko zajścia w ciążę.
- Interakcje z innymi lekami. Największe ryzyko stanowi zestawienie antybiotyki (przede wszystkim ryfampicyna i gryzeofulwina) a antykoncepcja hormonalna. Jednak na liście są również leki przeciwpadaczkowe (fenobarbital, fenytoina, karbamazepina i topiramat), leki przeciwgrzybicze, niektóre leki antyretrowirusowe i preparaty z dziurawcem.
- Problemy żołądkowo-jelitowe (wymioty lub ciężka biegunka) mogą zakłócić wchłanianie hormonów z tabletek antykoncepcyjnych, co może obniżyć ich skuteczność.
- Otyłość - tabletki antykoncepcyjne mogą być mniej skuteczne w związku z metabolizmem hormonów w organizmach u osób otyłych.
- Przechowywanie środków antykoncepcyjnych w niewłaściwych warunkach (np. w wysokiej temperaturze lub wilgotności) także może obniżyć ich skuteczność.
Aby zmniejszyć ryzyko obniżenia skuteczności antykoncepcji hormonalnej, ważne jest przestrzeganie zaleceń ginekologa, regularne przyjmowanie tabletek i informowanie lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach, a także stosowanie dodatkowych metod antykoncepcji w sytuacjach ryzykownych.
Dalszą część artykułu znajdziesz pod sekcją "Pytania do eksperta"
Reklama
Najpopularniejsze metody antykoncepcji hormonalnej
Najpopularniejsze metody antykoncepcji hormonalnej obejmują:
- Doustne tabletki antykoncepcyjne (pigułki):
- dwuskładnikowe, które zawierają estrogen i progestagen, są przyjmowane codziennie przez 21 dni, po czym następuje 7-dniowa przerwa na krwawienie przypominające miesiączkę.
- jednoskładnikowe (minipigułki) zawierają tylko progestagen. Przyjmowane codziennie bez przerwy.
- Plastry antykoncepcyjne zawierające estrogen i progestagen, które nakleja się na skórę raz w tygodniu przez trzy tygodnie, po czym następuje tygodniowa przerwa.
- Krążek dopochwowy, uwalniający estrogen i progestagen nosi się przez trzy tygodnie, następnie usuwa się na tydzień, po czym zakłada nowy pierścień.
- Zastrzyki antykoncepcyjne zawierające progestagen, które podaje się co trzy miesiące.
- Implanty antykoncepcyjne, czyli małe pręciki umieszczane pod skórą ramienia, uwalniające progestagen przez okres trzech lat.
- Wkładki domaciczne (IUD) uwalniające hormony, które mogą działać od trzech do pięciu lat.
Wspomniane rodzaje antykoncepcji hormonalnej różnią się między sobą pod względem sposobu stosowania, czasu działania oraz skuteczności. Wybór odpowiedniej metody zależy od indywidualnych preferencji, stanu zdrowia i stylu życia kobiety. Aby dobrać najlepszą opcję, należy skonsultować się z ginekologiem.
Tabletki hormonalne
Obecnie ponad 100 milionów kobiet na świecie stosuje tabletki hormonalne. Jest to najpopularniejsza metoda antykoncepcji w Europie, Stanach Zjednoczonych i Australii, druga w Afryce i Ameryce Południowej (za: BBC: „Are we ready for men to take the pill?”)
Tabletki działają głównie poprzez hamowanie owulacji, zagęszczenie śluzu szyjkowego i zmianę struktury endometrium, ale różnią się składem i sposobem przyjmowania.
Wyróżnia się tabletki jedno- i dwuskładnikowe. Dwuskładnikowe tabletki hormonalne przyjmuje się w schemacie 21/7 (21 dni łykania tabletek i 7 dni przerwy na krwawienie) lub 24/4, natomiast jednoskładnikowe tabletki antykoncepcyjne należy brać codziennie o tej samej porze bez przerwy. Zaletą minipigułek jest fakt, że zawierają tylko progestagen, więc mogą być stosowane przez kobiety, które nie mogą przyjmować estrogenów, np. karmiące piersią.
Jak każda antykoncepcja hormonalna, także ta doustna ma swoje plusy i minusy. Jej największe zalety to:
- wysoka skuteczność,
- regulacja cyklu menstruacyjnego,
- zmniejszenie bólu w trakcie okresu i objawów zespołu napięcia przedmiesiączkowego (PMS),
- redukcja ryzyka wystąpienia raka jajnika, endometrium i łagodnych torbieli jajników,
- kontrola trądziku i poprawa stanu skóry.
Z kolei minusy przyjmowania hormonalnych tabletek antykoncepcyjnych obejmują:
- konieczność systematyczności i dyscypliny w codziennym przyjmowaniu tabletek,
- ryzyko skutków ubocznych, obejmujące: nudności, bóle głowy, przyrost masy ciała, zmiany nastroju i zmniejszenie libido,
- interakcje z lekami,
- brak ochrony przed chorobami przenoszonymi drogą płciową (STIs).
- ryzyko zakrzepicy, które u palaczek wzrasta dwukrotnie.
Plastry antykoncepcyjne
Plastry antykoncepcyjne działają podobnie do doustnych tabletek antykoncepcyjnych poprzez uwalnianie hormonów (estrogenu i progestagenu) w celu zapobiegania owulacji, zagęszczenia śluzu szyjkowego i zmiany struktury błony śluzowej macicy. Na rynku dostępne są różne marki i rodzaje plastrów antykoncepcyjnych, ale ich zasada działania jest podobna.
Plaster należy nakleić na czystą, suchą i nieowłosioną skórę na pośladkach, brzuchu, ramieniu lub górnej części pleców. Nie należy go naklejać na piersi ani na skórę, która jest podrażniona lub uszkodzona. Tej metody używa się raz w tygodniu przez okres 21 dni (zmieniając plaster co tydzień), a następnie robi się tygodniową przerwę, podczas której występuje krwawienie z odstawienia. Nowy cykl rozpoczyna się po siedmiu dniach przerwy.
Plusy tej metody to przede wszystkim:
- wysoka skuteczność - przy prawidłowym stosowaniu wskaźnik Pearla wynosi około 0,3-0,9,
- łatwość użycia (plaster wymaga zmiany tylko raz w tygodniu, co jest wygodniejsze niż codzienne przyjmowanie tabletek),
- regulacja cyklu menstruacyjnego,
- mniejsze ryzyko pominięcia dawki w porównaniu z tabletkami,
- korzyści zdrowotne: redukcja ryzyka raka jajnika i endometrium, poprawa stanu cery.
Minusy tej metody obejmują:
- możliwe podrażnienia skórne lub reakcje alergiczne w miejscu aplikacji,
- widoczność (co może być problematyczne dla osób ceniących dyskrecję),
- zmniejszoną skuteczność u osób z nadwagą (szczególnie u kobiet ważących powyżej 90 kg),
- brak ochrony przed infekcjami przenoszonymi drogą płciową (STIs),
- podobne skutki uboczne jak w przypadku tabletek dwuskładnikowych, takie jak nudności, bóle głowy, przyrost masy ciała, zmiany nastroju i zwiększone ryzyko zakrzepicy.
Implanty podskórne
Implanty hormonalne działają poprzez uwalnianie stałej, niskiej dawki progestagenu do krwiobiegu. Hormon ten zapobiega uwolnieniu komórki jajowej z jajnika, zagęszcza śluz i utrudnia zagnieżdżenie się ewentualnie zapłodnionej komórki jajowej poprzez zmiany w endometrium. Ta metoda jest szczególnie polecana kobietom:
- szukającym długoterminowej antykoncepcji,
- tym, które nie mogą stosować estrogenów (implanty zawierają tylko progestagen),
- mającym trudności z regularnym przyjmowaniem tabletek antykoncepcyjnych,
- pragnącym szybkiego powrotu do płodności po zakończeniu stosowania antykoncepcji,
- karmiącym piersią (progestagen w implancie jest bezpieczny dla matek karmiących, co czyni go polecaną metodą antykoncepcji po porodzie).
Implant jest umieszczany pod skórą, zazwyczaj na wewnętrznej stronie ramienia niedominującej ręki, przez lekarza lub pielęgniarkę, w znieczuleniu miejscowym. Co ważne - ta metoda antykoncepcji hormonalnej jest skuteczna przez 3-5 lat, w zależności od rodzaju implantu. Po tym okresie należy go usunąć lub wymienić.
Plusy tej metody to przede wszystkim:
- wysoka skuteczność,
- długoterminowa ochrona - 3 do 5 lat,
- brak konieczności pamiętania o codziennym przyjmowaniu tabletki,
- szybka odwracalność.
Minusy stosowania implantów podskórnych obejmują:
- możliwy ból, zasinienie lub podrażnienie w miejscu wprowadzenia implantu,
- nieregularne krwawienia lub brak miesiączki,
- skutki uboczne podobnie jak w innych metodach antykoncepcji hormonalnej,
- wyższy koszt początkowy w porównaniu do innych metod,
- konieczność wizyty u lekarza zarówno do założenia, jak i usunięcia implantu.
Wkładki domaciczne
Wkładki domaciczne (IUD) są małymi urządzeniami w kształcie litery T, które umieszcza się w macicy. Istnieją dwa główne rodzaje IUD: miedziane (starszego typu, wykorzystujące miedź, jako środek plemnikobójczy) oraz hormonalne (zawierające stopniowo uwalniany progestagen).
Popularnie zwana spiralą, wkładka hormonalna stanowi skuteczną metodę antykoncepcji - 3-7 lat, w zależności od rodzaju i marki. (Od tego roku (2024) dostępna jest również taka, która działa nawet przez 8 lat.) Jest szczególnie polecana kobietom:
- z nieregularnym dostępem do opieki medycznej (IUD wymagają minimalnej liczby wizyt u lekarza po założeniu),
- szukającym długoterminowej antykoncepcji,
- krótko po porodzie (są bezpieczne podczas karmienia piersią).
Plusy wkładki hormonalnej to przede wszystkim:
- wysoka skuteczność
- długoterminowa ochrona, bez potrzeby codziennego pamiętania o antykoncepcji,
- odwracalność (po usunięciu wkładki płodność szybko wraca do normy),
- wbrew powtarzanej opinii - brak wpływu na przebieg i odczucia w trakcie stosunku seksualnego.
Minusy to z kolei:
- ból i dyskomfort przy zakładaniu spirali w gabinecie ginekologicznym,
- nieregularne krwawienia lub brak miesiączki,
- wyższy koszt początkowy w porównaniu do innych metod antykoncepcji,
- brak ochrony przed chorobami przenoszonymi drogą płciową,
- bardzo rzadko - infekcje, perforacja macicy lub wypadnięcie IUD.
Krążki dopochwowe
Ten rodzaj antykoncepcji hormonalnej nie wymaga codziennego stosowania. Kobieta aplikuje krążek dopochwowy samodzielnie, raz w miesiącu i pozostawia na 3 tygodnie. Po tym czasie, wyjmuje go na tydzień. Wówczas pojawia się krwawienie z odstawienia.
Krążek dopochwowy ma postać elastycznego, przezroczystego pierścienia o średnicy ok. 5 cm. Ten rodzaj antykoncepcji zawiera dwa żeńskie hormony płciowe - etonogestrel i etynyloestradiol. Jego najważniejsze działanie do hamowanie owulacji.
Plusy krążka dopochwowego:
- wysoka skuteczność,
- możliwość samodzielnej aplikacji,
- brak konieczności codziennego stosowania (jak w przypadku tabletek antykoncepcyjnych),
- regulacja cyklu miesiączkowego,
- uwalnianie hormonów bezpośrednio do krwiobiegu przez śluzówkę pochwy i zmniejszenie ogólnoustrojowych skutków ubocznych.
Minusy krążka dopochwowego:
- możliwość wypadnięcia,
- trudność właściwego umieszczenia go w pochwie,
- możliwe działania niepożądane: bóle brzucha, mdłości, infekcje intymne, a także wahania nastroju, stany depresyjne, zmniejszenie libido,
- brak ochrony przed chorobami przenoszonymi drogą płciową,
- wzrost masy ciała.
Krążek dopochwowy nie jest zalecany u kobiet z nawracającymi infekcjami intymnymi i z tendencją do tych infekcji, ponieważ może je nasilać.
Reklama
Jak wybrać najbezpieczniejszą antykoncepcję hormonalną dla siebie
Choć hormonalne metody zapobiegania ciąży są uważane za bezpieczne dla większości kobiet, to wybór najbezpieczniejszej antykoncepcji hormonalnej jest bardzo indywidualną kwestią. Decyzja: wkładka, implant, plastry czy tabletki antykoncepcyjne musi być poprzedzona wywiadem ginekologicznym. Lekarz powinien zebrać dokładne informacje na temat stanu zdrowia pacjentki i jej historii medycznej, a zatem poznać:
- przebyte choroby przewlekłe, operacje, alergie, historię nowotworów w rodzinie,
- cykl menstruacyjny (regularność cyklu, obfitość krwawień, dolegliwości menstruacyjne),
- wszystkie aktualnie przyjmowane leki oraz suplementy diety,
- styl życia (palenie papierosów, poziom aktywności fizycznej, stres),
- dotychczas stosowane metody antykoncepcji i poziom ich tolerancji przez organizm.
Kolejną ważną kwestią jest, jakie badania należy wykonać przed doborem antykoncepcji hormonalnej. Ich profil może się różnić w zależności od historii medycznej pacjentki, jednak najważniejsze z nich to:
- badania krwi: morfologia, profil lipidowy, poziom glukozy,
- w niektórych przypadkach - także badania hormonalne,
- badanie ginekologiczne - ocena stanu narządów rodnych, USG narządu rodnego,
- pomiar ciśnienia krwi (szczególnie ważne u kobiet z nadciśnieniem).
Dopiero po dopełnieniu wywiadu i uzyskaniu wyników badań, można, w porozumieniu z lekarzem, zdecydować, czy lepszą opcją antykoncepcyjną będą plastry, implanty, wkładki, a może tabletki jedno- czy dwuskładnikowe.
Dla bezpieczeństwa stosowania antykoncepcji hormonalnej kluczowe są też regularne kontrole ginekologiczne co najmniej raz do roku, regularne sprawdzanie ciśnienia krwi, kontrola wagi, okresowe badania krwi i obserwacja ewentualnych skutków ubocznych.
Reklama
Kiedy jest możliwa ciąża po odstawieniu antykoncepcji hormonalnej?
Kwestia antykoncepcja hormonalna a przyszła ciąża to kwestia nurtująca wiele kobiet. W gabinetach ginekologicznych często pada pytanie o to, jak szybko po odstawieniu antykoncepcji hormonalnej wróci płodność. Odpowiedź zależy od indywidualnych cech organizmu, bo pierwsza miesiączka może pojawić się w ciągu kilku tygodni, jak i miesięcy po odstawieniu antykoncepcji hormonalnej.
Niektóre kobiety po odstawieniu antykoncepcji mogą zauważyć zaburzenia hormonalne (organizm może potrzebować kilku miesięcy, aby przywrócić naturalną równowagę). U innych z kolei nie będzie żadnych symptomów zmiany, a ciąża pojawi się w następnym cyklu - naprawdę nie ma tu reguły.
Nie należy jednak kierować się obawami - badania wykazują, że stosowanie antykoncepcji hormonalnej nie ma długoterminowego negatywnego wpływu na płodność. Kobiety, które stosowały antykoncepcję hormonalną, mają takie same szanse na zajście w ciążę jak te, które jej nie stosowały.
Warto zawczasu zadbać o poprawę stanu zdrowia - wprowadzenie zbilansowanej diety, regularną aktywność fizyczną, unikanie stresu i substancji szkodliwych, takich jak alkohol i papierosy. Przed rozpoczęciem starań o dziecko warto też wykonać kilka podstawowych badań, aby upewnić się, że organizm jest w optymalnym stanie do zajścia w ciążę:
- badania ogólne: morfologia krwi, poziom cukru we krwi, lipidogram,
- badania hormonalne: poziom hormonów tarczycy (TSH, FT3, FT4), poziom prolaktyny, poziom hormonów płciowych (LH, FSH, estradiol, progesteron),
- badania ginekologiczne: USG narządu rodnego, cytologia, badanie na obecność infekcji (np. chlamydia, gonokoki).
Regularne badania, zdrowy styl życia oraz konsultacje z lekarzem są kluczowe, aby zwiększyć szanse na zdrową ciążę. Antykoncepcja hormonalna, mimo że może powodować tymczasowe opóźnienia w powrocie do płodności, nie ma długoterminowego negatywnego wpływu na zdolność do zajścia w ciążę.
Reklama
Skutki uboczne antykoncepcji hormonalnej. Czy jest szkodliwa?
Wiele pacjentek, które spotkały się z różnymi opiniami w środowisku bliskich i rodziny, powraca do gabinetów ginekologicznych, dopytując czy antykoncepcja hormonalna jest szkodliwa.
Przypominamy, że antykoncepcja hormonalna, choć skuteczna i wygodna, ma swoje wady i może powodować skutki uboczne. Na szczęście te występujące często nie stanowią poważnego zagrożenia dla zdrowia. Szansa na pojawienie się negatywnych skutków antykoncepcji zależy od indywidualnej reakcji organizmu kobiety oraz rodzaju stosowanej metody hormonalnej.
1. Często występujące skutki uboczne obejmują:
- nudności, które ustępują po kilku tygodniach,
- bóle głowy, zazwyczaj łagodne lub umiarkowane,
- przyrost masy ciała, związany z retencją płynów,
- tkliwość piersi, która zazwyczaj ustępuje po kilku miesiącach,
- plamienia między miesiączkami.
2. Rzadziej występujące skutki uboczne:
- zmiany nastroju, depresja, lęk,
- obniżone libido - u niektórych kobiet stosujących antykoncepcję hormonalną występuje wręcz utrata zainteresowania seksem,
- problemy skórne,
- ból jajnika,
- zakrzepica - to rzadkie, ale poważne ryzyko, szczególnie u kobiet palących papierosy, otyłych, powyżej 35 roku życia lub z historią zakrzepów.
3. Bardzo rzadkie skutki uboczne długotrwałego stosowania antykoncepcji hormonalnej to:
- uszkodzenia wątroby, takie jak gruczolaki wątrobowe,
- zwiększone ryzyko raka piersi,
- nadciśnienie, zwłaszcza u kobiet z już istniejącymi problemami z ciśnieniem krwi.
Występowanie i nasilenie skutków ubocznych antykoncepcji hormonalnej jest bardzo indywidualne. Istnieją pewne schorzenia, które wykluczają możliwość stosowania antykoncepcji hormonalnej, dlatego tak ważne jest przeprowadzenie szczegółowego wywiadu medycznego i konsultacja z lekarzem przed rozpoczęciem jej stosowania.
Najważniejszym przeciwskazaniem do stosowania antykoncepcji hormonalnej są choroby układu krążenia: obecna lub przebyta zakrzepica, zatory płucne, zawał serca lub udar mózgu, a także
nadciśnienie tętnicze (szczególnie jeśli jest trudne do kontrolowania) oraz migreny.
Kwestią szczególnie delikatną jest też antykoncepcja hormonalna a rak piersi - obecny lub przebyty w przeszłości powoduje konieczność rezygnacji z tej metody. Również występujący teraz lub w przeszłości rak wątroby czy też endometrium - tak zwane nowotwory hormonozależne wykluczają tę metodę zapobiegania ciąży. Wśród innych schorzeń, które stanowią przeciwskazanie dla antykoncepcji hormonalnej znajduje się marskość i gruczolaki wątroby.
Cukrzyca oraz otyłość nie stanowią przeciwwskazania do stosowania przez kobietę antykoncepcji hormonalnej. U tych pacjentek należy po prostu wybrać dobrać odpowiednią metodę zabezpieczania.
Kwestią kluczową jest konsultowanie z ginekologiem swojego stanu zdrowia i historii medycznej, a także zgłaszanie wszelkich niepokojących objawów.
