Leki antykoncepcyjne

Co to są i jak działają leki antykoncepcyjne?

Bardzo wiele kobiet przynajmniej raz w życiu zetknęła się z lekami antykoncepcyjnymi. Co to takiego?

Są to środki, których głównym zadaniem jest zapobieganie ciąży. Najczęściej stosowane są te w formie tabletek do codziennego zażywania.

Jak działają tabletki antykoncepcyjne? Ich mechanizmy działania są różne, w zależności od substancji czynnej wchodzącej w skład.

W większości leki te wprowadzają zmiany w cyklu menstruacyjnym, uniemożliwiające uwolnienie dojrzałej, gotowej do zapłodnienia komórki jajowej. Mówiąc krótko hamują one owulację, co zawdzięczają zawartym w nich progestagenom, będących syntetycznym odpowiednikiem żeńskiego hormonu - progesteronu.

Czy tabletki antykoncepcyjne działają wyłącznie w ten sposób? Nie - progesteron, oprócz tego, że blokuje procesy owulacyjne, zwiększa gęstość i lepkość śluzu, utrudniając męskim komórkom rozrodczym przemieszczanie się.

Leki antykoncepcyjne mogą mieć nie tylko postać tabletek, ale również:

• plastrów naklejanych na skórę, z których substancja czynna wchłania się do krwiobiegu,
• zastrzyków domięśniowych,
• wkładek, implantów czy pierścieni dopochwowych, z wolno uwalniającymi się hormonami.

Na co stosuje się środki antykoncepcyjne?

Powszechnie wiadomo, że główną funkcją antykoncepcji jest zapobieganie ciąży, jednak niekiedy środki takie stosuje się w innych celach.

Jakich? Po co są tabletki antykoncepcyjne i na co pomagają, kiedy nie chodzi o ochronę przed niechcianym zapłodnieniem?

• Na uregulowanie okresu. Rozregulowany cykl objawia się przede wszystkim miesiączkami pojawiającymi się w krótszych lub dłuższych odstępach czasu niż standardowe 28 dni; miesiączki mogą też trwać krócej lub dłużej niż ma to miejsce w prawidłowo działającym układzie rozrodczym. Zaburzenia cyklu często są przyczyną dyskomfortu, a także utrudniają zajście w ciążę. Paradoksalnie więc niekiedy antykoncepcja może pomóc rozwiązać problemy z zapłodnieniem. Przyjmowanie tabletek reguluje cykl, efekt czasem utrzymuje się także po ich odstawieniu, ułatwiając wówczas zajście w ciążę.
• Na trądzik. Zaburzenia gospodarki hormonalnej często objawiają się zmianami trądzikowymi na skórze. Ropne krostki i towarzyszący im stan zapalny niekiedy trudno wyleczyć jedynie lekami o działaniu miejscowym i konieczne jest zastosowanie terapii hormonalnej. Tu z pomocą przyjść mogą tabletki antykoncepcyjne wyrównujące poziom niektórych hormonów.
• Na mięśniaki macicy. Mięśniaki to często występująca u kobiet w wieku okołomenopauzalnym, łagodna zmiana, którą jednak należy zawsze leczyć. Z reguły jest to leczenie zabiegowe, jednak tabletki antykoncepcyjne zalecane są niekiedy, by zmniejszyć ryzyko nawrotów mięśniaków.
• Na menopauzę. Niektóre objawy, takie jak nieregularne miesiączki, plamienia śródcykliczne czy uderzenia gorąca, mogą być łagodzone za pomocą środków antykoncepcyjnych. Zawarte w nich hormony regulują niekiedy gospodarkę kobiecego organizmu, dzięki czemu niwelują przykre objawy okresu „przekwitania”.

Rodzaje leków antykoncepcyjnych – jaki jest podział?

Wszystkie rodzaje tabletek i leków antykoncepcyjnych ujęte są w Klasyfikacji ATC. Grupa G – Układ moczowo-płciowy i hormony płciowe podzielona jest na kilka podgrup, z czego jedna to G03 – Hormony płciowe i leki regulujące czynność układu płciowego, a w niej wyróżnione są „hormonalne leki antykoncepcyjne do stosowania ogólnego” oznaczone symbolem G03A.

Wśród leków tych wymienione są:

• G03AA - Preparaty zawierające progestageny i estrogeny w stałych proporcjach
• G03AB - Sekwencyjne preparaty progestagenów i estrogenów
• G03AC - Progestageny
• G03AD - Preparaty stosowane w antykoncepcji postkoitalnej

Preparaty złożone, w których skład wchodzą zarówno progestageny jak i estrogeny, popularnie nazywa się tabletkami antykoncepcyjnymi dwuskładnikowymi.

Są one powszechnie stosowane ze względu na wysoką skuteczność i niejako podwójny mechanizm działania:

• hamują owulację, dzięki czemu nie dochodzi do uwolnienia dojrzałej komórki jajowej, gotowej do zapłodnienia,
• wywołują zmiany w obrębie endometrium, uniemożliwiając macicy przyjęcie komórki jajowej.

Preparaty te dzielą się ponadto na:

• jednofazowe - tabletki antykoncepcyjne, w których zawartość hormonów jest jednakowa (nie ma więc znaczenia, która tabletka w którym momencie cyklu zostanie przyjęta),
• dwufazowe i trójfazowe – tabletki z jednego opakowania zawierają różne dawki hormonów, dlatego ważna jest odpowiednia kolejność ich przyjmowania.

Najnowsze leki antykoncepcyjne mają zminimalizowaną zawartość hormonów, by ich stosowanie było jak najbardziej bezpieczne i nie obciążające dla organizmu.

Jednoskładnikowe tabletki antykoncepcyjne zawierają natomiast tylko progestageny hamujące owulację. Są one przede wszystkim dedykowane matkom karmiącym oraz kobietom, które z innego powodu nie mogą lub nie chcą przyjmować estrogenów.

Skutki uboczne stosowania tabletek antykoncepcyjnych

Czy tabletki antykoncepcyjne są bezpieczne? Środki zapobiegające ciąży dostępne są tylko na receptę, więc ich stosowanie wymaga zawsze konsultacji z lekarzem.

Specjalista, na podstawie wywiadu z pacjentką i ewentualnych badań, zaleca preparaty najbardziej odpowiednie i bezpieczne.

Należy jednak pamiętać, że antykoncepcja, podobnie jak stosowanie wszelkich innych leków, nie jest zupełnie wolna od efektów niepożądanych.

Po jakim czasie zauważyć można skutki uboczne przyjmowania tabletek antykoncepcyjnych? Niekiedy występują one już w pierwszym cyklu stosowania, innym razem pojawiają się po dłuższym czasie.

Wiele zależy od organizmu pacjentki i jego indywidualnej reakcji na dany preparat. Najczęściej występujące skutki uboczne przyjmowania leków antykoncepcyjnych to:

• wzrost lub spadek masy ciała - kiedyś związek między tabletkami antykoncepcyjnymi, a tyciem był częściej zauważalny; nowoczesne środki rzadziej przyczyniają się do niekontrolowanego przybierania dodatkowych kilogramów; zdarza się też, że antykoncepcja powoduje chudnięcie, jednak spadek masy ciała należy zawsze zgłosić lekarzowi,
• trądzik - wyżej zostało wspomniane, że leki antykoncepcyjne mogą być stosowane w leczeniu trądziku, jednak zmiany skórne bywają także przez nie wywoływane; jest to wynik zaburzeń gospodarki hormonalnej organizmu wywoływanych przyjmowanymi preparatami; wystąpienie takich objawów powinno prowadzić do zmiany przyjmowanych leków,
• zaburzenia nastroju – zmiany hormonalne zachodzące w organizmie na skutek stosowania antykoncepcji mogą znacząco wpływać na psychiczne samopoczucie pacjentki, wywołując u niej huśtawki nastrojów, płaczliwość, nerwowość itp.,
• zaburzenia cyklu miesiączkowego – tu sprawa wygląda podobnie, jak w przypadku trądziku – raz tabletki antykoncepcyjne mogą skutecznie regulować cykl, innym razem mogą prowadzić do krwawień śródcyklicznych, a nawet braku okresu,
• wypadanie włosów - podobnie jak trądzik i zaburzenia cyklu, może być ono hamowane lub wzmagane przez środki hormonalne zapobiegające ciąży; zdarza się, że gdy wypadanie włosów jest hamowane przez tabletki antykoncepcyjne, wzmaga się później jako skutek uboczny po ich odstawieniu,
• zakrzepica żylna - jest jednym z najgroźniejszych powikłań występujących po stosowaniu leków antykoncepcyjnych; jej związek z zażywaniem tego rodzaju środków nie jest do końca wyjaśniony, jednak wiadomo, że kobiety stosujące antykoncepcję są kilkukrotnie bardziej narażone na zachorowanie niż inne pacjentki; czynnikiem dodatkowo zwiększającym ryzyko wystąpienia zakrzepicy jest palenie papierosów, a więc o nałogu zawsze trzeba poinformować lekarza przepisującego tabletki lub inne środki hormonalne.

Kiedy skuteczność leków antykoncepcyjnych może być obniżona?

Podobnie jak wszystkie farmaceutyki, tak i środki zapobiegające ciąży mogą wchodzić w interakcje z innymi lekami oraz niektórymi produktami spożywczymi.

Wchłanianie hormonów może być również osłabione przez biegunkę, a w szczególności jej ostrą postać, ponieważ tabletka bywa wówczas wydalana, zanim zdąży rozłożyć się w układzie pokarmowym.

Interakcje środków antykoncepcyjnych z innymi lekami

Jakie leki osłabiają działanie tabletek antykoncepcyjnych? Równoczesne stosowanie różnego rodzaju leków powinno być zawsze konsultowane z lekarzem.

Niektóre środki przyjmowane razem osłabiają swoje działanie, zanadto je wzmagają lub powodują występowanie efektów niepożądanych.

Wiele pacjentek więc zastanawia się nad związkiem między tabletkami antykoncepcyjnymi a:

• lekami na serce - ponieważ stosowanie antykoncepcji może negatywnie wpływać na pracę układu krążenia, o leczeniu kardiologicznym należy zawsze poinformować ginekologa (lub lekarza rodzinnego) przepisującego środki zapobiegające ciąży,
• lekami przeciwzakrzepowymi - ponieważ środki antykoncepcyjne zwiększają zdolność płytek krwi do agregacji, a tym samym podwyższają ryzyko powstawania zakrzepów, mogą negatywnie wpływać na skuteczność leków przeciwzakrzepowych,
• lekami na alergię - nie udowodniono dotąd wpływu leków przeciwhistaminowych na skuteczność środków antykoncepcyjnych, jednak ich łączenie należy zawsze skonsultować z lekarzem,
• lekami przeciwdepresyjnymi - ponieważ antykoncepcja hormonalna może negatywnie wpływać na psychiczne samopoczucie, tym samym może obniżać działanie antydepresantów, a wśród nich leków SSRI, o zdiagnozowanej depresji lub innych zaburzeniach o podłożu psychicznym należy zawsze poinformować lekarza przepisującego tabletki antykoncepcyjne lub inne środki wpływające na gospodarkę hormonalną organizmu,
• lekami przeciwbólowymi - przyjmowanie w dawkach terapeutycznych leków przeciwbólowych dostępnych w aptekach bez recepty nie powinno mieć wpływu na skuteczność środków zapobiegających ciąży, natomiast podczas stosowania silnych leków na receptę najlepiej poinformować lekarza o równoczesnym przyjmowaniu antykoncepcji,
• lekami przeciwgrzybiczymi - niektóre środki tego rodzaju mogą wchodzić w interakcję ze środkami antykoncepcyjnymi i wpływać na ich działanie, dlatego należy zawsze zapytać o to lekarza przepisującego leki; przyjmowanie środków zapobiegających ciąży obniża niekiedy odporność na chorobotwórcze działanie grzybów, dlatego kobiety je stosujące są bardziej narażone na infekcje intymne; o związek między lekami na grzybicę pochwy, a tabletkami antykoncepcyjnymi najlepiej zapytać lekarza prowadzącego,
• lekami na przeziębienie - mówi się nieraz, że witamina C może obniżać skuteczność środków chroniących przed ciążą, jednak przyjmowana w odpowiednich dawkach nie powinna mieć wpływu na ich działanie, podobnie jak inne leki stosowane przy objawach przeziębienia,
• szczepieniem - przed każdym szczepieniem należy poinformować personel medyczny o innych lekach przyjmowanych w czasie około-szczepiennym.

Spis leków antykoncepcyjnych na receptę

Nazw tabletek antykoncepcyjnych i innych leków zapobiegających zapłodnieniu, dostępnych w aptekach jest bardzo wiele. Pełen ich wykaz znaleźć można w Internecie, ale o doborze odpowiednich środków i tak zawsze powinien decydować lekarz ginekolog, na podstawie pełnego obrazu klinicznego pacjentki.

Czy lekarz rodzinny może wypisać receptę na leki antykoncepcyjne? Teoretycznie ma on taką możliwość, jednak wielu lekarzy POZ niechętnie wypisuje takie recepty.

Dlaczego? Ponieważ długotrwałe stosowanie antykoncepcji powinno odbywać się pod okiem specjalisty ginekologa, który wykonuje odpowiednie badania, mające na celu monitorowanie wpływu przyjmowanych środków na ogólny stan zdrowia i zdrowie układu rodnego.

Recepta na leki antykoncepcyjne standardowo ważna jest miesiąc, chyba że lekarz przedłuży jej ważność.

Jednorazowo można mieć przepisane środki maksymalnie na okres pół roku, przy czym większość środków sprzedawana jest w opakowaniach po 28 tabletek, czyli wystarczających na jeden cykl menstruacyjny. Jaka jest cena leków?

Zależy to od ich rodzaju i firmy, która je produkuje, jednak zwykle zapłacić trzeba około 30-40 zł za opakowanie.

Czy leki antykoncepcyjne są refundowane? Istnieje lista preparatów hormonalnych (również tych zapobiegających ciąży) objętych częściową refundacją NFZ-u. Aby z niej jednak skorzystać, trzeba być ubezpieczonym, a recepta nie może być wypisana podczas wizyty prywatnej.

Czy istnieją leki antykoncepcyjne bez recepty? Nie. Środki tego rodzaju kupić można wyłącznie z przepisu lekarza.

Wybór właściwego preparatu, dokonywany przez lekarza specjalistę, powinien być oparty o szczegółowy wywiad z pacjentką.

Ginekolog może pytać o długość cyklu, jego regularność, obfitość krwawień, historię chorób układu rodnego i ogólny stan zdrowia. Zatajenie jakichkolwiek informacji prowadzące do niewłaściwego stosowania antykoncepcji może nieść poważne konsekwencje zdrowotne.

Bibliografia:

• A. Stelmaszyk, J. Domagała, M. Dworacka, Znaczenie składu hormonalnych środków antykoncepcyjnych dla ich skuteczności i tolerancji, w: Forum Medycyny Rodzinnej 2017, tom 11, nr 3, 121–128
• A. Konieczna, M. Czapiewska, J. Krysiński, Postacie leków antykoncepcyjnych, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, https://www.ptfarm.pl/wydawnictwa/czasopisma/farmacja-polska/103/-/28783 [17.09.2022]
• Antykoncepcja awaryjna. Wytyczne postępowania klinicznego dla lekarzy położników i ginekologów, w: Ginekologia po dyplomie, lipiec 2010 https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/013/095/original/65-71.pdf?1472472572 [17.09.2022]
• T. Tulandi, N. AL.-Asmari, Mięśniaki macicy - farmakologiczne metody leczenia, w: Ginekologia po Dyplomie, 2015/03 https://podyplomie.pl/ginekologia/18446,miesniaki-macicy-farmakologiczne-metody-leczenia [17.09.2022]
• M. Frołow, Antykoncepcja hormonalna a zakrzepica żylna, źródło: Medycyna Praktyczna dla Pacjentów https://www.mp.pl/pacjent/zakrzepica/wszystkoozakrzepicy/zakrzepicazylna/73875,antykoncepcja-hormonalna-a-zakrzepica-zylna [17.09.2022]