Leki na kaszel

Czym są i jak działają leki na kaszel?

Pod nazwą leki na kaszel kryje się szeroki wachlarz środków pomagających zwalczać tę dokuczliwą dolegliwość. Współczesna farmakologia zna bardzo wiele leków przeciwkaszlowych, spośród których część dostępna jest bez recepty, a część wyłącznie z przepisu lekarza.

Dlaczego tak się dzieje? Wiele zależy od tego, jaka substancja czynna zawarta jest w preparacie oraz jakie jest jej stężenie. Niektóre środki wykazują na tyle silne działanie, że muszą być przyjmowane po konsultacji ze specjalistą i zgodnie z jego zaleceniami.

Lek na kaszel przeważnie stosowany jest przy infekcji dróg oddechowych. Kaszel jest niezależną od człowieka, mimowolną reakcją na podrażnienie ich błony śluzowej, mający na celu ich oczyszczenie – zarówno z pochodzących ze środowiska zewnętrznego zanieczyszczeń, jak i produkowanej przez organizm wydzieliny.

Lekarstwo ma zadanie albo ułatwiać to oczyszczanie, albo hamować sam odruch kaszlu. Kiedy przyczyną dolegliwości jest stan zapalny, niekiedy konieczne jest stosowanie antybiotyku.

Niektóre preparaty na kaszel zawierają substancje uzależniające, takie jak dekstrometorfan, bromowodorek czy pseudoefedrynę. Ich wpływ na organizm może być zgubny, jeśli przyjmowane są w zbyt dużych dawkach lub przez zbyt długi okres czasu.

To dlatego przed ich zastosowaniem najlepiej poradzić się lekarza lub - w przypadku środków dostępnych bez recepty - przynajmniej dokładnie zapoznać się z zaleceniami producenta.

Warto zaznajomić się także z ich interakcją z innymi lekami, ponieważ rzadko przyjmowane są same. Przeważnie kaszel towarzyszy innym objawom infekcji,  a wówczas często zażywa się leki na kaszel i gardło, na gorączkę, katar czy bóle mięśni.

Rodzaje i podział leków przeciwkaszlowych

Leki na kaszel ujęte są w klasyfikacji ATC jako podgrupa leków działających na układ oddechowy oznaczonych literą R. Wśród nich wyróżnia się R05 – Preparaty przeciwko kaszlowi i przeziębieniom, podzielone na:

• R05C - Leki wykrztuśne, z wyłączeniem preparatów złożonych zawierających leki przeciwkaszlowe:
  • R05CA - Leki wykrztuśne (Gwajafenezyna);
  • R05CB - Mukolityki (Acetylocysteina, Ambroksol, Bromoheksyna, Dornaza alfa, Erdosteina, Karbocysteina, Mesna);
• R05D - Leki przeciwkaszlowe, z wyłączeniem preparatów złożonych zawierających leki wykrztuśne:
  • R05DA - Alkaloidy opium i ich pochodne (Dektrometorfan, Kodeina);
  • R05DB - Inne leki przeciwkaszlowe (Butamirat, Lewodropropizyna);
• R05F - Preparaty złożone zawierające leki przeciwkaszlowe i wykrztuśne:
  • Preparaty złożone zawierające alkaloidy opium i leki wykrztuśne;
  • Preparaty złożone zawierające inne leki przeciwkaszlowe i wykrztuśne.

Podziału leków na kaszel dokonuje się zatem głównie na podstawie mechanizmów ich działania i wyróżnia leki o właściwościach przeciwkaszlowych, wykrztuśnych i złożonych (przeciwkaszlowych i wykrztuśnych jednocześnie).

Jakie są leki na kaszel?

Leki o działaniu przeciwkaszlowym dostępne są w różnych formach. Najczęściej stosowane to:

• syrop na kaszel - zarówno dla dorosłych, jak i dzieci,
• tabletki na kaszel,
• leki do inhalacji.

Syropy na kaszel zawierają rozmaite substancje, w różnych stężeniach. Niektóre z nich dostępne są bez recepty, np.:

• Levopront - zawiera lewodropropizynę, ma działanie przeciwkaszlowe, przeciwuczuleniowe i niweluje skurcz oskrzeli, zalecany przy suchym kaszlu nieproduktywnym;
• Supremin - zawiera cytrynian butamiratu, ośrodkowo hamuje odruch kaszlu, obwodowo nieco rozszerza oskrzela, ułatwiając oddychanie, zalecany na kaszel suchy;
• Natussic - również z cytrynianem butamiratu, lek przeciwkaszlowy o działaniu ośrodkowym, zalecany do objawowego leczenia kaszlu różnego pochodzenia;
• Envil kaszel - na bazie ambroksolu, działa wykrztuśnie i mukolitycznie (rozrzedza wydzielinę, ułatwiając jej odkrztuszanie), występuje także w wersji „junior” – dla dzieci;
• Mucosolvan - także zawiera ambroksol, zalecany jako lekarstwo na kaszel mokry o działaniu mukolitycznym;
• Flegamina - zawiera bromoheksynę, działa mukolitycznie;
• Thiocodin - lek na kaszel z kodeiną i sulfogwajakolem, dostępny bez recepty, o skojarzonym działaniu – przeciwkaszlowym i wykrztuśnym.

Syropy na kaszel na receptę to np.:

• Pecto Drill - zawiera karbocysteinę, zmniejsza lepkość i gęstość wydzieliny w drogach oddechowych, ułatwia odkrztuszanie, zalecany przy kaszlu mokrym, dostępny też w formie pastylek na kaszel do ssania;
• Mukolina - również na bazie karbocysteiny, działa podobnie jak Pecto Drill.

Popularne leki na kaszel w tabletkach to np.:

• ACC - zawiera acetylocysteinę, rozrzedza wydzielinę i ułatwia jej odkrztuszanie;
• Acodin - zawiera dekstrometorfan, wykazuje ośrodkowe działanie przeciwkaszlowe, zalecany przy kaszlu suchym różnego pochodzenia,
• Ambrosol Teva - substancja czynna to ambroksol, działa więc mukolitycznie w kaszlu mokrym;
• Deflegmin - również na basie ambroksolu;
• Fluimucil - tabletki musujące do rozpuszczania w wodzie, zawierające acetylocysteinę, dostępny również w postaci saszetek z proszkiem.

Leki wziewne na kaszel mają postać maści, z których uwalniają się olejki eteryczne lub płynów do inhalacji. Maści zawierają głównie wyciągi roślinne i ziołowe (mięta, eukaliptus, drzewo herbaciane), udrożniające drogi oddechowe i działające kojąco na ich błonę śluzową.

Leki na kaszel do inhalacji lub nebulizacji zawierają natomiast różne substancje mukolityczne lub przeciwkaszlowe.

Przykłady takich środków:

• Mucosolvan - zawiera chlowodorek ambroksolu, stymuluje odruch kaszlowy i rozrzedza wydzielinę, wspomagając oczyszczanie dróg oddechowych;
• Nebbud - zwiera budezonid, jest steroidowym lekiem przeciwzapalnym;
• Nebu Dose - hipertoniczny roztwór chlorku sodu, nawilża błonę śluzową dróg oddechowych, przyspiesza jej regenerację, dostępny bez recepty.

Najlepiej, gdy o tym jakie leki na kaszel stosować, decyduje lekarz. Nieprawidłowe zastosowanie może tylko pogłębić problem i nasilić uporczywe dolegliwości, prowadząc do podrażnienia dróg oddechowych i spowalniając rekonwalescencję.

Leki przeciwkaszlowe na konkretne rodzaje kaszlu

Ogólnie rzecz biorąc, wszystkie leki na kaszel podzielić można na leki na kaszel suchy oraz leki na kaszel mokry. Ten pierwszy nazywany jest też kaszlem bezproduktywnym, ponieważ nie towarzyszy mu odkrztuszanie wydzieliny i oczyszczanie z niej dróg oddechowych.

Przy nim stosuje się więc środki hamujące odruch kaszlu oraz  - ewentualnie - nawilżające śluzówkę.

Przy kaszlu mokrym najważniejsze jest działanie mukolityczne, czyli rozrzedzanie zalegającej wydzieliny i tym samym – ułatwienie jej odkrztuszania. Wśród tych dwóch podstawowych rodzajów wyróżnić można jednak kilka „węższych” typów kaszlu.

Różne zatem leki zaleca się na:

• kaszel palacza - najlepiej działają środki nawilżające podrażnioną paleniem błonę śluzową, wspierające jej regenerację i ułatwiające odkrztuszanie gromadzonej wydzieliny. Pomóc zatem mogą leki mukolityczne czy inhalacje nawilżające, np. z soli fizjologicznej czy hipertonicznych roztworów chlorku wodoru;
• kaszel krtaniowy - jest to charakterystyczny, męczący, szczekający kaszel, towarzyszący zapaleniu krtani. Kiedy towarzyszą mu duszności, zaleca się stosowanie steroidowych leków na kaszel do nebulizacji. Kiedy stan zapalny jest rozwinięty, niekiedy niezbędne okazuje się przyjmowanie antybiotyków;
• kaszel zatokowy - wywołuje go wydzielina produkowana w zatokach i spływająca po tylnej ścianie gardła, podrażniająca jego śluzówkę. Kaszel taki ma postać suchych, uporczywych napadów, nasilających się nocą. Niekiedy zaleca się przy nim stosowanie leków przeciwkaszlowych, np. z kodeiną. Ich przyjmowanie uzupełnia terapię mającą na celu usunięcie przyczyny, czyli stanu zapalnego w zatokach;
• kaszel astmatyczny - suchy, uporczywy kaszel o charakterze przewlekłym najczęściej leczy się środkami do inhalacji i nebulizacji. Leki steroidowe obkurczają błonę śluzową oskrzeli, zwiększając ich pojemność i ułatwiając oddychanie. Należy pamiętać, że długotrwałe stosowanie leków na kaszel może nieść negatywne skutki dla organizmu, dlatego leki na kaszel przewlekły należy stosować zawsze zgodnie z zaleceniami lekarza;
• kaszel i chrypkę - chrypka towarzyszy zwykle uporczywemu kaszlowi suchemu, który podrażnia błonę śluzową i wywołuje jej uszkodzenia. W takiej sytuacji konieczne jest głębokie nawilżenie śluzówki i dostarczenie jej substancji przyspieszających regenerację. Sprawdzić mogą się preparaty ziołowe, np. z prawoślazem czy porostem islandzkim. Należy jednak pamiętać, że chrypkę o nieznanej przyczynie lub utrzymującej się dłużej niż kilka dni należy skonsultować z lekarzem.

Leki wykrztuśne na kaszel

Przy kaszlu mokrym, czyli produktywnym - oczyszczającym drogi oddechowe z zalegającej w nich flegmy, stosuje się leki wykrztuśne i rozrzedzające wydzielinę, czyli mukolityki.

Niektóre z nich dostępne są bez recepty, np. Fluimucil czy Flegamina, inne zaś, jak Pecto Drill czy Mukolina - wyłącznie na receptę. Podział ten zależy przede wszystkim od zawartej w preparatach substancji czynnej.

Leki wykrztuśne stymulują układ oddechowy do odkrztuszania i stosowane są najczęściej przy stanach zapalnych zlokalizowanych w drogach oddechowych. Zapalenie objawia się nadprodukcją gęstej, lepkiej wydzieliny oblepiającej błonę śluzową, będącej środowiskiem sprzyjającym namnażaniu się chorobotwórczych drobnoustrojów. To dlatego jej wydalanie jest niezwykle ważne, by zniwelować dokuczliwe objawy.

Działanie leków wykrztuśnych stymulujące do odkasływania flegmy sprawia, że środki takie należy odpowiednio stosować. Nie powinno się przyjmować ich w godzinach wieczornych, ponieważ mogą przyczyniać się do napadów kaszlu w nocy, przerywających spokojny sen.

Ważne też jest ich dawkowanie, które najlepiej skonsultować z lekarzem, ewentualnie - dobrać samemu, zgodnie z zaleceniami producenta, jeśli preparat jest dostępny bez recepty.

Lista typowych leków wykrztuśnych nie jest długa. Jedyną substancją o takich właściwościach, ujętą w klasyfikacji leków ATC jest gwajafenezyna, która po podaniu doustnym wchłania się z przewodu pokarmowego i trafia do dróg oddechowych.

Potocznie jednak lekami wykrztuśnymi określa się także leki mukolityczne, a substancji rozrzedzających wydzielinę jest już więcej. Zawarte są one w lekach o różnej formie:

• tabletek lub kapsułek do połykania (np. Ambroksol Hasco),
• tabletek do ssania (np. Herbapect),
• tabletek musujących do rozpuszczania w wodzie (np. Fluimucil),
• saszetek z proszkiem (również Fluimucil),
• proszku do sporządzania zawiesiny (np. Erdomed),
• syropu (np. Pecto Drill),
• płynu do nebulizacji (np. Mucosolvan).

Najlepiej, kiedy o zastosowaniu konkretnego leku zdecyduje lekarz. Specjalista powinien na podstawie badania i wywiadu z pacjentem rozpoznać rodzaj kaszlu oraz jego podłoże i dobrać odpowiednie środki niwelujące dokuczliwe objawy, a przy tym wspomagające leczenie ich przyczyny.

Bibliografia:

• A. Zejc, Chemia leków – Podręcznik dla studentów farmacji i farmaceutów, Wydawnictwo Lekarskie PZWL,  Warszawa 2008
• R. Krenke, J. Chorostowska-Wynimko, M. Dąbrowska, P. Bieńkowski, M. Arcimowicz, E. M. Grabczak, A. Mastalerz-Migas, Postępowanie w kaszlu u osób dorosłych – rekomendacje dla lekarzy rodzinnych, w: Lekarz POZ 6/2018 https://ptmr.info.pl/wp-content/uploads/2020/09/Postepowanie-w-kaszlu-u-osob-doroslych-%E2%80%93-rekomendacje-dla-lekarzy-rodzinnych-2018.pdf [18.07.2022]
• P. Niewiński, Leki układu oddechowego – wykrztuśne, przeciwkaszlowe, stosowane w terapii astmy, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu https://www.umed.wroc.pl/sites/default/files/struktura/farmacja/farmakologia/IIDietetyka_Leki_ukl_oddech.pdf [18.07.2022]
• M. Jędrzejek, D. Pokorna-Kałwak, A. Mastalerz-Migas, Praktyczne zastosowanie leków mukoaktywnych, w: Lekarz POZ 1/2020
• S. From, Miejsce acetylocysteiny w leczeniu kaszlu u dzieci i dorosłych, w: Lekarz POZ 1/2017