Leki immunosupresyjne

Co to są leki immunosupresyjne?

Układ odpornościowy pełni w organizmie niezwykle ważną funkcję obronną. Chroni pozostałe układy i tkanki przed różnymi szkodliwymi czynnikami, w tym bakteriami, wirusami i toksynami. Zdarzają się jednak sytuacje, w których praca układu immunologicznego działa na niekorzyść organizmu i należy ją hamować lub osłabiać.

Dzieje się tak m. in. w przypadku przeszczepów. Procesy odpornościowe próbują zwalczać przeszczepiony organ jako wrogi, bo pochodzący z zewnątrz. Wówczas konieczne jest zastosowanie leków immunosupresyjnych. Co to takiego?

Z definicji są to właśnie substancje osłabiające działanie układu odpornościowego. Stosowane są nie tylko po przeszczepach, ale też niekiedy przy silnych reakcjach alergicznych oraz przy chorobach autoimmunologicznych, w których układ odpornościowy zaczyna traktować komórki własne organizmu, jako obce i wrogie.

Jakie to są leki? Są to środki o silnym, specjalistycznym działaniu, dostępne wyłącznie na receptę, ponieważ stosowane niezgodnie z przeznaczeniem mogą wywołać wiele zdrowotnych szkód.

Jak działają leki immunosupresyjne?

Mianem immunosupresji określa się stan, w którym odpowiedź immunologiczna organizmu zostaje zablokowana lub osłabiona. Lek immunosupresyjny to zatem środek, który do takiej sytuacji doprowadza.

Mechanizm działania może być w ich przypadku odmienny, dlatego wyróżnia się kilka grup tego rodzaju leków. Jednak niezależnie od typu farmaceutyku, efekt zawsze ma polegać na osłabieniu pracy systemu odpornościowego, kiedy sytuację korzystną dla organizmu traktuje on jako wrogą.

Ze względu na działanie leków immunosupresyjnych, wyróżnia się ich trzy podstawowe grupy:

• leki hamujące produkcję białek biorących udział w aktywacji komórek immunologicznych, (glikokortykosteroidy, inhibitory kalcyneuryny, inhibitory TOR),
• leki hamujące podziały komórkowe (azatiopryna, mykofenolan mofetylu, sól sodowa kwasu mykofenolowego),
• przeciwciała poliklonalne i monoklonalne.

Podczas stosowania leków każdej z grup procesy odpornościowe zostają osłabione, dzięki czemu zwalczanie przeszczepionych tkanek lub komórek własnych (w przypadku chorób autoimmunologicznych) zostaje utrudnione i spowolnione.

Podział leków immunosupresyjnych

Klasyfikacja leków ATC obejmuje grupę „Leków przeciwnowotworowych i immunomodulujących” oznaczonych literą L. Wśród nich znajduje się podgrupa L04 – „Leki immunosupresyjne” podzielona na podgrupy:

• L04AA – Wybiórcze leki immunosupresyjne,
• L04AB – Inhibitory TNF-a,
• L04AC – Inhibitory interleukiny,
• L04AD – Inhibitory kalcyneuryny,
• L04AX – Inne leki immunosupresyjne.

Podział leków immunosupresyjnych znajdujących się na liście warunkują mechanizmy ich działania.

Czy wśród leków selektywnych i inhibitorów znajdują się środki dostępne bez recepty? Leki osłabiające odporność stosuje się w bardzo konkretnych sytuacjach medycznych, a ich przyjmowanie musi odbywać się w sposób ściśle określony przez lekarza.

Preparaty te są więc z reguły dostępne wyłącznie na receptę, a ich dawkowanie i sposób stosowania należy zawsze konsultować ze specjalistą. Branie tego rodzaju leków na własną rękę grozi bardzo poważnymi konsekwencjami.

Nowe leki immunosupresyjne wywołują mniej skutków ubocznych, mimo to każda immunomodulacja może organizmowi bardzo zaszkodzić, jeśli jest prowadzona w niewłaściwy sposób.

Czy istnieją naturalne leki tego rodzaju? Trudno mówić o immunosupresji naturalnymi metodami, jednak prowadzono badania nad naturalną metodą komórkową z wykorzystaniem limfocytów regulatorowych [W poszukiwaniu naturalnej immunosupresji, Nauka w Polsce, Ministerstwo Edukacji i Nauki,​ https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C383580%2Cw-poszukiwaniu-naturalnej-immunosupresji.html [17.06.2022]].

Zastosowanie leków immunosupresyjnych – na co pomagają?

Leki immunosupresyjne najbardziej znane są ze swojego zastosowania po przeszczepach (nerki, wątroby czy szpiku kostnego). Rzeczywiście pomagają one wówczas organizmowi przyjąć przeszczepiony organ, osłabiając niszczenie obcych komórek.

Nie jest to jednak jedyne możliwe zastosowanie takich leków. W jakich jeszcze chorobach i sytuacjach podaje się leki immunosupresyjne?

• W dermatologii – głównie przy łuszczycy i atopowym zapaleniu skóry (AZS) – przy schorzeniach takich procesy odpornościowe mogą zaostrzać stan zapalny, dlatego czasem podaje się na nie leki wygłuszające reakcję immunologiczną.
• Przy chorobach tarczycy (np. chorobie Hashimoto) – leki immunosupresyjne nie leczą schorzenia, ale niekiedy stosuje się je do łagodzenia objawów.
• W chorobach autoimmunologicznych – leki tego rodzaju są powszechnie stosowane, ponieważ choroby te polegają na niszczeniu przez układ odpornościowy komórek własnych organizmu, branych błędnie za wrogie. Przykładami takich chorób są wspomniane już łuszczyca i choroba Hashimoto, a także wrzodziejące zapalenie jelita grubego, reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) czy stwardnienie rozsiane (SM).
• Przy alergiach – w silnych reakcjach uczuleniowych stosuje się głównie glikokortykosteroidy o działaniu immunosupresyjnym.

Skutki uboczne przyjmowania leków immunosupresyjnych

Czy leki immunosupresyjne wywołują działania niepożądane? Podobnie, jak wiele silnych, specjalistycznych leków, ich przyjmowanie nie jest wolne od skutków ubocznych. Szczególną ostrożność należy zachować np. przy:

• nowotworach - ponieważ takie leki osłabiają działanie układu odpornościowego niszczącego komórki nowotworowe, a tym samym zwiększają ryzyko raka - jego powstawania lub rozwoju;
• HIV - wirus ten wpływa negatywnie na pracę układu immunologicznego, dlatego dodatkowe osłabianie go lekami może nieść za sobą poważne konsekwencje;
• wszelkich infekcjach, a nawet przeziębieniu czy koronawirusie - osłabienie reakcji odpornościowej zwiększa ryzyko powstawania i rozwoju i ciężkiego przebiegu infekcji, ponieważ organizm gorzej sobie z nimi radzi.

Leki immunosupresyjne mogą działać niekorzystnie nie tylko przy chorobach. Pacjenci obawiają się również o związek między nimi a:

• płodnością - osoby starające się o dziecko powinny odstawić niektóre leki ze względu na utrudnione zajście w ciążę lub możliwe uszkodzenie płodu. Dlatego w przypadku terapii immunosupresyjnej o planowanej ciąży należy koniecznie poinformować lekarza;
• szczepieniem - przyjmowanie tego rodzaju środków może być przeciwwskazaniem do szczepienia (w tym szczepienia na covid);
• tyciem - leki immunomodulujące nie powinny wywoływać zwiększenia masy ciała, dlatego w przypadku takiego objawu warto skonsultować się z lekarzem;
• alkoholem - w wyniku interakcji leków immunosupresyjnych z napojami alkoholowymi może dojść do powikłań neurologicznych (np. zaburzeń widzenia);
• sterydami - o przyjmowaniu wszelkich innych leków podczas terapii immunosupresyjnej powinien decydować lekarz.

W przypadku złego samopoczucia po zażywaniu leków obniżających odporność należy zawsze skonsultować się ze specjalistą.

Przykłady leków immunosupresyjnych – nazwy preparatów

Lista leków immunosupresyjnych stosowanych w Polsce jest długa, a o wyborze konkretnego środka powinien zawsze decydować lekarz. Przykłady często stosowanych immunosupresantów to:

• Cyklosporyna - substancja organiczna osłabiająca procesy odpornościowe, stosowana przeważnie po przeszczepach,
• Metex - substancja cytostatyczna o działaniu przeciwnowotworowym i immunomodulującym, zawiera metotreksat (methotrexate),
• Encorton - zawiera prednizon, czyli glikokortykosteroid, stosowany przy ciężkich alergiach i niektórych chorobach autoimmunologicznych,
• Sulfasalazyna - lek o działaniu immunosupresyjnym i przeciwzapalnym,
• Plaquenil - zawiera hydroksychlorochinę – substancję zmniejszającą stan zapalny w chorobach autoimmunologicznych,
• Tysabri - selektywny lek immunosupresyjny, stosowany np. w stwardnieniu rozsianym,
• Arechin - lek na malarię, wykazujący także działanie osłabiające procesy odpornościowe,
• Tecfidera - zawiera fumaran dimetyku, stosowany przy SM,
• Imuran - zawiera azatiprynę – substancję o silnym działaniu immunosupresyjnym i cytostatycznym,
• Prograf - lek z grupy inhibitorów kalcyneuryny,
• Betaferon - lek immunomodulacyjny, stosowany przy SM.

Nazwy leków immunosupresyjnych można znaleźć w Klasyfikacji leków ATC, jednak w terapii należy stosować środki zalecone przez lekarza. Ich niewłaściwy dobór może być groźny dla zdrowia.

Ceny leków immunosupresyjnych

Leki immunosupresyjne jako środki o bardzo specjalistycznym zastosowaniu nie należą do tanich. Ile kosztują?

Ich cena zależy od rodzaju preparatu, a także stężenia zawartej w nim substancji czynnej. Koszty mogą zatem wahać się od kilkudziesięciu do nawet kilkuset złotych za opakowanie.

Na szczęście wielu pacjentom, na niektóre leki przysługuje refundacja. Jej procent jest na tyle wysoki, że osoba chora z własnej kieszeni musi wydać jedynie kilka złotych na opakowanie leku.

Aby skorzystać z refundacji NFZ trzeba mieć receptę od lekarza oraz być ubezpieczonym. Prawo do refundacji lekarz zaznacza na wypisywanej recepcie.

Ceny leków immunosupresyjnych niekiedy także zależą od postaci, w jakiej występują dane preparaty. Inna może być cena tabletek, a inna środków do podawania w zastrzykach.

Bibliografia:

• W. Janiec: Leki układu immunologicznego (leki immunotropowe), w: W. Janiec, M. Pytlik, U. Cegieła (red.), Kompendium farmakologii (s. 484-493), Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
• T. Bączkowska: Leczenie immunosupresyjne, Klinika Medycyny Transplantacyjnej i Nefrologii Instytutu Transplantologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego [dostęp online: 17.06.2022].
• E. Ograczyk, M. Kowalewicz-Kulbat, S. Wawrocki, M. Fol: Immunosupresja – wymagający sprzymierzeniec na trudne czasy, w: Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej (online), 2015; 69: 1299-1312.
• J. Woroń: Interakcje leków immunosupresyjnych — dlaczego są tak istotne w praktyce klinicznej?, w: Forum Nefrologiczne 2019, tom 12, nr 2, 106–113.
• Leki immunosupresyjne na nowej liście leków refundowanych, Ministerstwo Zdrowia (7.11.20217) [dostęp online: 17.06.2022].