Środki przeczyszczające i na wypróżnienie

Jak działają leki przeczyszczające?

Działanie środków przeczyszczających opiera się z reguły na drażnieniu ścian jelit, co powoduje przyspieszenie wypróżniania.

Niektóre wykazują działanie natychmiastowe, przy innych na efekt trzeba trochę poczekać. Do drażnienia jelit dochodzi na drodze różnych metod, dlatego ze względu na mechanizmy działania wyróżnia się:

• Środki pęczniejące - są to leki przeczyszczające, które powodują pęcznienie mas kałowych obecnych w jelitach poprzez zatrzymywanie w nich wody. Pęczniejące masy drażnią ściany jelit, co prowadzi z kolei do ich wzmożonej pracy i szybszego wydalania.
• Środki zmiękczające - wzmagają mieszanie się mas kałowych z płynami, co prowadzi do ich rozrzedzenia. Zmiękczone masy kałowe dodatkowo otoczone zostają warstwą śliskiego śluzu, co znacznie ułatwia ich wydalanie.
• Środki osmotyczne - są to leki na przeczyszczenie jelit zmniejszające wchłanianie przez nie wody. Niewchłonięta woda pozostaje w jelitach, rozrzedzając zalegającą w nich masę kałową.
• Środki stymulujące - leki na wypróżnienie wspierające perystaltykę jelit poprzez zwiększanie ich skurczów.

Najczęściej stosowaną przez pacjentów formą leków na przeczyszczenie są tabletki. Jak działają? Również wykazują one właściwości drażniące i - wbrew powszechnej opinii - nie działają wcale w żołądku, ale dopiero w jelitach.

Tam prowadzą zwykle do rozmiękczenia kału i przyspieszają pracę jelit, ułatwiając wypróżnienie.

Wskazania do przyjmowania środków przeczyszczających. Kiedy się je stosuje?

Leki przeczyszczające stosuje się przede wszystkim w dwóch przypadkach:

• Przy zaparciach. Trudności z wypróżnianiem mogą mieć różne przyczyny, choć najczęściej u ich podłoża leżą niewłaściwa dieta, brak aktywności fizycznej oraz niedostateczne nawodnienie organizmu. Zwykle zmiana tych nawyków wystarcza, by pozbyć się tej dolegliwości w sposób długofalowy, jednak czasem - gdy zaparcia mają charakter sporadyczny - zaleca się stosowanie leków na przeczyszczenie. Warto jednak pamiętać, że środki takie w stanach utrudnionego wypróżniania można stosować tylko doraźnie, ponieważ ich długotrwałe przyjmowanie rozleniwia jelita, spowalnia procesy trawienne i w efekcie pogłębia problem z wydalaniem.
• Przed badaniem. Niektóre badania obrazowe wymagają oczyszczenia jelit z zalegających w nich mas kałowych, które mogą zasłaniać obraz badanych obszarów. Podanie leku na przeczyszczenie konieczne jest przede wszystkim przed kolonoskopią. To badanie jelita grubego polegające na wprowadzeniu do jego światła rurki z kamerą poprzez odbyt. Aby wynik badania był wiarygodny, jelito musi zostać całkowicie oczyszczone. Niekiedy środki przeczyszczające zalecane są także przed USG, choć nie jest to procedura standardowa. Należy przyjąć je tylko wtedy, gdy postępowanie takie zaleca lekarz kierujący na badanie.

Czy tabletki przeczyszczające odchudzają? Środki o takim działaniu zdecydowanie nie powinny być stosowane w celu pozbycia się zbędnych kilogramów. Dlaczego leki takie nie działają odchudzająco?

W pierwszej chwili po ich zażyciu rzeczywiście można zauważyć ubytek wagi, ponieważ organizm w łatwy sposób pozbywa się strawionej treści pokarmowej obecnej w jelitach.

Na dłuższą metę jednak - jak już zostało wspomniane - upośledzają one pracę jelit, spowalniają procesy trawienne i wywołują efekt odwrotny - gromadzenia się nadmiernych ilości masy kałowej, problemy z jej wydaleniem, a tym samym - wzrost masy ciała.

Rodzaje leków przeczyszczających - tabletki, krople, czopki i wlewki

W Klasyfikacji ATC leki przeczyszczające oznaczone są symbolem A06 i wchodzą w skład leków A (działających na przewód pokarmowy i metabolizm).

Ich rodzaje to:

• A06AA - Leki zmiękczające masy kałowe (dokuzan sodowy, parafina ciekła)
• A06AB - Kontaktowe leki przeczyszczające (bisakodyl)
• A06AC - Leki zwiększające objętość mas kałowych
• A06AD - Leki przeczyszczające działające osmotycznie (fosforany, laktuloza, makrogole, mannitol)
• A06AG - Wlewki (dokuzan sodowy)
• A06AH - Antagoniści obwodowych receptorów opioidowych (metylonaltrekson)
• A06AX - Inne leki przeczyszczające (glicerol)

Podziału leków przeczyszczających dokonuje się nie tylko ze względu na zawartą w nich substancję czynną, ale również postać, w jakiej występują. Są to przede wszystkim:

• tabletki na przeczyszczenie - np. z bisakodylem, oksyfenizatyną; niektóre dostępne są bez recepty, inne - wyłącznie z przepisu lekarza, mogą to być osmotyczne środki przeczyszczające czy też preparaty rozrzedzające masę kałową,
• syrop - np. na bazie popularnej laktulozy, zalecany w stanach przewlekłych i nawracających zaparć,
• herbata - susze do robienia naparów na przeczyszczenie z reguły zawierają wyłącznie zioła, jednak ich stosowanie powinno odbywać się po konsultacji z lekarzem lub zgodnie z zaleceniami producenta i nie może mieć charakteru długotrwałego, a jedynie sporadyczny,
• olejek - głównie na bazie oleju rycynowego, od wieków stosowanego na przeczyszczenie ze względu na jego właściwości drażniące jelita; należy jednak pamiętać, że rycyna jest toksyczna, więc olej można przyjmować tylko w niewielkich dawkach,
• czopki - stosowane u dorosłych, a także dzieci i niemowląt, przeważnie zawierają glicerynę działającą drażniąco i stymulującą wypróżnianie,
• proszek - do sporządzania roztworów doustnych, najbardziej znanym jest siarczan magnezu znany też jako sól Epsom albo gorzka sól,
• wlewki doodbytnicze - zwane również lewatywami; niektóre z nich przeznaczone są do samodzielnego stosowania w warunkach domowych.

Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, co jest dobre na przeczyszczenie, ponieważ zależy to od podłoża problemów z wypróżnianiem czy np. wieku pacjenta. Środków, które sprawdzają się u pacjentów dorosłych, nie można stosować u małych dzieci. Wlewki nie są zalecane osobom z chorobami odbytu itd.

Czy istnieją silne leki na przeczyszczenie bez recepty?

Wielu pacjentów borykających się z problemem sporadycznych zaparć sięga po leki na przeczyszczenie bez recepty (OTC).

Jest to łatwa metoda, ponieważ nie wymaga wizyty u specjalisty, a naturalne środki przeczyszczające kupić można właściwie w każdej aptece.

Czy środki ziołowe są skuteczne? W dużej mierze zależy to przyczyn obecnych dolegliwości. Jeśli u ich podłoża leży „tylko” niewłaściwa dieta utrudniająca wypróżnianie, krople czy herbatki na przeczyszczenie powinny rozwiązać problem.

Popularne zioła stymulujące proces wydalania to:

• senes - napar z suszonych liści tej rośliny skutecznie wspomaga wypróżnianie; wyciąg z senesu bywa także substancją czynną tabletek i syropów na zaparcia,
• babka płesznik i babka jajowata - zwiększa objętość mas kałowych,
• aloes - pobudza trawienie, a większych dawkach również przeczyszcza,
• kruszyna - działa przeczyszczająco i żółciopędnie.

Środki na przeczyszczenie bez recepty z reguły działają łagodniej niż te wydawane z przepisu lekarza. Silne leki przeczyszczające zalecane przy poważniejszych schorzeniach lub przygotowujących jelita do badań obrazowych dostępne są wyłącznie na receptę (RX).

Środek bez recepty może jednak okazać się wystarczający, kiedy zaparcia mają charakter sporadyczny i nie ma sensu sięgać po silniejsze preparaty wywołujące więcej efektów niepożądanych.

Gdzie kupić środek na przeczyszczenie? Najłatwiej i najbezpieczniej jest zaopatrywać się w aptece, jednak niektóre preparaty ziołowe dostać można także w sklepach zielarskich, a nawet dobrze zaopatrzonych marketach.

Warto jednak pamiętać, by nie przyjmować ich długotrwale, ponieważ wówczas rozleniwiają one jelita i uzależniają od siebie układ pokarmowy.

Mocny środek na przeczyszczenie tylko na receptę

Dlaczego tabletki, krople czy inne środki na przeczyszczenie o silnym działaniu kupić może wyłącznie na receptę? Ponieważ ich niewłaściwe stosowanie może być bardzo groźne w skutkach. Co to oznacza?

Przede wszystkim mocny środek na przeczyszczenie stosowany zbyt często lub w zbyt dużych ilościach może prowadzić do odwodnienia organizmu i pozbawienia go niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania mikro- i makroelementów, co w skrajnych przypadkach bywa stanem zagrożenia życia.

Środki przeczyszczające o silnym działaniu mogą też niekiedy zmniejszać napięcie mięśniowe odbytnicy i upośledzać perystaltykę jelit.

Ich przyjmowanie powinno więc być zawsze konsultowane z lekarzem i odbywać się zgodnie z jego zaleceniami.

Środki i leki przeczyszczające dostępne na receptę stosuje się przede wszystkim przed kolonoskopią lub w stanach chorobowych uniemożliwiających naturalne wypróżnianie.

Bibliografia:

• J. Hermann, T. Kościński, M. Drews, Praktyczne zasady postępowania w zaparciach u dorosłych, w: Ginekologia Polska, 2012, 83, 849-853
• M. Wiercińska, P. Kudłacz, Zaparcia - objawy, przyczyny, leczenie i leki na zaparcia, źródło: Medycyna Praktyczna, https://www.mp.pl/pacjent/objawy/50664,zaparcia [12.12.2022]
• J. Daniluk, Przewlekłe zaparcia - niedoceniany problem kliniczny, w: Varia Medica 2018 tom 2, nr 4, strony 286-296